تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=12125

در این جستار سعی بر آن است تا به کوشه ای از دیدگاه های ابن سینا در زمینه زیبایی شناسی متون ادبی، اشاره شود. به دست دادن تعریف درستی از مفهوم زیبایی، نخستین گامی است که باید در این زمینه برداشته شود، اما واقعیت این گونه است که در طول تاریخ، هر کس «زیبایی» را به گونه ای خاص تعریف کرده است.
با بررسی تعاریفی که از زیبایی داده شده، درمی یابیم که در تعریف زیبایی با دو دیدگاه کلی مواجهیم؛ گروهی زیبایی را امری ذهنی subjective می دانند و معتقدند که زیبایی آن کیفیتی است که ذهن انسان در برابر محسوسات از خود ایجاد می کند و گروه دوم زیبایی را یکی از صفات عینی موجودات می پندارند و معتقدند که زیبایی، صفتی است که ذهن انسان به کمک قواعد و اصول معینی آن را درک می کند. این ها زیبایی را جزو امور عینی و بیرونی objective برمی شمردند. در هر حال، زیبایی «محور ماهوی هنر» است و به دست دادن تعریف دقیقی از آن، مقوله ای است که در طول تاریخ فکری بشر، پیوسته ذهن صاحب نظران را به خود مشغول کرده است.

تاریخچه زیباشناسی در غرب
تاریخچه زیباشناسی در غرب با آراء افلاطون و بخصوص ارسطو که بانی این علم محسوب می شود، آغاز شد و پس از آن به وسیله فلوطین و برخی از روحانیون مسیحی از جمله سنت اگوستین و سنت توماس ادامه پیدا کرد. در دوره رنسانس نیز شاهد پیدایش حرکت های نو و اساسی در زمینه این علم هستیم تا این که در قرن هجدهم به دلیل ارتباط تنگاتنگ زیبایی شناسی غرب با فلسفه و منطق، این مبحث به عنوان یک شاخه علمی به وسیله شخصی به نام «باومگارتن» رسمیت پیدا کرد و افکار کانت و هگل زیبایی شناسی را هر چه بیشتر وارد دستگاه فلسفی کرد. سپس مارکس و انگلس با زمینی کردن مفاهیم زیبایی شناسی، این شاخه از علم را تداوم بخشیدند. پس از آن ها نیز مکتب های ادبی مدرنیسم، سوررئالیسم و رمانتیسم به ارائه نظریاتی در این باب پرداختند. بسیاری از منتقدان «هگل» را نقطه آغاز زیبایی شناسی مدرن می دانند و پیروان او را به دو گروه اگزیستانسیالیست ها و مارکسیست ها تقسیم می کنند که از پیروان گروه اول می توان به هایدگر و سارتر و از طرفداران گروه دوم می توان به لوکاچ و طرفداران انگلس اشاره کرد.

زیباشناسی در ایران قبل از اسلام
و اما درباره تاریخچه زیبایی شناسی در ایران می توان گفت که به احتمال زیاد در ایران قبل از اسلام این مقوله مطرح بوده و بخصوص در عهد ساسانیان که ایرانیان از فن شعر و خطابه ای ارسطو مطلع می شوند، توجه آن ها به این شاخه از علم بیشتر می شود. علاوه بر آن، توصیه های مؤکد اوستا و کتیبه های هخامنشی بر رعایت موازین اخلاقی، همراه با داستان هایی که از کتب قدیمی به دست آمده، وجود نوعی نقد اخلاقی را در ایران قبل از اسلام به اثبات می رساند. بنابراین، حساسیت ایرانیان بر معانی اشعار و آثار ادبی امری دیرینه است که تاکنون نیز شاهد آن هستیم.

زیباشناسی در ایران پس از اسلام
در ایران پس از اسلام، «فارابی» (339 – 260 ه.ق) از نخستین کسانی است که بحث زیبایی شناسی را بخصوص در هنر و خاصه در موسیقی مطرح می کند و به نظر می رسد که او مهمترین اصل را در زیبایی شناسی هنر، تأثیر بر مخاطبان می داند، به گونه ای که وی استادی خود را در نواختن تار زمانی کامل دانست که در مجلس سیف الدوله با تغییر آهنگ، شنوندگان را گاهی به به خنده، گاهی به گریه و گاهی هم به خواب وادار ساخت. هرچند فارابی، خود صاحب نظر و مؤلف کتب متعددی در زمینه زیبایی های هنری است، اما نمی توان منکر تأثیری که وی از یونانیان پذیرفته شد و تألیف کتاب هایی مانند «آراء اهل المدینه الفاضله» و «الجمع بین رأیی افلاطون الهی و ارسطو» دلیلی بر این مدعاست.

افکار فارابی بعدها بر فلسفه قرون وسطایی اروپا تأثیر بسزایی از خود بر جای گذاشت و در شرق نیز «ابن سینا» و گروه «اخوان الصفا» از وی تأثیرات فراوانی پذیرفتند. در ایران، پس از فارابی، شاهد نظریات ابن سینا در زمینه زیبایی شناسی هستیم و سپس شاهد نظریات گروه «اخوان الصفا» (قرن 4 هجری) هستیم که با تأکید بر مسایل فلسفی سخنانی در مورد کلام زیبا و ظاهر و باطن زیبا بیان می کنند.

غزالی (505 – 450 ه.ق) نیز از دیگر صاحب نظران زیبایی شناسی است که اصل حسن و جمال را «تناسب» می داند و معتقد است که هرچه متناسب است نمودگاری از جمال آن عالم است.
عین القضات (525 – 492 ه.ق) نیز زمانی که از زیبایی های قرآن سخن می گوید، ملاک درک زیبایی های آن را قلب پاک و بی زنگار مخاطب ذکر می کند که این اصل را می توان بر سایر آثار ادبی تعمیم داد؛ بدین معنی که اوج زیبایی از طریق دریافتی که دور از عادت و دنیاپرستی باشد، واصل می شود.

نظامی عروضی (قرن ششم) در کتاب چهارمقاله، همچون فارابی، محور اساسی زیبایی را در تأثیر شگفت بر مخاطب می داند، تأثیری که می تواند انگیزه و محرکی برای کارهای بزرگ باشد و بدین ترتیب او نیز سهمی در شناساندن اصول زیبایی شناسی به مردم زمان خود دارد.

سهروردی (587 – 549 ه.ق) نیز در رساله ای به نام «حقیقة العشق یا مونس العشاق» زیبایی و حسن را متعلق به فرسوی عالم مادی می داند و معتقد است که طالب زیبایی و عشق نخست باید وجود خود را مستعد دریافت آن بسازد. سپس به شناخت آن دست خواهد یافت.

بالاخره به نظریات «خواجه نصیرالدین طوسی» (726 – 597 ه.ق) می رسیم. وی در مقاله نهم کتاب «اساس الاقتباس» که یکی از بهترین کتب فنی در زمینه زبان فارسی است به ماهیت و منفعت شعر می پردازد و نشانه شعر زیبا را بسط و قبضی که در روح ایجاد می شود، می داند و نظریاتی ابراز می کند که به نحوی می توان آن را جوهره زیبایی شناسی به حساب آورد.

نتیجه ای که از مباحث فوق می توان به دست آورد این است که سیر آراء و دیدگاه های زیبایی شناختی از زمان های کهن در ایران وجود داشته، گروهی به زیبایی از دیدگاه فلسفی نگریسته اند و گروهی دیگر آن را نقد ذوقی، مذهبی و برهانی کرده اند و بارزترین تفاوت دیدگاههای زیباشناسی در ایران و غرب «عرفان» است. عرفان به زیبایی نمی اندیشد، بلکه آن را می چشد و از آن لذت می برد و همین نکته است که باعث ایجاد موجی خاص بخصوص از قرن چهارم به بعد در شعر فارسی می شود.

نظریات ابن سینا در مورد زیبایی شناسی شعر
مهم ترین متن جهت دست یابی به نقطه نظرهای ابن سینا در باب زیبایی های متون ادبی، نهمین قسمت از کتاب «الشفاء» در منطق است. با بررسی این منبه، درمی یابیم که اساس کار شیخ در این نوشتار «فن شعر» ارسطو است؛ اما نکته قابل تأمل، اجتهاد و ابتکاری است که شیخ در تبیین افکار ارسطو از خود نشان داده است. بنابراین، این مبحث گرچه متأثر از اقوال ارسطوست، از افکار شیخ خالی نیست. وی هر جا گفته های ارسطو را مطابق با نظریات خود دانسته، عینا آن را نقل کرده و هر جا تفاوتی میان اندیشه های ارسطو و خود قایل بوده، بسیار استادانه به این تفاوت اشاره کرده است. دکتر عبدالرحمن بدوی در مقدمه ای که بر این قسمت از کتاب «الشفاء» نوشته است، امتیازاتی را برای ترجمه شیخ از «فن شعر» ارسطو بیان کرده است که از جمله آن ها می توان به این موارد اشاره کرد: