تبیان، دستیار زندگی

خوشه پروین یا "ثریا" را بسیاری می‌شناسند. قدیمی‌ها که خیلی راحت آن را در آسمان پیدا می‌کنند. برای مشاهده آن در ساعتهای قبل از نیمه شب ، بالای سرتان را نگاه کنید. لکه مه آلودی می‌بینید که با کمی دقت چند ستاره هم در آن می‌توان تشخیص داد. تیز بینی چشمانتان را با شمارش ستاره‌های خوشه پروین بیازمایید! در هوای آلوده شهرهای بزرگ معمولا فقط 4 تا 5 ستاره پروین را می‌توان دید. اگر در شبی صاف تا 6 ستاره در پروین توانستید ببینید، دید چشمانتان عادی است. در برخی شبهای صاف می‌توان تا 8 ستاره را نیز در پروین شمارش کرد.

قدر ستارگان

روی هم رفته 20 ستاره پروین از قدر ششم درشخان‌ترند. اما انتظار نداشته باشید همه آنها را بتوانید به چشم ببینید، چون برخی از آنها بسیار به هم نزدیکند و تفکیک آنها بسیار دشوار است. کسانی بودند که می‌توانستند حتی تا 18 ستاره پروین را هم با چشم غیر مسلح ببینند! در مقایسه با دقت عقاب گونه دیدگان آنها ، مردمان عادی تقریبا کورند! پروین یکی از نزدیکترین خوشه‌های اختری باز در سراسر آسمان است و فقط خوشه باز " هوادس" در همان صورت فلکی ثور ، از آن به ما نزدیکتر است. فاصله 430 سال نوری ما را از ستاره‌های تشکیل دهنده پروین جدا می‌کند. این خوشه، پهنه‌ای به وسعت 4 برابر قرص ماه را می پوشاند و از اینجا می توان نتیجه گرفت اندازه واقعی آن تقریبا 22 سال نوری باید باشد. اگر به دوربین دوچشمی دسترسی دارید با آن به این خوشه زیبا نگاهی بیندازید!
عکسهای زمانگیر ، پروین را در احاطه سحابی رقیقی نشان می‌دهند که بیش از این پنداشته می‌شد بازمانده دوران پیدایش ستاره‌های آن باشد، اما چهار سال پیش ، اخترشناسان ، با بررسی دوباره تصاویر ماهواره فرو سرخ "آیراس" دریافتند که این سحابی متعلق به خود خوشه نیست بلکه پروین فقط از میان آن عبور می‌کند و ربطی به آن ندارد.

پروین ، خوشه (یا ثریا)، یکی از زیباترین و پرنورترین خوشه های ستاره ایِ آسمان ، واقع در صورت فلکی ثور * . پروین ، در تعابیر شاعرانة فارسی و عربی نیز به کار رفته است .

در نجوم . این خوشه ، که با چشم غیرمسلح ، شش یا هفت ستاره در آن دیده می شود، به گفتة عبدالرحمان صوفی (ص 145) در کوهان ثور قرار گرفته است . پروین را در زبان فارسی به نامهای دیگری ، از جمله پَرَن ، پَرَند، پَرْو، پَروَه ، رفَه ، رَمَه و نرگسه نیز می شناسند (برهان ، ذیل واژه های مذکور). همچنین در زبان سغدی آن را پروی می نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، 1363ش ، ص 371) که به واژة فارسی آن بسیار نزدیک است . در زبان پشتو نیز آن را پِروُنی و در بلوچی پَنْوَر می نامند (هرن و هوبشمان ، ج 1، ص 372). به عقیدة برخی پژوهشگران ، واژة پروین از ریشة اوستایی ini ¦ paoiryae آمده است (بارتولومه ، ص 875) که به معنای «در ردة نخست ، پیشترین » است (بهرامی ، دفتر دوم ، ص 869). هوبشمان ، به نقل از دارمستتر، ریشة اوستایی پروین را nyas ¦ paoirye می داند که از واژة ni ¦ paoirye مشتق شده است (هرن و هوبشمان ، همانجا). این واژه در

زبان پهلوی به پرویز تغییر شکل یافته است (بهار، ص 58).

در یشتها (اوستا، ج 1، ص 345) پروین به همراه چند ستاره و صورت فلکی دیگر ستوده شده است . پروین در عربی ثریا (از ریشة سریانی تُرَیا ) نامیده می شود (مشکور، ج 1، ص 115). ثریا مصغر ثَروی " به معنای دارایی پرشمار است (ثقفی ، ص 83). ملامظفر گنابادی در شرح بیست باب (باب دوازدهم )



نوشته است که تصغیر در ثریا به سبب خردی کواکب آن است . همچنین ، در نجوم دورة اسلامی ، برخی از منجمان ، مانند ابن ابی الرّجال ، پروین را «دجاجة السماء مع بناتها» (مرغ آسمان همراه با دخترانش ) نامیده اند ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل «ثریا»).

پروین در زبان یونانی پلیادها ، به معنای کسانی که با کشتی مسافرت می کنند نامیده شده است . در حدود هزار سال پیش از میلاد، در یونان باستان ، فصل کشتیرانی از نیمة بهار تا نیمة پاییز که خوشة پروین در آسمان صبحگاهی طلوع می کرد بوده است ( > دایرة المعارف دین < ، ذیل "Stars" ؛ کاکس و مانکهاوس ، ص 32). شاید یکی از قدیمترین اشاره های مکتوب به پروین یا ثریا در کتاب مقدس ، عهد عتیق ، باشد که چند جا از آفریده شدن آن سخن به میان آمده است (از جمله کتاب ایوب ، باب 9:9، باب 38:31؛ کتاب عاموس نبی ، باب 5:8).

در اسطوره های یونان ، پلیادها دختران اطلس و در بعضی روایتها دختران یکی از ملکه های آمازون بوده اند. بر اساس این اسطوره ها روزی اوریون (جبّار)، شکارچی خطرناک ، این هفت خواهر (پلیادها) و مادرشان را دید و گرفتار عشق آنها شد. بعد از پنج سال جستجوی اوریون ، پلیادها به کبوترانی تبدیل شدند و به آسمان رفتند؛ و زئوس که از سرنوشت آنها متأثر شده بود، آنان را به ستارگانی تبدیل کرد (گریمال ، ج 2، ص 747ـ 748). در ایران باستان پروین را منزل سوم ماه می دانستند (بهار، ص 54) و عربها نیز آن را، که از منازل دیگر ماه آشکارتر است ، منزل سوم ماه می شمردند، زیرا که ماه پس از سه شبانه روز حرکت ظاهری در آسمان ، نسبت به نقطة اعتدال بهاری در قرون اولیة اسلامی (در حَمَل ) به پروین یا نزدیکی آن می رسیده است (ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، ص 107ـ 108، 113). در یونان باستان ، پروین جرم آسمانی مهمی برای زمان سنجی بوده است . طلوع سحرگاهی آن در بهار نیمکرة شمالی ، نشانة آغاز موسم مسافرتهای دریایی و فصل زراعت بوده است و غروب صبحگاهی آن در پاییز نشان دهندة پایان این فعالیتها ( > دایرة المعارف دین < ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به واردن ، ص 18ـ20).

پروین در میان عربها نیز برای زمان سنجی به کار می رفته ، چنانکه در آثارالباقیه این معنی در بیتی چنین آمده است : چون ماه در شب سوم با پروین مقارن شود، زمستان پایان می یابد (ابوریحان بیرونی ، ص 540؛ نیز رجوع کنید به ابن قتیبه ، ص 29). عربها اعتقاد داشتند که ورود پروین به تحت الشعاع ، بدترین اوقات سال از جهت شیوع بیماریهاست و مدت تحت الشعاع بودن آن را چهل روز می دانستند (ابوریحان بیرونی ، 1363ش ، ص 549 ـ 550)؛ همچنین آن را جزو ستارگانی می شمردند که بویژه به چشم آسیب می رسانند (همو، 1362ش ، ص 428). ظهور پروین در صبحگاه ، پس از تحت الشعاع ، نشانة قوت گرما بوده است و در وسط آسمان بودن آن ، به هنگام غروب خورشید، نشانة شدت سرما (ابن قتیبه ، همانجا).

بطلمیوس فقط چهار ستاره از شش یا هفت ستاره (قابل مشاهده با چشم غیرمسلح ) را در خوشة پروین مشخص کرده و آنها را ستارگان 30 تا 33 صورت فلکی ثور شماره گذاری کرده است (ص 363). صوفی نیز (ص 148) در این باره از بطلمیوس پیروی نموده ، با این تفاوت که شمارش آنها را از 29 آغاز کرده است . بیرونی (1373ـ 1375، ج 3، ص 1060) دو ستارة دیگر پروین را نیز به این فهرست افزوده و آنها را شمارة 33 و 34 دانسته است . به نوشتة صوفی (ص 145) عربها شش یا هفت کوکب را، که به شکل دانه های یک خوشة انگور گرد هم آمده اند، ثریا می نامند که به پارسی پروین است . به سبب پیوستگی آنها با یکدیگر، همگی را به منزلة یک کوکب قرار داده اند و اسم «نجم (النجم )» بر آنها نهاده اند و گاه همگی را «نجوم ثریا» می خوانند. مراد از واژة «النجم » در قرآن ( رجوع کنید به نحل : 16، النجم : 1، الرحمن : 6، طارق : 3) نیز از نظر برخی مفسران خوشة پروین (ثریّا) است ( رجوع کنید به تفاسیر، ذیل آیة اول سورة نجم ).

بیرونی از کسانی که خوشة پروین را شبیه سحابی می دانند انتقاد می کند. به نوشتة او (1373ـ1375، ج 3، ص 993) ثریا شبیه هیچکدام از سحابیها نیست ، ستاره های آن شش تاست و هیچ ناظری در شمارة آنها اختلاف ندارد. هفتمین ستارة خوشه را که برخی دیده و برخی ندیده اند در اروپا «پلیاد مفقود» می نامیدند. در دانش نجوم امروزی ، این احتمال مطرح شده است که پلیاد مفقود کم نور یا ناپدید شده باشد ( > دایرة المعارف نجوم مک گراو ـ هیل < ، ذیل "Pleiades" ).

ابن قتیبه در قرن سوم هجری نوشته است که در ثریا شش ستاره ظاهر است و در بین آنها ستاره های بسیار کم نور فراوان اند (ص 23). البته امروزه می دانیم که در آسمان صاف و تاریک می توان با چشم غیر مسلح ستاره های این خوشه را تا قدر شش مشاهده کرد. بر این اساس ، در شرایط مناسب رصدی ، با چشم غیرمسلح ، تا نُه ستاره در خوشة پروین می توان تشخیص داد. حتی برخی از رصدکنندگان در شرایط بسیار عالی رصدی ، تا 14 ستاره را با چشم غیرمسلح در خوشة پروین تشخیص داده اند (ورنبرگ ، ص 50). در نجوم دورة اسلامی ، درخشانترین ستارة این مجموعه «الوسط » نامیده می شده ، که به نامهای «الجوز» و «نیّرالثریا» نیز معروف بوده است (طباطبائی ، ذیل «الوسط »). ابوریحان بیرونی در التفهیم نوشته است : اعراب پروین را مانند سری با دو دست در نظر می گرفتند که دست بلندتر به سوی شمال دراز شده و در انتها به ستارة کفّالخضیب (بتا ـ ذات الکرسی ) می رسد (ص 104). ازینرو کفّالخضیب ، دست شمالی ثریا، را «کفّ الثریا» نیز نامیده اند (مصفّی ، ذیل «کف الخضیب ») و دست کوچکتر را که به سوی جنوب کشیده شده ، به دلیل کوچکتر بودن ، «کفّ الجَذْماء» نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، 1362ش ، همانجا).

امروزه ، می دانیم که خوشة پروین از گونة خوشه های باز ستاره ای است و دست کم از مجموع 250 ستاره پدید آمده است (ورنبرگ ، ص 50 ـ51). این خوشه در > فهرست مسیه < با شمارة 45 (به اختصار 45 M ) رده بندی شده است و با قدر ظاهری کلی 2ر1، از لحاظ درخشندگی ظاهری ، سومین خوشة ستاره ای آسمان محسوب می شود ( > فهرست آسمان 2000 < ، ج 2، ص 275ـ284).

مختصات استوایی مرکز خوشة پروین ، بر اساس اعتدال سال 2000 میلادی ، عبارت است از بُعد: 3 ساعت و 47 دقیقه ؛ میل : َ7 ْ24 (همان ، ج 2، ص 276). ستاره های خوشة پروین در آسمان ، شبیه آبگردان کوچکی هستند که قطر زاویه ای کاسة آبگردان به اندازة قطر زاویه ای ماه (نیم درجه ) اما قطر زاویه ای کل خوشه حدود ْ2 است ( > سالنمای نجومی 1995 < ، ص 49 H ، همانجا). ستارگان این خوشه به رنگ سفید یا سفید مایل به آبی اند و جرم آنها حدود چهار تا هفت برابر خورشید و قطرشان پنج تا هشت برابر خورشید است (کاکس و مانکهاوس ، ص 6ـ7). پیرامون ستاره های اصلی خوشة پروین ، سحابیهایی از گونة بازتابی قرار دارند که بزرگترین آنها پیرامون ستاره های مائیا و مروپه اند ( > فهرست آسمان 2000 < ، ج 2، ص 297). قطر واقعی خوشة پروین حدود سیزده سال نوری است که با توجه به قطر زاویه ای آن ، حدود 420سال نوری با زمین فاصله دارد ( > سالنمای نجومی 1995 < ، همانجا). ستاره های خوشة پروین حدود هشتاد میلیون سال پیش شکل گرفته اند و با سرعت پنج کیلومتر در ثانیه از ما دور می شوند ( > فهرست آسمان 2000 < ، ج 2، ص 276).

بله این خوشه زیبا و البته آشنا برای بسیاری از مردم تنها خوشه ستاره ای است که به راحتی با چشم غیر مسلح قابل مشاهده و تشخیص است.
اگر قصد مشاهده این خوشه زیبا را دارید میتوانید این شبها حدود ساعت 11 در افق شرقی آسمان به جستجوی آن بپردازید.
البته برای پیدا کردن آن میتوانید از صورت فلکی جبار که بسیار معروف نیز هست کمک بگیرید.

ممنون از تاپیک خوب و مفیدتان

------
منبع فراموش نشود!