تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از  http://www.daneshsara.net/adabi/1389-10-01-13-26-43.html

دکتر محمّد امیر عبیدی نیا (استادیار دانشگاه اورمیه) شیدا عارف (دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد مهاباد) 

یکی از اساسی ترین نکته ها ی شعر صائب، قرار گرفتن لحظه های ناب کشف و شهود شاعرانه ی او در برابر آینه است. آینه یکی از جاندار ترین موتیف های نمادین شده در شعر اوست. صائب واژه ی آیینه را در معانی متفاوت به کاربرده است. عرفان یکی از آن معانی می باشد. او فلسفه را با عرفان به هم می آمیزد و به آیینه ی جان رنگ عرفان می دهد. همچون حافظ از زاهدان ریاکار گریزان است، مثل یک واعظ با کمک تمثیل به استدلال می پردازد.
آیینه ی صائب، صوفی و سالکی است که مقام های عرفانی را با گام های عشق، درد طلب، چشم حیرت و    آیینه ی دل می پیماید، با چشم و دل آیینه، شاه ازل را می بیند و در نهایت به فنای مطلق می رسد. آیینه ی وحدت بین او کفر و دین را یکی می بیند و معتقد است که کثرت صورت های گوناگون هستی در اندیشه ی وحدت وجود او تأثیری نخواهد داشت.
این موارد از نكاتی است كه نگارنده بر آن است تا در این مقال، آن ها را مورد بررسی و مداقّه قراردهد.

علایم اختصاری:
ب ................................    بیت
بر  ...............................     برهان قاطع
ج  ................................    جلد
ده .................................   فرهنگ دهخدا
ش ................................    شماره
ص  ..............................    صفحه
صص ............................    صفحات
غ .................................    غزل
نا ..................................     ناظم الاطبّا(فرهنگ نفیسی)
آنن ................................      فرهنگ آنندراج
غث ...............................     فرهنگ غیاث اللغات

مقدّمه
در پهنه گستره ی آفاق شعر فارسی، رنگین تر از غزل های صائب تبریزی، سخنی نمی توان یافت. وی که شاید سراینده ترین نابغه ی ایران و یا به طور کلّی سراینده ترین نابغه ی جهان باشد؛ در اشعاری که به احتمال دویست یا سیصد هزار بیت بوده، هرگونه کلامی از مضامین تازه، رنگارنگی سخن، مصاریع برجسته، ترکیب واژگان نوساز، خیال انگیزی ابیات،‌ ضرب الامثال و... را با ذهنی توانا و زبانی گویا در کمند آفرینش نهاده است.
جهان شعر او عالمی پر رمز و راز، دل انگیز، جذّاب، رنگارنگ، تماشایی و حیرت انگیز است که در هر قدم و از هر منظر کشفی تازه و معانی و نکاتی نهفته، در پس هر واژه ای خود را می نمایاند، چندان که آدمی انگشت تحیّر و شگفت بر دندان می فشارد و پی به گوشه ای از ظرافت و خلّاقیت ذهن توانا و شیرینی سخن شاعر می برد.
پژوهش حاضر که بیان گوشه ای از موتیف های شعری این شاعر برجسته است، نشان می دهد که آیینه در ذهن او به صور گوناگون نقش بسته و مایه ی خلق معانی فراوان ازجمله عرفان گشته است.

بیان مسأله
با توجّه به این که واژه ی آیینه در اشعار شاعران بسامد و کاربردهای متفاوتی دارد و صائب از معدود شاعرانی است که این واژه را به وفور در دیوانش به کار برده و ترکیب های فراوان با صورت های خیال انگیز و زیبا با آن ساخته و معانی متفاوتی را مدّنظر داشته است، این سؤال ها مطرح می شود که: چه ارتباطی بین آیینه و عرفان در  اشعار صائب وجود دارد؟

-بیان مسأله
با توجّه به این که واژه ی آیینه در اشعار شاعران بسامد و کاربردهای متفاوتی دارد و صائب از معدود شاعرانی است که این واژه را به وفور در دیوانش به کار برده و ترکیب های فراوان با صورت های خیال انگیز و زیبا با آن ساخته و معانی متفاوتی را مدّنظر داشته است، این سؤال ها مطرح می شود که: چه ارتباطی بین آیینه و عرفان در  اشعار صائب وجود دارد؟

مراحل تحقیق
شاعر ما از کثیرالشّعرترین شاعران فارسی زبان است و مجموعه ی ابیاتش را- شاید به اغراق- 200 و حتّی 300 هزار بیت گفته اند و در حال حاضر دیوان 75 هزار بیتی او در دسترس و موجود است.
همان طور که می دانیم صائب در دوران حیات خود منتخباتی را از اشعارش ترتیب می داده و همین باعث    شده است نسخه های مختلفی از دیوان او در دسترس و موجود باشد. در این مقاله کامل ترین نسخه ی موجود یعنی کتاب شش جلدی دیوان صائب که آقای محمّد قهرمان جمع آوری کرده اند مبنای تحقیق می باشد. ابتدا تمام ابیاتی را که دارای واژه ی آیینه یا مترادفات آن بود استخراج کرده و شماره ی غزل، بیت و جلد هرکدام را ذکر نمودم. سپس به تحقیق کتب عرفانی و فرهنگ نامه ها برای یافتن ارتباط آیینه و عرفان پرداختم و متوجّه شدم که بارقه های هفت شهر عرفانی که عطّار در منطق الطّیر پیموده، در لابه لای ابیات صائب قابل رؤیت است. پس بررسی آن را نیز در دستور کار خود قرار دادم. در ضمن ابیات را به دلیل دارا بودن واژه ی آیینه، آیینه اشعار نامیدم. و موضوع مقاله را بر اساس مقاله ی خانم دکتر پروین سلاجقه در مورد عرفان آیینه بین بیدل انتخاب کردم.

-هدف و انگیزه ی تحقیق
هدف از این پژوهش، بیان ارتباط بین واژه ی آیینه و عرفان در اشعار صائب و معرّفی آیینه به عنوان یکی از   واژه های پر بسامد دیوان صائب و در قالب عرفان است و نیز کشف معیارهای ذوقی و جمال شناختی ذهن شاعر که  می تواند نشانگر معیارهای ذوقی عصر شاعر نیز باشد.

-پیشینه ی تحقیق
واژه‌ی آیینه در شعر سنتی كاربرد مهمّی نداشته و جز در چند بیت معدود و انگشت‌شمار و آن هم بیشتر در قالب ضرب‌المثل استفاده نشده است. امّا در سبك هندی كاربرد واژه‌ی آیینه به نهایت و اوج خود می‌رسد تا آن‌جا كه دكتر شفیعی كدكنی، بیدل را شاعر آینه‌ها می‌نامد، و همین کتاب خود عامل و انگیزه ای شد تا در آثار ادبی دیگر و از جمله اشعار صائب گریزی زده و به بررسی بسامد و معانی آیینه در آن آثار بپردازم.
درباره ی موضوع این مقاله تا آن جا که جستجو کرده ایم، هیچ کتاب مستقلّی تألیف نشده است.

-اجزای تحقیق
پژوهش حاضر چهار بخش را شامل می شود؛ در بخش اوّل از آیینه و ترکیب های آن در اشعار صائب و از نظرگاه عرفانی، و عرفان آیینه بین صائب سخن گفته ایم. بخش دوّم مقامات عرفانی و هفت شهر عشق را در آیینه اشعار صائب جسته، در بخش سوّم ارتباط آیینه را با صوفی و زاهد، و در بخش چهارم، وحدت وجود در آیینه ی مکتب جمال صائب، و ارتباط آیینه با کثرت و وحدت وجود را بازگو کرده ایم.

-بخش اوّل:آیینه و ترکیب های آن از نظر عرفانی در اشعار  صائب
به عقیده ی متصوّفه، تمامی کیهان مجموعه آینه هایی است که ذات حق به اشکال مختلف در آن نمایان       می شود و به درجات گوناگون اشعه ی ذات یکتا را بازمی تاباند. آینه ها نماد امکاناتی هستند که خداوند در اختیار دارد تا متجلّی شود. (فرهنگ نماد ها،‌ ص 332)
در مثنوی «گاهی این کلمه کنایه شده است از قلب مؤمن و دل صوفیان و مرد کامل که نقوش عالم هستی در آن منعکس است و مولانا در جلد اوّل ضمن حکایت مری کردن رومیان و چینیان  به این نکته اشاره فرموده است.
رومیان آن صوفیانند ای پدر
لیک صیقل کرده اند آن سینه ها
آن صفای آینه لاشک دلست
بی ز تکرار و کتاب و بی هنر
پاک ز آز و حرص و بخل و کینه ها
کو نقوش بی عدد را قابلست »

(فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، دکتر سید صادق گوهرین، ذیل آیینه.)
«عارفان این کلمه را به استعارت به معانی متعدّد می گیرند و اغلب به معنی قلب انسان کامل است و انسان را از جهت مظهریّت ذات و صفات و اسما آینه گویند و این معنی در انسان کامل که مظهریّت تامّه دارد اظهر است.» (فرهنگ معارف اسلامی، ذیل آینه)
در اشعار عرفا آیینه و ترکیباتی همچون‌؛ آیینه ی جان و آیینه ی وجود، و ترکیب کنایه ای آیینه در نمد کشیدن گاه در معنی عرفانی به کار رفته اند. صائب نیز در اشعار عارفانه ی خود از این گونه کاربردها برکنار نمانده است:
آینه ی جان: ولی کامل و مرشد راه دان است(فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، ذیل همین ترکیب). عشق صیقل آیینه ی جان است و روی جانان را نشان می دهد پس باید آن آیینه را از غبار معصیت دل مشغولی به غیر خدا پاک کرد:
سخن عشق بود صیقل آیینه ی جان
از دل سوخته زنگار شرر می چیند
غ3551/ب2/ج4
بپرداز از غبار معصیب آیینه ی جان را
كه در آیینه ی جان روی جانان می شود پیدا
غ 323/ ب 10/ج 1
کوش تا دل به تماشای جهان نگذاری
داغ افسوس بر آیینه ی جان نگذاری
غ 6833/ ب 1/ ج 6
آینه در نمد کشیدن: برای زدودن گرد و غبار از روی آیینه آن را به نمد یا پارچه مالند، (در اصطلاح عرفا به معنی) صیقلی کردن دل، صفا دادن به باطن وصفای درون یافتن است(فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، ذیل همین ترکیب). سالکان و رهروان طریقت آیینه ی دل را در نمد سینه یا خرقه ی پشمینه پنهان کرده اند:
در نمد هر چند پنهان کرده اند آیینه را
از صفای سینه آگاه از ضمیر عالمند
غ2589/ ب4/ ج3
چند توان داشتن در نمد آیینه را ؟
دست بکش زآستین خرقه بیفکن زدوش
غ 5110 / ب 5 / ج5
بر آتش می گذارم خرقه ی پشمینه ی خود را
نهان تا چند دارم در نمد آیینه ی خود را؟
غ 363/ ب 1/ ج 1
آینه ی وجود: مظهر وجود که دل باشد و تمام موجودات آینه ی حق اند. (فرهنگ معارف اسلامی، ذیل ترکیب فوق). نصیب و بهره ی صائب از آیینه ی وجود جز گفتار نیست:
صائب هزار حیف کز آیینه ی وجود
چون طوطیان نصیب تو گفتار بیش نیست
غ2053/ ب8/ ج2

-عرفان صائب
در مورد عرفان صائب نظرات متفاوتی وجود دارد و نویسندگان او را حکیم، فیلسوف، متفکّر و اندیشمند، یا عارف و موحّد می دانند،‌ امّا نظر خود صائب این است که شعر او عرفانی و به پیروی از مولوی سروده است:
اقتدا تا به مولوی کرده است                           شعر صائب تمام عرفان است
‌                               غ 2216/ ب 9/ ج 1
نصرآبادی می گوید صائب؛ ‌«مرآت ظاهر و باطن را به صیقل همواری از رنگ کدورت زدوده، و باب قبول به روی خویش گشوده. در خاک بیزی بدن عنصری، گوهر شریف انسانیّت یافته.» (تذکره ی نصر آبادی، ص 316).
در مورد عرفان صائب چنین نوشته اند:
«شعر صائب حامل حكمتی ویژه است. به عبارتی، صائب به دیده‏ای حكیمانه شاهد اوضاع جهان است. امّا این حكمت حاصل سیر و سلوكی عرفانی به معنای خاصّ آن نیست و همچنین این حكمت نتیجه ی شاگردی اندیشه‏ورزان و فیلسوفان و استادان مدرسه نیست؛ بلكه برخاسته از فطرت و حدّت هوش شاعر و برآمده از نوعی غور و تأمّل آزاد در پدیده‏های گوناگون هستی است.» (صائب تبریزی، نشریه ادبی عروض،‌ www.arooz.com ، 15 بهمن، ‌1385).

«صائب تمایل محسوسی به مطالب عرفانی دارد، ‌ولی آن مطالب نقطه ی محوری قریحه ی وی نیست.» (نگاهی به صائب، علی دشتی،‌ص 26). «صائب را باید شاعر تفکّر و اندیشه و دقیقه یابی فیلسوف و حکیم پیشه خواند، نه شاعری بدیهی گوی و سادگی جوی ومقلّد و تابع دیگران به مضامینی عام و مشترک و مطالبی محدود و متّصل. به همین نظر است که در تمام دیوان او به کلمات و تعبیرات شناخته شده و هزاران بار ساخته شده ی تا زمان او از قبیل:‌ پیر مغان، مغ بچّه، قامت یار، می الست، سبحه ی صد دانه و... بسیار کم برمی خوریم،‌ مگر این که با تعبیری نو و شیوه ی خاصّ خود وی به استخدام تمثیلی مفید فایده ی اخلاقی درآمده باشد. همین طور است، عرفان او که یک عرفان وجدانی روشن و خالی از اصطلاحات مجعول اهل فن است و ابداً با مصطلحات قوم آمیختگی و آشنایی ندارد.»( صائب و سبک هندی در گستره ی تحقیقات ادبی، ‌ صص 6 و 7)