تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://zanemosalman.ir/portal/component/content/article/17/499-1390-03-25-15-53-21.html

تفاوت زن و مرد در عرصه عقل وعاطفه

یکی از تفاوتهای غیر قابل انکار بین زن و مرد تفاوت از حیث قوای دماغی و عقلانی و عاطفی است. البته لازم به تذکر است مقصود از عقل، عقل نظری است چرا که در عقل عملی نه تنها زنان ضعیف تر از مردان نمی باشند بلکه گاهی نیز بر آنها غلبه می نمایند. به عبارت دیگر عقل تئوریک و تحلیل گر و فرضیه باف و فلسفه پرداز و عقل سیاسی ـ اجتماعی در مردان، دامنه و قدرت بیشتر و گسترده تر دارد.

به طور کلی عقل خشک ـ ریاضی و تفکر محض نظری در صنف مردان بیش از زنان فعال است ولی عقل عملی که به کمال و صعود انسانها مربوط است در مورد مرد و زن مساوی است.⁽¹⁾

اگرچه دنیای عقلی و دنیای شهودی و عاطفی زنان متفاوت است. لکن این مسأله دخالتی در ارزشگذاری انسانی ندارد و عقل عملی که به کمال و صعود انسانی مربوط است در مرد و زن مساوی است، قیاس و استقراء و حل معادلات ریاضی و چیدن صغرا و کبرا، یک فن است نه یک ارزش انسانی.

و اگر نوع مرد در این جهت با نوع زن متفاوت است و کمیت چنین نیرویی در آن دو یکسان نباشد هرگز به معنی کسر شأن یکی و قدر قیمت دیگری نیست، به ویژه که در درک حیات و کمال معرفت الهی و رشد اخلاقی و اراده که همه به عقل عملی مربوط است زن و مرد مساوی اند. و درک برخی حقایق لطیف عاطفی و شهودی برای زنان آسان تر از مردان است و در این نوع ادراکات، زنان حتی قوی ترند.⁽²⁾

به هر حال یکی از تفاوتهای بین زن و مرد در زمینه قوای عقلانی است که روان شناسان هم به این مسأله توجه داشته اند:

در این رابطه خانم لامبر می گوید: «در زن قدرت عقل ناقص است. زیرا عاطفه قدرتمندش او را بازی می دهد. ما زنان در عین تیزهوشی و ادراک سریع، افکارمان در مسایل اجتماعی ارتباط و پیوستگی ندارد.»⁽³⁾

و یکی از تفاوتهایی که حضرت علی(ع)، در بیان حد عقلی بین زن و مرد به آن اشاره داشته اند مسأله نواقص العقول است که حضرت در خطبه 80 به این مسأله توجه داشته اند که همان طور که گفتیم منظور از این نقص به معنای نقص ارزشی نیست بلکه در عرصه مسایل خشک عقلانی و نظری زنان نسبت به مردان ضعیف تر هستند، و ضعف و نقصان زنان در این مسأله به بالندگی و تکامل زنان در عرصه های ارزشی هیچ گونه آسیب جدی وارد نمی نماید.

علاوه بر تفاوت در حد عقل نظری در میان زنان و مردان، تفاوت در عواطف هم وجود دارد. طبیعی است که زنان به خاطر رسالت مادری و همسری خود، از شدت عواطف بیشتری برخوردار هستند که این

مسأله به خودی خود برای زن، بسیار ارزشمند است چرا که غرایز و عواطف در آدمی سرچشمه همه نوع حرکت و فعالیت است و بنا بر تعبیر روان شناسان موتور اصلی حرکت و فعالیت مادام العمر در انسان، عواطف می باشد و نوع و شدت و ضعف آن تأثیر خاصی در زندگی فردی، اجتماعی انسان دارد.

کلید سعادت و شقاوت انسان را باید در سلامت و عدم سلامت عاطفی او جستجو کرد. مکدوگال می گوید: «تنظیم و تعادل عواطف، اساس تکامل شخصیت است و شخصیت هر فرد عموما از قوت و ضعف عواطف او سرچشمه می گیرد.»

از آنجا که شدت عواطف در زنان بیشتر است، لذا ادراکات عقلی زن بیشتر از عواطف تأثیر می پذیرد. ولی مردان به جهت آنکه کمتر تحت تأثیر ساختار عاطفی خویش قرار دارند از جهت غلبه و قدرت عاطفی بر مردان غالب شده، در نتیجه مردان از جهت عاطفی و زنان از حیث عقلانی نسبت به یکدیگر احساس نیاز می کنند.

به عبارت دیگر، نقصان عقلی زن به تمامیت عقلی مرد و نقصان عاطفی مرد به تمامیت عاطفی زن ترمیم و جبران می شود و از آنجا که زندگی انسان و کمال او هم محتاج زمینه های عاطفی و هم نیازمند عقل تمام می باشد، در این صورت یک زن و مرد با هم یک واحد تمام انسانی را می سازند.

لذا امام علی(ع) در نهج البلاغه به صراحت می فرماید:

«معاشر الناس! ان النساء نواقص الایمان و نواقص العقول ...»

همان طور که توضیح داده شد این یک نقص ارزشی و کیفی نمی باشد، بلکه به جهت وجود سراسر عاطفه زن، و به جهت تأثیرپذیری ادراکات از عواطف (چه زن، چه مرد) است که همین مسأله موجب نقصان عقل در زن می شود.⁽⁴⁾

تفاوت در حدود وظایف و تکالیف شرعی بین زن و شوهر

یکی از تفاوتهای دیگری که بین زن و مرد وجود دارد و حضرت علی(ع) هم به آن اشاره کردند تفاوتها در عرصه های وظایف و تکالیف است.

همان طور که در بخش قبل توضیح دادیم، گرچه فعالیت عقلی تجریدی و تعمیمی در مغز مرد بیشتر است اما بزرگتر بودن جمجمه و سنگین تر بودن مغز مرد و بیشتر بودن عقل نظری در مرد به معنای نزدیک بودن مردان به آستان حقیقت متعالی و درک بهتری از واقعیت هستی نیست بلکه اگر مرد به وسیله حواس و عقل نظری خود به حیات می نگرد و به حقیقت نایل می شود، زن بیشتر نوعی علم حضوری و شهودی دارد، در حالی که مرد، بیشتر با علم حصولی به حقیقت می نگرد. اگر مرد بیشتر در آیینه عقل به حقایق چشم می دوزد ولی زن در آیینه ذات خویش به حقیقت می نگرد.⁽⁵⁾

و از آنجا که عقل در اغلب روایات و سخنان معصومین(ع) به معنای عمل به دین و تقوای عملی آمده است و آنچه که مایه گرامی داشت انسان در محضر پروردگار می گردد تقوا است: «ان اکرمکم عند اللّه اتقیکم» و تقوا در اثر عمل صالح است که رشد پیدا می کند بنابراین ضعف و محدودیت عقل نظری زن هیچ گونه آسیبی در عرصه دینداری و دین باوری او نمی زند، بلکه زن به خاطر نفس بسیار حساس و مستقیمی که در حیات دارد خیلی سریع تر و بهتر با خدای هستی بخش ارتباط برقرار می کند.

به طور کلی باید گفت وصول به تقوای عملی و کمال اخلاقی برای مردان به جهت حاکمیت قدرتمند غرایز و تمایلات شهوانی و همچنین داشتن روحیه سخت و زمخت و انعطاف ناپذیر و آمادگی بیشتر برای خودخواهی، عصیانگری، تکبر و ... امری مشکل بوده و محتاج مشقات و تحمل ریاضتهاست، در حالی که بر عکس مردان، زنان به جهت ضعف و محدودیت غرایز و شهوات بر آنها و داشتن روحیه لطیف و سریع الانفعال و انعطاف پذیر، زمینه گرایش به تقوا و ایمان الهی در آنان بیش از مردان است. گرچه سطح قدرت فکری، عقلانی و حکمت نظری زنان پایین تر از مردان است ولی در مقابل استعداد شدید عاطفی زن و رابطه مستقیم او با حیات، طی طریق تقوا و عمل و تعهد و عرفان و تعبد برای او سهل تر و آسان تر است و زن از طریق شهود و عرفان بهتر می تواند راه قرب الهی را بپیماید.⁽⁶⁾

البته روان شناسان هم به مسأله وجود بینش درونی در زن و زمینه برقراری ارتباط بیشتر با جهان هستی و هستی آفرین را مطرح کردند که امکان پرداختن مفصل به نظریات آنان نمی باشد. در این مسأله بین روان شناسان و نظریه پردازان توافق اجماعی وجود دارد که زنان در عرصه دینداری و دین باوری از مردان به خاطر برخورداری از بینش درونی قوی تر هستند. خانم جینالمبروز، روان شناس معروف می گوید:

«بینش، قوه باصره درونی زن است و این دیده پنهانی می تواند قبل از وقوع واقعه، نتیجه آن را مشاهده کند، و به زن الهام دارد. بینش زن قطب نمایی است که او را از گمراهی نجات بخشیده...».⁽⁷⁾

«سوزان ویه» که متخصص گیاهان دارویی است به این نکته اشاره دارد و می گوید: «در سراسر دنیا مردان از طریق تفکر درون گرایانه در رسیدن به بینش درونی و ارتباطات تلاش می نمایند حال آنکه زن یائسه به طور طبیعی در این مرحله قرار می گیرد.»⁽⁸⁾

در پیشتازی زنان و از فضایل آنان همین بس که در صدر اسلام، زنان زیادی قبل از اینکه همسران خود دین حنیف را بپذیرند حقانیت آن را با استدلال تشخیص داده و در پرتو عزم استوار به آن ایمان آورده اند. در حالی که مردان فراوانی نه تنها از آن استنکاف داشته و در حقانیت آن تردید داشتند بلکه برای خاموش کردن نور آن سعی بلیغ می نمودند. این مسأله نشانه هوشمندی و نبوغ زنان و پیشتازی آنان در عرصه دینداری است. در همین رابطه مالک بن انس در موَطَاء خود چنین نقل می کند که عده ای از زنان در حالی اسلام آورده بودند که شوهران آنها کافر بوده اند مانند دختر ولید بن مغیره که همسر صفوان بن امیه بود و قبل از شوهرش مسلمان شد و نیز ام حکیم دختر حارث بن هشام که شوهرش عکرمة بن ابی جهل بود پیش از همسرش اسلام آورد.⁽⁹⁾

حضرت علی(ع) نقصان ایمان زنان را در دوران قاعدگی به جهت ترک نماز و روزه می دانند، و این به این معنی نیست که ساختار اعتقادی زنان دچار نقصان است. بلکه به جهت شرایط خاص جسمی و روانی زن در دوران قاعدگی بعضی از تکالیف و وظایف در این دوره از زن خواسته نشده است لذا میزان و حد تکلیف زنان و مردان از این جهت با هم متفاوت است که البته ترک نماز و روزه در این دوره ممکن است از نظر اعتقادی، خللی در زن ایجاد نماید. و جهت جبران این نقصان و کمبود اسلام سفارش به برقراری رابطه با خداوند به وسیله ذکر و دعا و قرائت قرآن نموده است و در اوقات خاص نماز، توصیه شده که زنان وضو بگیرند و در سجاده نماز خود مشغول ذکر و دعا شوند و از طرف دیگر روزه هایی را که در این ایام ترک کرده را هم بعد از ماه مبارک رمضان به جا آورد.

پس این کاهش فشار تکلیف و رهایی زن، به خاطر شرایط خاص زن است و زن می تواند با ذکر دعا و ارتباط با خدا از عوارض سوء آن در ایمان خود بکاهد. اصلاً به این معنی نیست که زنان به طور کلی از نظر ایمانی دچار نقصان هستند و اشاره حضرت به دلیل نقصان ایمان (که همان برکنار بودن از نماز و روزه در ایام عادت) مؤید این مسأله می باشد، چطور ممکن است که بنابر تعبیر قرآن زنان برخوردار از حیات طیبه باشند و دارای تمامی کمالات معنوی که مردان از آن برخوردارند باشند ولی از نظر ساختار اعتقادی و شخصیت ایمانی دچار نقص باشند؟!!

تفاوت زن و مرد در عرصه هیجانات

یکی دیگر از تفاوتهای روانی که بین زن و مرد وجود دارد،در زمینه هیجانات است و روان شناسان معتقدند زنان سرعت هیجان آنان بیشتر از مردان است. لذا عکس العمل آنان در مقابل حوادث و اتفاقها متفاوت است.

پرفسور ریک می گوید: «زن و مرد از نظر ترکیب به کلی با هم فرق می کنند، علاوه بر این احساس موجود و میزان هیجانات آنها مثل هم نخواهد بود و هیچ گاه یک جور در مقابل حوادث و اتفاق عکس العمل نشان نمی دهند.»

در این زمینه جینالمبروز می گوید:

«آنچه زن را به اتخاذ تصمیمات خود برمی انگیزد احساسات قلبی او است نه مقدمات عقلی ...»⁽¹⁰⁾

به هر حال سرعت هیجان پذیری زن نسبت به مرد یک تفاوت روانی است بین آن دو که در عکس العمل ها و تصمیم گیری های زن تأثیر دارد.

لذا حضرت علی(ع) به این تفاوت روانی توجه داشته اند و سفارش می کنند که «و لا تهیجوا النساءَ باذیً ...؛

عواطف و احساسات زنان را تهییج نکنید ولو آنکه به نوامیس و بزرگان شما اهانت کنند ...»

تحریک عواطف و احساسات زن ممکن است باعث انجام کارهای خلاف عقل و شرع شود و عکس العمل نامناسب از خود نشان دهد. چون سرعت هیجانات او باعث می شود که قوای عقلانی و نفسانی او تضعیف شود و ضعف این قوا در اعمال زنان و تصمیم گیری های آنان تأثیر بسیار زیادی در زنان دارد. لذا توصیه حضرت این است که زنان را دستخوش حوادث و هیجانات زیاد قرار ندهید تا موجب رفتار ناشایست آنان فراهم نشود.

 تفاوتهای زن و مرد در تحمل بارهای سنگین و طاقت فرسای زندگی

یکی دیگر از تفاوتهای روانی، بین زن و مرد از دیدگاه روان شناسان و متخصصان فن تفاوتهای آنها در تحمل مسؤولیتهای سنگین و بارهای سنگین و طاقت فرسا است. جان گری روان شناس مشهور آمریکایی می گوید:

«زنان چون دارای دیدی بسیار باز و گسترده هستند، احتیاجات دیگران، آنها را خیلی زود کلافه می کند، زنان در آن واحد حواس خود را به چندین موضوع و شکل معطوف می دارند و یکی از عواملی که باعث می شود زنان زود کلافه شوند این است که خیلی سریع توانایی خود را در تعیین تقدم امور از دست می دهند و نمی دانند کدام یک از مسایل را زود بررسی کنند. این حالت سبب می شود که زودتر مغشوش و آشفته شوند و یک دفعه احساس می کنند توانایی انجام هیچ کاری را ندارند. ولی هوشیاری و درایت مرکزی که مردان دارند به صورت غیر قابل باوری باعث مصمم بودن و کارآیی آنها می شود.»⁽¹¹⁾

و به همین جهت است که روان شناسان معتقدند که اگر اموری در حد طاقت زنان نسبت به آنها تحمیل شد موجبات مسخ روانی آنها فراهم می شود و توصیه می شود که زنها حتی الامکان کمتر در معرض کارهای سنگین و کلان و امور طاقت فرسا قرار گیرند تا سلامت روانی آنها دچار اختلال نشود.

امام علی(ع) در هزار و چهار سال پیش از این توجه به این نکته داده و در وصیت خود به امام حسن(ع) فرمودند:

«و لا تملّک المرأَةَ من امرها ما جاوز نفسَها، فان المرأة ریحانة و لیست قهرمانة؛⁽¹²⁾

زن را بیش از حدّ خودش، اختیاردار و مسؤول نکن، چرا که زن، گلی است و نه مسؤول دخل و خرج».

و یا همان طور که قبلاً اشاره شد باز حضرت سفارش می کنند: «و لا تحملو النساء اثقالکم ...؛ بارهای سنگین زندگی را بر زنان تحمیل نکنید».

تفاوتهای زن و مرد درعرصه های تصمیم گیری و مشورت

یکی دیگر از تفاوتهای روانی زن و مرد، تفاوت در تصمیم گیری است. همان طور که توضیح دادیم متمرکز بودن مردان و دید باز زنان در تصمیم گیری آنان نقش مؤثری دارد. زنان برای حل مشکل، چندین راه حل را پیدا می کنند لذا قادر نیستند متمرکز شوند و تصمیم گیری کنند. همچنین زنان چون خواهان برقراری رابطه هستند بیشتر تمایل دارند که در تصمیم گیری های خود دیگران را نیز شرکت دهند.

بر عکس مردان به خاطر تمرکز کامل روی مشکل و مسأله، خیلی سریع قادر به تصمیم گیری هستند و ابتدا تصمیم می گیرند بعد آماده هستند در مبنای اطلاعات دیگران تصمیم خود را عوض کنند. و همین مسأله در مشورت زنان و مردان، تفاوت ایجاد می کند.

همان طور که گفتیم خانم جینالمبروز می گوید: «آنچه زن را به اتخاذ تصمیمات خود برمی انگیزد احساسات قلبی اوست نه مقدمات عقلی.»⁽¹³⁾

لذا احساسات و عواطف شدید همان طور که می تواند در تصمیم گیری مرد تأثیر گذارد در زنها هم تأثیر می گذارد منتها به جهت غلبه عواطف و احساسات شدید زنان، بیشتر بر اساس عواطف و احساسات تصمیم می گیرند قبل از آنکه جنبه های عقلانی آن را در نظر بگیرند. به همین جهت حضرت علی(ع) در وصیت خود به امام حسین(ع) فرمودند:

«ایاکم و مشاورة النساء فان رأیهُنَّ الی وهن؛⁽¹⁴⁾ بپرهیزید از مشورت با زنان، زیرا رأی و اراده شان ضعیف و سست است.»

البته مقصود از سخن فوق نفی هر گونه مشورت با هر زنی نیست چرا که زنان مؤمنه و کسانی که از نظر عقلانی! رشد یافته هستند باید مورد مشورت قرار گیرند.

لذا در کلام دیگر حضرت علی(ع) می فرمایند: «ایاک و مشاورة النساء الا من جربت بکمال عقل؛ از مشورت با زنان بپرهیزید مگر زنانی که کمال عقل! آنها آزمایش؟! شده است.»⁽¹⁵⁾