تبیان، دستیار زندگی

سرطان وقتی رخ می ‌دهد که سلول ‌های بدن به‌ صورت غیر طبیعی و غیر قابل کنترل تکثیر شوند.

شیمی درمانی به وسیله ی جلوگیری از تقسیم و تکثیر سلول ‌های سرطانی موجب تخریب این روند می‌ شود.

داروهای شیمی درمانی از طریق خون به سلول ‌های سرطانی و تمام قسمت ‌های بدن منتقل می‌ شوند.این داروها روی سلول ‌های سالم هم اثر تخریبی دارند که به ‌صورت عوارض جانبی بروز می‌ کند؛ این عوارض موقتی هستند و با پایان درمان قطع می ‌شوند.

پیشینه

کاربرد داروهای شیمیایی به هند باستان برمی‌گردد.هندی‌ها سیستمی از داروهای شیمیایی که آیورودا نامیده می‌شد را طراحی کردند که در آن بعضی از فلزات همراه با برخی از گیاهان برای معالجه طیف وسیعی از بیماری‌ها به کار برده می‌شد. بعد از آنها و در زمانی نزدیکتر به زمان ما در قرن دهم میلادی می‌توان به پزشک ایرانی محمدبن زکریای رازی اشاره کرد که استفاده از مواد شیمیایی از قبیل مس و زاج و جیوه و نمک ارسنیک و نمک امونیم و طلا و گچ و خاک رس و صدف و قیر و الکل را به منظور معالجه بیماری‌ها متداول ساخت.

ساخت اولین داروی شیمی درمانی سرطان به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد ولی در اصل این دارو به این منظور ساخته نشد و قصد استفاده از آن به عنوان دارو نبود .این ماده گاز خردل بود که در جنگ جهانی اول به عنوان سلاح جنگی به کار برده شد و در فاصله جنگ جهانی اول و دوم و در جنگ جهانی دوم نیز بر روی آن مطالعاتی صورت گرفت.

در طول جنگ جهانی دوم مشاهده شد که تعدادی از افراد که به صورت اتفاقی این گاز را تنفس کرده‌اند، تعداد گلبولهای سفید در خون این افراد به شدت کاهش یافته‌است. و این فرضیه بنا شد که اگر گاز خردل می‌تواند روند رشد سریع در تولید گلبولهای سفید را متوقف و یا کم کند پس می‌تواند بر روی سلولهای سرطانی نیز چنین اثری داشته باشد.

بنابر این در سال ۱۹۴۰ در تعدادی از افراد که به نوع پیشرفته لیمفوما( سرطانی که به گلبولهای سفید خون مرتبط است) مبتلا بودند دارو به جای ورود از راه تنفس به سیاهرگ آنها تزریق شد. بهبود آنها موقتی ولی قابل ملاحظه بود. این تجربه به تحقیقات گسترده درباره مواد مشابهی که بتوانند بر روی سلول‌های سرطانی چنین اثری بگذارند انجامید. صنایع چند میلیارد دلاری داروسازی ساخته شد و انقلابی هدفمند در زمینه داروسازی به وقوع پیوست. ولی محدودیت‌هایی در زمینه داروهای شیمیایی وجود داشت که هنوز نیز وجود دارد.

شیمی درمانی چیست و چگونه در بدن عمل می كند؟

شیمی‌درمانی یکی از روش‌های درمان سرطان و یا تخفیف موقت آن با استفاده از برخی داروهای خاص است که در اصطلاح پزشکی به آنها شیمی درمانی گفته می‌شود. کار اصلی این داروهای خاص از بین بردن عضو بیمار بدون صدمه به بافتهای مجاور آن است.این نوع از درمان اثراتی هم بر روی سلول‌ها و بافت‌های بدن دارد. یکی از اثرات این درمان ریزش موهای بدن و خشک شدن پوست است.

شیمی درمانی یک شیوه رایج در معالجه بیماری‌هاست که سلول‌ها و بخصوص سلول‌های میکروارگانیسم‌ها و سلول‌های سرطانی را با استفاده از داروهای شیمیایی و مواد شیمیایی از بین می‌برد. معنی شیمی درمانی تنها به داروهایی که برای درمان غدد سرطانی استفاده می‌شود محدود نمی‌شود بلکه آنتی بیوتیک‌ها را نیز در بر می‌گیرد.

مقصود از شیمی درمانی، درمان بیماری از طریق بكار بردن داروهای گوناگون است. ودر معنای خاص آن كه امروزه بكار برده می شود غرض درمان دارویی تومورهای گوناگون ( یا به اصطلاح سرطان ) است. استفاده از داروهای ضد سرطان یا شیمی درمانی یكی از چند راه درمان این گونه تومورها است و می توان آن را با روشهای دیگری مثل جراحی و پرتو درمانی توام كرد. شیمی درمانی در معالجه تومورها بسیار موثر بوده و امروزه با كشف داروهای جدید ضد تومور این تاثیر رو به افزایش است.

بیمار چگونه شیمی درمانی می شود؟

بیشتر داروهای ضد تومور را به یكی از روشهای زیر به بیمار می دهند:

1- خوراکی
2-  تزریق عضلانی
3- تزریق وریدی
4- داخل صفاقی
5- داخل کانال نخاع

اولین نوع مدرن ماده شیمی درمانی ارسفنامین بود که به پاول ارلیخ بر می‌گردد و همچنین ترکیبات آرسنیکی بود که در سال ۱۹۰۹ کشف شد و برای معالجه سیفیلس به کار برده شد. بعد از آن سولفانامیدها توسط دومگ و پنیسیلین توسط الکساندر فلمینگ کشف شد. دیگر کاربردهای عامل‌های شیمی درمانی سایتواستاتیکی(شامل مواردی که بعداً به توضیح انها خواهیم پرداخت) برای درمان بیماری‌هایی مانند سفت شدگی بافتها، رماتیسم و ورم مفاصل و بیماری‌هایی که به صورت خود به خودی در برابر معالجه‌ها مقاوم می‌شوند به کار برده شد.

اساس و مبنای عملکرد

سرطان اصولا یک روند رشد در تولید مثل سلولهاست که قابل کنترل نیست و همراه با رفتارهای خطرناک و هجومی این توده سلولی می‌باشد. سرطان ممکن است بنا به دلایل ژنتیکی و یا محیطی رخ دهد. به طور کلی بسیاری از داروهای شیمیایی که به منظور شیمی درمانی سرطان به کار برده می‌شوند بر روی تقسیم سلولی سلول‌های سرطانی اثر می‌گذارند به خصوص در مورد آن دسته از سرطانهایی که سرعت تقسیم سلولی در آنها بسیار بالاست. این داروها که سبب آسیب رساندن به سلول می‌شوند، سایتوتوکسیک نامیده می‌شوند.

برخی از این داروها باعث می‌شوند که سلول‌ دستخوش تغییرات اساسی شده و رشد آن متوقف شود که به برنامه ریزی برای مرگ سلول نیز معروف است. دانشمندان هنوز در حال بررسی و مطالعه ویژگی‌های منحصر به فرد سلول‌های سرطانی خطرناک و مقاوم هستند تا بتوانند آنها را به طور ویژه مورد هدف قرار دهند. این کار به این دلیل است که در طول فرایند شیمی درمانی علاوه بر سلول‌های سرطانی سلول‌های دیگر مانند سلول‌های مربوط به رشد مو و سلولهای داخلی روده که سرعت رشد بالایی دارند مورد حمله قرار می‌گیرند و جریان رشد آنها نیز متوقف می‌شود که باعث اختلال در امور بیمار می‌شود. اگرچه بعضی از داروهای مناسب تر نیز ساخته شده که پزشکان را قادر می‌سازد تا به نحو بهتر به درمان سرطان بپردازند.

شیمی درمانی بر روی تقسیم سلولی تاثیر می‌گذارد و به‌ویژه تومورهای با رشد بالا بیشتر تاثیر می‌پذیرند. چرا که در هر حال تعداد زیادی از سلول که در حال تقسیم هستند مورد حمله قرار می‌گیرند. و تومورهای بدخیم با رشد پایین بیشتر کمتر تاثیر می پذیرند. دارو بر روی تومورهای جوان بسیار بهتر عمل می‌کند چرا که مکانیسم منظم تقسیم سلولی را متوقف می‌کند و تولید مثل موفق را باز می‌دارد و رشد، بسیار نامنظم شده و همین باعث می‌شود تا تومور کمتر از داروی شیمیایی تاثیر بپذیرد و دیگر به آن حساس نباشد.

مشکل دیگری که با تومورهای سفت و توپر داریم این است که شیمی درمانی به هسته تومور نمی‌رسد و راه حل این کار استفاده از لیزر و پرتو درمانی یا عمل جراحی است. باگذشت زمان سلول‌های سرطانی بیشتر از خود مقاومت نشان می‌دهند حتی اخیرا کشف شده که بر روی سلول‌های سرطانی نوعی پمپ وجود دارد که مواد شیمی درمانی را از داخل سلول خارج می‌کند. تحقیق در مورداین نوع پمپها ادامه دارد و دارو سازان برای جلوگیری از اعمال این نوع پمپ‌ها در تلاشند.

عکس العمل هر شخصی نسبت به شیمی درمانی ممکن است با فرد دیگر متفاوت باشد.

آیا شیمی درمانی درد دارد؟

معمولا مصرف داروهای شیمی درمانی دردی بدنبال ندارد. در مورد موارد خوراكی و یا تزریق عضلانی مانند سایر داروهای هم شكل هستند. در مورد داروهای داخل وریدی باید گفت اگر دردی هم داشته باشد در همان موقع زدن سوزن است. بیمار شاید از سوزش خفیفی در جای سوزن شكایت كند.
بعضی داروها شاید در هنگام تزریق باعث ناراحتی های جزئی مثل احساس گرما یا دل بهم خوردگی بشود كه مدت اینگونه عوارض بسیار كوتاه است. اگر دارویی را اشتباهی زیر پوست تزریق كنند یا دارو از دیواره رگ به بیرون راه پیدا كند جای تزریق متورم شده درد شدیدی می گیرد. اگر در وقت تزریق دردی احساس كردید فورا به پزشك یا پرستار مسئول اطلاع دهید.
عوارض جانبی شیمی درمانی:
عوارضی مانند ریزش مو و احساس خستگی معمولا در هفته های اول دوره درمان آغاز می شود و تا آخر آن ادامه دارد. بعضی دیگر مثل تهوع و استفراغ معمولا یكی دو ساعت پس از تزریق شروع می شود و حداكثر تا 48 ساعت بعد ادامه پیدا می كند. عموما اكثرا این گونه عوارض پس از قطع دارو كم كم از بین خواهد رفت.
بی شك عوارض جانبی چیزهای چندان خوشایندی نیستند اما اگر آنها را دریك كفه ترازو بگذارید و بهبودتان را دركفه دیگر، آن وقت می بینید كه به تحملش می ارزد.
در طول درمان كم كم از پاره ای عوارض جانبی كاسته می شود و این حاصل سازگاری بدنتان با داروست.
*چرا اینهمه روی تغذیه خوب تاكید می شود؟
شما با تغذیه درست و مناسب بهترین فرصت ممكن را برای بدنتان فراهم می كنید تا با بیماری دست و پنجه نرم كند. نظر متخصصان این است كه تغذیه متعادل و متناسب به قدرت بیمار در تحمل عوارض جانبی می افزاید. تغذیه درست و مناسب یعنی انتخاب غذاهای گوناگون كه ویتامین ها و مواد معدنی و پروتئینی و مواد لازم دیگر را به بدن برساند. غذایی بخورید كه هم كالری كافی برای حفظ انرژی و وزن بدنتان را داشته باشد و هم حاوی پروتئین كافی باشد كه برای بازسازی سلولهای طبیعی پوست و مو و سایر اندام هایی كه در شیمی درمانی آسیب دیده لازم است.

هر چیزی که معده را تحریک کند در این دوران نباید خورده شود.در بسیاری از بیماران متاسفانه این روزها با احساس تهوع و ضعف همراه است و موردی را در بیمارستان دیدم که به مدت ۵ روز حتی بیمار نمی توانست لب به آب بزند در این مورد حتما پزشک باید مطلع شود تا شاید سرم غذایی را به داروها اضافه کند.

برای آنكه یك برنامه غذایی درست داشته باشید نوصیه می شود بیشتر از این مواد غدایی استفاده كنید.
- میوه و سبزیجات : تامین ویتامین ها و مواد معدنی
- مواد گوشتی مثل ماهی، مرغ، گوشت قرمز: تامین پروتئین مواد معدنی و ویتامین ها
- تخم مرغ: منبع خوب پروتئین
- شیر و فرآورده های لبنیاتی

یکی از فرهنگهای بسیار غلط ما ایرانیان این است که فکر می کنیم الزاما خوردن بیشتر=سلامتی و اگر بیمارمان کم غذا بخورد در این دوزان بسیار آشفته می شویم امااا  حتما توجه کنید:بیمار شما در حال گرفتن یکی از قوی ترین داروهای موجود است و کم شدن اشتها بسیاررررر طبیعی است حتی اگر ١۵ کیلو وزن کم کند روزی باز خواهد گشت و اگر احساس گرسنگی نکند داروهای بسیار زیادی وجود دارد که بعد از درمان در کنار مکملهای پروتئینی و غذایی برای ایشان تجویز می شود پس برای اینکه همانند گذشته غذا بخورند اصرار نکنید.

مرغوب ترین عسل را پیدا کنید تقریبا هر روز می توانید با آب جوش یا چای کم رنگ به میزان یک قاشق چایخوری پر در لیوان حل کنید و به عنوان صبحانه یا در کنار صبحانه به بیمار بدهید.عصرها به این ترکیب لیمو ترش تاره را نیز می توانید بیافزایید.

در عسل فروشی ها مومی وجود دارد به نام موم زنبور ملکه هر روز ناشتا در طول کل درمان و قبل یا بعد آن زیر زبان بیمار بگذارید.توان بیمارتان را بسیار بالا می برد و دیرتر وزن از دست می دهد.

بی اشتهایی چطور برطرف می شود؟

با عوارض جانبی چه باید كرد؟

در این بخش پیشنهادهایی می شود كه با رعایت آنها می توانید عوارض جانبی شیمی درمانی را آسان تر تحمل كنید. ناگفته نماند كه شما دچار همه عوارض كه اینجا می خوانید نخواهید شد بلكه گاهی یك و حداكثر چند تای آنها گریبانگیر شما خواهد شد.

کاهش تعداد سلول ‌های خونی