سنتها و روش تحلیل محتوی
برای مطالعة متغیرهای کیفی، روش مطالعه کیفی به کار گرفته میشود. «روش تحقیق کیفی»33 «به تکنیکها و رویههای پژوهشیای اشاره دارد که سعی میکنند پیچیدگیهای زندگی اجتماعی ما و چگونگی پرداختن به افکار، کنشها و معانی ساخته شده در زندگی ما را فهم کند»34 روشهای کیفی در مطالعات تاریخی, مردم شناختی، پدیدارشناختی، علایق درونی افراد،گفتگوها وتحلیل شرح حالها، نقش تعیینکننده بر عهده دارد. روش کیفی پژوهشهای عمقی را تحت پوشش قرار میدهد و«میتواند جزئیات ظریفی از پدیدههایی بدست دهد که ارائه آنها به صورت کمی دشوار باشد.»35
سنتهای اجتماعی دو خصیصه روششناختی دارد: این دو خصیصه به پژوهشگر سنتها مدد میرساند که روش درست و مناسب را در مطالعات خود انتخاب کند. یکی از آن دو خصیصة «کیفی بودن» پدیدهها, متغیرها و اوصافی است که در سنتها مورد تأکید قرار گرفته است. دیگر اینکه، مطالعة سنتها وابسته به متون دینی است.
مقتضای این دو خصوصیت این است که محقق سنت به روش تحلیل محتوی اقدام نماید؛ زیرا یکی از کاربردهای تحلیل محتوی شناخت، تفسیر و تأویل کتب مقدس دینی است.36 همچنین تحلیل محتوی سبب میشود بُعد ناپیدا، ذهنی، کیفی و عمیق مفاهیم و متون کشف و دسترس پذیر شود.37 مفاهیم دینی از جمله مفاهیم حامل سنتها، نیازمند مطالعه عمقی و اکتشافی است. از اینرو، روش تحلیل محتوی، مناسبترین روش برای مطالعه سنتها خواهد بود.
پی نوشت ها:
1. ابن الاثیر، النهایه فى غریب الحدیث والاثر، ج 2، ص409.
2. محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج 2 ، ص 61.
3 . شهید اول مستحبات وضو را با عبارت «السننه السواک والتسمیه ...والمضمضه و...» بیان مى فرمایند.و همچنین امام رضا در نامهی غسل روزجمعه، عیدین، زیارت و...را مستحب دانسته و کلمه «سنه» را به کارمى برند. براى مطالعه بیشتر،ر.ک. شهیدالاول، اللمعه الدمشقیه، دارالفکر،1411،ص17؛ شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 3، ص 305.
4. فضل ابن حسن طبرسى، مجمع البیان فى تفسیرالقرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372، ج 2، ص 841.
5 . ماکس وبر این معنا را در ذیل «کنش سنتی» و «اقتدار سنتی» برای «سنت» در نظر میگیرد. برای اطلاع بیشتر ر.ک: ماکس وبر، مفاهیم اساسی جامعه شناسی، ترجمه احمدصدارتی؛ ریمون آرون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، باقرپرهام، ص 567.
6. محمدتقى مصباح یزدى، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص 425.
7. حمید پارسانیا، سنت، ایدئولوژی، علم، ص12.
8 . Social tradition
9 . آک برن و نیم کوف، زمینهجامعه شناسی، ا.ح.آریانپور، گستره، ص 169.
10 . محمدهیشور، سنن القرآن فى قیام الحضاره و سقوطها، ص 12.
11. سید محمدباقر صدر، المدرسه القرآنیه، ص70.
12 . محمود رجبی، «قانونمندی جامعه و تاریخ»، تاریخ در آیینه پژوهش، ش 2، ص 30.
13 . «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِى الأَرْضِ فَانْظُروا کَیفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ». و «هَذَا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ».
14 . احمد حامد مقدم، «سنتهای اجتماعی در قرآنکریم»، مشکوة، ش 11، ص27.
.15 Social object
16 . جولیوس گولد، ویلیام ل. کولب، فرهنگ علوم اجتماعى، ص820.
17 . مثل آیه « أَهُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا مُجْرِمِینَ » دخان آیه 37.
18 . Collective behavior
19 . آک برن و نیم کوف، همان، ص181.
20 . سید محمدباقر صدر، المدرسه القرآنیه، ص 70.
21 . سیدمحمدحسین طباطبایی، اصول فلسفه رئالیسم، ص 205.
22 . ماکس وبر، مفاهیم اساسی جامعه شناسی، ص50.
23 . فَسِیرُوا فِى الأَرْضِ آل عمران آیه 137. فَاعْتَبِرُوا یا أُولِى الأَبْصَارِ* سوره حشرآیه2. و آیههای 13آل عمران ، 11انعام، 69 نحل، 20 عنکبوت، 42روم18 سبأ.
24 . «أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیلُ زَبَدًا رَابِیا وَمِمَّا یوقِدُونَ عَلَیهِ فِى النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْیةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذَلِکَ یضْرِبُ اللهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا ینْفَعُ النَّاسَ فَیمْکُثُ فِى الأَرْض» رعد آیه 17.و «وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا» اسراء آیه 81.
25 . وَضَرَبَ اللهُ مَثَلاً قَرْیةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللهِ فَأَذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یصْنَعُونَ
26 . «سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِیلاً»
27 . «سُنَّةَ اللهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللهِ تَبْدِیلاً»
28 . نمونههای زیادی از آیات حامل سنتها به صورت قضیه شرطیه بیان شده است مثل آیه 16 اسراء، 11رعد، 16جن
29 . سید محمدباقر صدر، المدرسه القرآنیه، ص 78.
30 . محمد هیشور، سنن القرآن فی قیام الحضاره و سقوطها، ص27.
.31 Qualitative variable
32 . باقر ساروخانى، روشهاى تحقیق در علوم اجتماعى، ج 1، ص 125.
33 . Qualitative method
34. Edgar F. Borgatta، Encyclopedia of sociology، Macmillan reference USA،V.4،P. 2287.
35 . آنسلم استراس، جولیت کوربین، اصول روش تحقیق کیفى، ترجمه، بیوک محمدى، ص19.
36 . باقر ساروخانى، روشهاى تحقیق در علوم اجتماعى، ج 2، ص 301.
37 . همان،ص297
منبع:فصلنامه معرفت فرهنگی، شماره دوم
غلام حیدرکوشا/ کارشناسی ارشد جامعه شناسی