تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از
 http://rasekhoon.net/article/show/156949/مقارنه-اسباب-النزول-ده-جز-نخست-تفسیر-ابوالفتوح-رازی-با-طبری/
نویسنده: امین محمودی پور

تحقیق پیش رو تحت عنوان مقارنه اسباب النزول ده جز نخست تفسیر ابوالفتوح رازی با طبری از مطلوبترین موضوعات از لحاظ مقارنه‌ای در حیطة متن پژوهی می‌باشد كه بیشتر سعی پژوهشگران در حال حاضر اقدام به تطابق و مقارنه بین آثار تألیفی عالمان گذشته می‌باشد . در این پروژه كوشش شد تا نخست به شالوده تحقیق ، یعنی كلیات پرداخته شود . این پروژه كه در سه بخش تقسیم شده است در بخش نخست سعی بر آن شده كه ابتدا به شرح حال دو مفسر و روش شناسی تفسیر آن دو به اختصار بحث شود و پس از آن به جایگاه دانش اساب النزول در بخش دوم اشاره رود تا دورنمای روشنی پیش روی خواننده قرار دهد . نكته محوری كه در این پروژه مد نظر است درفصل سوم و با مراجعه به دو تفسیر و ذكر نمونه‌هایی در جهت تبیین موضوع ، بخش سوم از پروژه را به خود اختصاص داده است ، در بخش مذبور ابتدا تلاش شده به روش شناسی طبری وابوالفتوح رازی در نقل روایات اسباب النزول كه بحث عمده این پروژه را تشكیل می‌دهد اشاره رود كه با تقسیم بندی در ذیل آن در جهت سهولت فهم ، بصورت مجزا مورد بررسی قرار گرفته‌اند و به تبع فصل اول ، روش شناسی طبری و رازی در نقد روایات اسباب النزول با در نظر گرفتن ملاكهای كه دو مفسر بكار برده‌اند بیان شد و در پایان پروژه با تمسك به شأن والای اهل بیت علیهما السلام ، به جایگاه اسباب النزول آیات نازله در شأن اهل بیت در دو تفسیر و موارد قابل تحلیل و نقد در این زمینه جلوه‌ای دیگر بخشیده است .

1ـ مقدمه

كمال هر انسانی در گرو دریافت حقایق و آموزه‌هایی است كه او را به این هدف متعالی رهنمون می‌سازد . وقتی قدم در این وادی می‌نهد و به واقع حقایق را درك می‌كند ، گمشده درون را می‌یابد و تلاطم وصف ناپذیر دریای وجودی خویش را حس می‌كند كه این امواج فرو نخواهد نشست مگر با تقدیم جان :
پا گذاشتن به عرصه تحقیق در معارف و علوم قرآنی نیز تلاش مضاعفی می‌طلبدكه شایستگی تحقیق در اینگونه علوم را بحق ادا كند و لازمه آن احاطه علمی بر این علوم آسمانی است . دراین راستا ، دانشمندان و علما در طول تاریخ پژوهشهایی را بعمل آوردند و به منصّه ظهور رسانیدند و به این ترتیب با تلاش و كوشش طاقت فرسای محققان ، علومی تدوین و پایه گذاری شد و مسیری فراروی آینده‌گان قرار دادند كه آنان به تكامل این علوم بیندیشند ، نگارنده ، با آشنایی كه در این مدت تحصیل ، كسب كرده در جهت پژوهش در آثار محققان گذشته بالاخص مفسران ، موضوعی تحت عنوان مقارنه اسباب النزول ده جزء نخست تفسیر ابوالفتوح با تفسیر طبری را انتخاب كرده و به تحقیق در این رابطه پرداخته امید است مورد رضایت حق تعالی قرار بگیرد .

- بیان مسأله
از آنجایی كه دین مبین اسلام‌ ، خاتم ادیان الهی و كامل ترین آنهاست هر اندازه برای فهم آن تعمق و تفكر بیشتری شود باز هم به ژرفای آن نمی‌توان دست یافت زیرا این دینی است كه به خواسته‌های فطری بشر جواب داده و به تمام ابعاد مادی و معنوی اشاره كرده است .
یكی از موضوعاتی كه در تفاسیر بطور عام به آن پرداخته شده اسباب النزول آیات قرآن كریم است و هر مفسر درهر جایگاهی كه قرار دارد به نقل روایات اسباب النزول بر اساس آنچه از راویان ما قبل خود شنیده است می‌پردازد و چه بسا روایات نقل شده بین مفسران دارای تقارن و تضاد با یكدیگر باشند و این به نوبه خود منجر به تشكیك در اقوال گفته شده در باب اسباب النزول آیات می‌شود .
در این پروژه سعی شده اسباب نزول نقل شده در دو تفسیر جامع البیان و روض الجنان و روح الجنان به منظر تطابق و مقارنه قرار گیرد تا این شك و تردید رفع شود

- سئوالات تحقیق
1ـ آیا منابع نقل اسباب النزول در دو تفسیر متقاوتند ؟
2ـ آیا دو مفسّر از راویان غیر معتمد نقل می‌كنند ؟
3ـ آیا طبری و ابوالفتوح رازی در نقل اسباب النزول متعدد در ذیل آیه متفق القولند ؟
4ـ دو مفسّر در نقد اقوال متعدد چه ملاكهایی را در پیش می‌گیرند ؟
5ـ آیا دو مفسّر در نقل اسباب النزول نازله در شأن اهل بیت (ع) متفق القولند ؟

- فرضیه تحقیق
1ـ نظر به اینكه هر دو تفسیر از تفاسیر نقلی محسوب می‌شوند و روایات كثیری در رابطه اسباب النزول موجود است پس می‌توان گفت در منابع نقل اسباب النزول دارای عقیده یكسان نیستند .
2ـ با این احتمال كه هر دو مفسر از روایات تحریف شده بهره بردند بی گمان در نقل روایات ، از راویان غیر معتمد هم بهره بردند .
3ـ پس از رحلت پیامبر اكرم (ص) روایات اسباب النزول دستخوش جعل و تحریف قرار گرفته با این اوصاف در نقل اسباب النزول متعدد هم عقیده نیستند .
4ـ با توجه به اینكه دو مفسر در اعتقادات دارای اختلافاتی هستند به تبع آن، در نقد اسباب النزول همین رویه را پیش می‌گیرند .
5ـ گمان می‌رود در نقل اسباب النزول نازله در شأن اهل بیت (ع) اختلافاتی پیش آید .

- پیشینه تحقیق
با كاوش در كتابهای كه در زمینه دانش اسباب النزول نگاشته شده ، نمایان شد كه به این موضوع تحقیق بصورت مقارنه‌ای اشاره‌ای نشده است و البته این نكته قابل ذكر است كه محمد جعفر اسلامی علاوه بر ترجمه‌ شأن نزول واحدی نیشابوری ، در پاورقی كتاب مذكور ،‌ اسباب النزول نقل شده از سیوطی را بیان می‌كند و مختصراً به مقایسه می‌پردازد . همچنین دو مقاله بصورت مجزا و مختصر با عنوانهای روض الجنان و اسباب النزول ، اسباب النزول در تفسیر طبری در فصلنامه پژوهشهای قرآنی نگارش شده بود .

6- روش تحقیق

-فنون گردآوری اطلاعات
این تحقیق كه بصورت متن پژوهی به انجام رسیده ابتدا به پژوهش در تفسیر طبری و ابوالفتوح رازی در جهت جستجوی اسباب النزول نقل شده از سوی دو مفسر برآمدم و سپس یك یك روایات نقل شده بررسی و تحلیل، و پس از آن بصورت تطابقی به گزینش این روایات پرداخته شد و البته در باب شرح حال دو مفسر و روش شناسی تفسیر از منابع اصلی و فرعی بهره برده شد .
منابع اصلی :
1ـ جامع البیان عن التاویل ای القرآن
2ـ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن
3ـ اسباب النزول حجتی
4ـ ترجمه الاتقان فی علوم القرآن سیوطی
5ـ التفسیر و المفسرون معرفت
6ـ التفسیر و المفسرون ذهبی
منابع فرعی :
1- سیر اعلام النبلاء
2- و فیات الاعیان
3- ریحانه الادب
4- الكنی و الالقاب

بخش نخست : طبری و جامع البیان ، ‌ابوالفتوح رازی و روض الجنان و روح الجنان
فصل اول : طبری و جامع البیان

طبری بر دو فرد اطلاق می شود كه هر دو محمدبن جریر نامیده می شوند و هر دو اهل طبرستان می باشند. (1)
ابن جریر طبری شیعه كه نام او ابوجعفربن جریر بن رستم طبری آملی از بزرگان علمای امامی در سده چهارم و از رجال قابل اعتماد آن دوره و صاحب كتاب دلائل الامامه بود. (2)
ولكن طبری عامه معروف به محمد بن جریر، ابوجعفر و محمد بن جریر بن یزید بن كثیر غالب طبری، پیشوا، مورخ، مفسر و دانشمند بزرگ تازی نویس ایرانی اهل آمل طبرستان در سال 224 هـ .ق متولد شد و از آنجا كه آن ناحیه را جزو طبرستان می شمردند ، او به طبری معروف گردید و در سال 310 هـ.ق در بغداد وفات یافت.
وی از سنین پیش از نوجوانی در زادگاهش به فراگرفتن فنون و دانش از جمله دانش حدیث مشغول گردید، دربارة سالهای نخستین عمر خود چنین می نویسد:
من قرآن را در هفت سالگی از بركردم و در هشت سالگی با مردم به نماز جماعت ایستادم و در نه سالگی به نوشتن حدیث پرداختم سپس پدرم بر آن شد كه از همان كودكی مرا در كار فراگرفتن دانش یاری كند. (3)
طبری حافظ كتاب خدا و آگاه به قراء ات مختلف بود و نسبت به معانی و سنت ها و سره از ناسره و ناسخ و منسوخ آنها و حدیث های صحابه و تابعین شناخت داشت و به مسائل روز مردم و اخبار آنها مطلع بود. (4)
طبری پس از فراگرفتن علوم ابتدائی زادگاه خود را ترك كرد و به شهر ری روی آورد و پس از ملاقات با عالمان و رجال دینی به فراگرفتن حدیث پرداخت و در همان ابتدای حركت خود محدثی نامور شد پیش از آنكه به ابوالمفسرین لقب بگیرد.
طبری با احاطة كاملی كه بر علوم اسلامی بالاخص فقه، حدیث و تفسیر داشت سرآمد عالمان هم عصر خود بود و این دالّ بر گستردگی علمی و برتری وی دارد چنانكه بسیاری از عالمان را نظر بر این است كه طبری از پیشوایان مجتهد بوده و از كسی تقلید نكرده است. (5)
در باب مذهب وی ، اقوال گوناگونی گفته شد ولی آنچه كه مشهود است اینكه ایشان ابتدا به جهت آشنایی و ملاقات با دو امام شافعی حسن بن صباح و ابوسعید اصطخری ـ و بررسی مذاهب مختلف، مذهب شافعی را برای خود برگزید.
وی ده سال در بغداد طبق مذهب شافعی فتوا می داد سپس به مطالعه و بررسی مجدد مسائل و موضوعات فقهی پرداخت و با تأسیس مذهبی در فقه بنام مذهب (طبریه) یا (طبری) منجر شد كه تنها خود طبری آن را اظهار و در كتابهایش یاد كرده است. و تا مدتی بعد از خودش نیز دوام یافت و اما در باب شیعه بودن وی اقوالی ذكر شده است از جمله در مورد مرگ وی روایتی نقل شده دالّ بر اینكه طبری را از خوف اعتراض مردم ، شبانه و مخفیانه دفن كردند زیرا وی به مذهب تشیّع متهم بوده است. قول دیگر نگارش كتابی در صحت حدیث غدیرخم و تكذیب گفته ابی داوود كه حدیث غدیرخم را جعلی می دانست و لكن خوانساری در كتاب روضات الجنات فی احوال العلماء بر تشیّع بودن طبری استدلالهایی را ذكر می كند از جمله اینكه شهر آمل مهد تشیع بوده. (6)
زیرا جغرافی دانان اسلامی یادآور شده اند كه همزمان با بازگشت طبری به آمل ، تشیع بوضع چشمگیری بر محیط طبرستان حاكم بود. (7)
دلیل دیگری كه خوانساری یادآور می‌شود، اینكه طبری پیرو هیچ كدام از مذاهب چهارگانه نبوده است و اما مذهب دیگری كه به او نسبت داده اند اینكه وی سلفی گری بود و این نسبت را مترجمان طبری و كسانی كه به تفصیل و توضیح و بیان شرح حال زندگی او پرداخته‌اند ، نقل كرده اند ظاهراً نخستین كسی كه طبری را سلفی خوانده و او را به داشتن طرز تفكر سلفی گری موصوف داشته ، شاگردش عبدالعزیز بن محمد طبری است.(8)
طبری در سن 12 سالگی از آمل به شهر ری كوچ كرد. سفر ری رهاورد علمی عظیمی نصیب ابوجعفر كرد چنانكه ایشان در این شهر علمی با اساتید بیشماری ملاقات كرد و بر آموخته‌های خود افرود.
پرداختن به كم و كیف شهر ری خود بحث گسترده ای را می طلبد ولكن مجال آن در این مقال نیست ولی همین بس كه شهر ری را پیش از اسلام مركز دینی و پایگاه مغان و زردشتیان می دانستند و شهری مقدس بشمار آمده و نوعی حكومت دینی نظیر حكومت پاپ بود.
از حوادث پر اهمیت ری در دوران طبری، مبارزة علویان طبرستان باطاهریان و سپس با سرداران تُرك و تصرف این شهر توسط اسماعیل سامانی را می توان ذكر كرد.(9)
ابن جریر طبری در این شهر با علوم مختلف اسلامی آشنا شد و خود با قابلیت و استعداد ویژه‌ای كه در این زمینه ها دارا بود بر این علوم افزود بگونه ای كه وی را عالم و دانشمندی بی‌نظیر در عصر خود می نامیدند.
طبری ، فراگیری و كتابت علم حدیث را در آن زمان در شهر ری از محمد بن حمید رازی ـ از بزرگترین حافظان حدیث از اهالی ری ـ آموخت. ایشان در همان زمان فقه را از ابومقاتل و كتاب مبتدا را از احمد بن حماد دولابی و مغازی محمد بن اسحاق را از سلمه بن فضل فرا گرفت. (10)
طبری چون نام و آوازه بلند امام احمد بن حنبل را شنید به شوق بهره گیری از محضر او رهسپار بغداد گشت ولی در نیمه راه خبر مرگ امام احمد بن حنبل را شنید دل از بغداد كند و بسوی بصره رفت، در بصره از محضر دانشمندانی چون محمد بن موسی قرشی و عمار بن موسی قزاز و محمد بن عبدالعلی صنعانی و بشر بن معاذ و محمد بن بشار بهره مند شد. وی حدیث را به روایت هنادبن سری و اسماعیل بن موسی باز نوشت. و اصول قرائت را از سلیمان بن خلاد طنجی آموخت و ابوكریب محمد بن علایی همدانی را دیدار كرد. ابوكریب او را گرمی داشت و حق صحبت به او داد.
طبری بعد از به شهرت رسیدن به بغداد بازگشت و آهنگ آموختن علوم قرآنی كرد و احمد بن یوسف تغلبی را كه از استادان قرائت روزگار خود بود خدمت كرد و نكته ها آموخت.
طبری در بغداد پس از بررسی مذاهب مختلف فقه شافعی را برگزید . در اقوال و دلائل سفر طبری از آمل به بغداد، ذكر مواجهه علمی وی با ابی داوود سجستانی نوشته‌اند كه گویا ابی داوود در مقام تكذیب حدیث غدیر خم برآمده بود طبری برای مقابله با وی كتاب موسوم به الولایه را در مقام اثبات حدیث غدیر خم با استدلال و احتجاج نگارش كرد.(11)
وی در سال 253 هـ . ق قصد سفر به بلاد غربی ممالك اسلامی كرد از این رو به مصر كه از مراكز علمی آن روزگار بود رفت و چندین سال در مصر ماند و در خلال آن سالها به شام سفر كرد.
طبری در مصر فقه مالكی را از شاگردان ابن وهب فراگرفت و نیز احادیث بسیاری از ائمه اهل سنت جمع آوری كرده و بعد از آن به بغداد بازگشت . در بغداد مورد آزار و اذیت فرقه حنابله ، قرار گرفت زیرا طبری بعد از تألیف كتابی در فقه، امام حنابله احمد بن حنبل را جزء فقها ندانست بلكه جزء محدثان می دانست و همین امر موجب نارضایتی حنابله قرار گرفت تا جایی كه از مهمترین دشمنان طبری، حنابله بودند كه وی را به الحاد متهم كردند.
طبری شاگردانی را به همراه داشت كه همین شاگردان سَبك وی را پیمودند و تالیفات وی را املاء می‌كردند. از مهمترین شاگردان طبری ابوالفرج اصفهانی را می توان نام برد.(12)
ابوجعفر بعد از سالها رنج و تلاش و سفر به بلاد اسلامی و تألیف كتب مشهور در زمینه های مختلف، سرانجام در سال 310 هـ.ق در بغداد وفات یافت.
از ابومحمد فرغانی نقل شده كه یك روز قبل از مرگ طبری زمان ظهر روز دوشنبه بود و ابن جریر درخواست آب برای تجدید وضو نمود. به او گفتند نماز ظهر به تاخیر افتاد پس نماز ظهر و عصر را با هم اقامه كن ولی ایشان از این كار جلوگیری كردند و نماز ظهر را به تنهایی و نماز عصر را در وقت دیگری اقامه كردند. (13) در مورد جدال ابن جریر با حنابله در بغداد كه بیشتر ذكر آن رفت در هنگام تشییع جنازه ، حنابله از دفن وی جلوگیری كردند. روایتی در باب مرگ وی نقل شده كه گروهی از مردان خدا كه شمار آنان را جز خدا نداند در تشییع جنازه او شركت جستند و چندین ماه شب و روز بر قبر او بر او نماز خواندند و جماعتی از اهل ادب او را مرثیه گفتند(14)
نهایتاً نقل می كنند كه در مصر بر روی پوست نازكی در كنار قبری كه مردم آن را زیارت می‌كردند دیدم در بالای سنگ نوشته بود (هذا قبر ابن جریر طبری) و مردم می گویند: این قبر متعلق به صاحب تاریخ است ولی این صحیح نیست بلكه صحیح آن است كه در بغداد دفن شد. (15)
ابوبكر خطیب آورده كه وی بامداد روز یكشنبه در خانه‌ای در رحبه یعقوب به خاك سپرده شد(16) ابوجعفر ، در تمام علوم عصر خود دارای تبحر و مهارت خاصی بود و بنظر دانشمندان وی سرآمد عالمان عصر خود بود.
همگام با این مهارت، در هر علمی دارای تالیفاتی است چنانكه تالیفات ایشان در عصر بعد از مرگ وی مورد استفاده عالمان قرآن پژوه قرار می گرفت.
طبری بقدری غرق مطالعه و تالیف بود تا جایی كه از خطیب بغدادی نقل شده كه وی شنید: ابی عبدالله و اللغوی حكایت می‌كنند محمد بن جریر طبری چهل سال عمر داشت كه در هر روز 40 ورق می نگاشت(17)
با بررسی انجام شده مشخص شد كه هر یك از تالیفات طبری در زمینه های فقه، تاریخ، تفسیر ، قراءات و اختلاف علمای قرائت و غیره بنا به اهداف و انگیزه هایی نگارش یافته‌اند و در این مقال چند اثر مشهور ایشان تشریح می شوند.
از دو كتب مشهور این دانشمند عالی مقام در دو زمینه تاریخ و تفسیر ، كتاب تاریخ طبری و تفسیر جامع البیان است.
كتاب تاریخ ایشان بنام تاریخ الامم و الملوك و معروف به تاریخ طبری و از منابع موثق تاریخ جهان است كه مورد ارجاع اكثر مورخان قرار گرفت.
در مورد ارزش این كتاب تاریخی معتبر نقلهای زیادی بیان شده از جمله :
شیخ عباس قمی بنقل از مسعودی گفته : تاریخ محمد بن جریر طبری درخشش خاصی نسبت به تالیفات دیگر ایشان دارد كه شامل انواع اخبار و غیره كه دارای فواید زیادی برای كسانی كه از این كتاب استفاده كرده اند(18)شایان ذكر است كه این اثر كهن در دوران پادشاهی منصور بن نوح سامانی بفارسی ترجمه شد.
از دیگر كتب مشهور وی، تفسیر جامع البیان عن تاویل ای القرآن و معروفی به تفسیر طبری در سده چهارم هجری است كه در ادامه بیشتر به معرفی این تفسیر پرداخته می‌شود.
از دیگر تألیفات ایشان ، كتاب لطیف القول فی احكام شرایع الاسلام كه طبری در این اثر خود به تشریح مذهب جریریه و احكام فقه آن می‌پردازد.
از كتب دیگر بجای مانده از ابوجعفر ، كتاب موسوم به الولایه است كه طبری متوجه تناقض گویی ابی داود سجستانی در حدیث غدیر خم شد و استدلالهایی را در صحت حدیث غدیرخم و مدح علی (ع) نوشت و به این نام معروف گردید.
از آثار دیگر وی ، كتابی در زمینه فقه است كه وزیر مكتفی عباسی از طبری كتابی در زمینه فقه ازوطلب كرد و طبری كتاب الخفیف فی احكام شرائع اسلام را كه مختصر كتاب لطیف القول است برای وزیر تألیف كرد(19)

2-1- جایگاه و روش تفسیری جامع البیان

همانگونه كه پیشتر در باب تألیفات ابن جریر از دو اثر قدیمی و ماندگار این مفسر و مورخ قرن چهارم یعنی تاریخ طبری و تفسیر طبری نام برده شد در این بخش به جایگاه و روش تفسیر ابن جریر اشاره می گردد.
تفسیر ایشان به جامع البیان عن تأویل أی القرآن نامگذاری شده و نیز به تفسیر طبری معروف است كه به اعتراف دانشمندان از قدیمیترین ، اساسی ترین ، علمی‌ترین و مشهورترین تفاسیر قرآن كریم در سده چهارم است و به ام التفاسیر شهرت دارد.
اینكه چرا تفسیر طبری از قدیمیترین تفاسیر محسوب می شود باید یادآوری كرد كه وی یكی از مفسرانی است كه علم تفسیر را بنیان نهاد و نخستین بار در زمینة تفسیر، بطور جداگانه تالیفاتی را به رشته تحریر درآورد.(20) نظر دانشمندان و قرآن پژوهان نظر بر اهمیت این تفسیر كهن را می‌رساند.
سیوطی در این زمینه بعد از بررسی تفاسیر هم عصر ابن جریر می نویسد :
تفسیر او اجل و اعظم تفاسیر است . و در آنها چیز دیگر نیست مگر ابن جریر كه اقوال را بررسی و توجیه نموده و بر یكدیگر ترجیح می دهد و از ٍِِِِِِِِِِِِاِعرِاب و نتیجه گیری از آنها نیز بحث می كند و از این جهت بر آنها برتری دارد.(21)
ذهبی می نویسد : نولدكه بعد از اطلاع از این تفسیِر نوشت اگر این كتاب بدستم می آمد از دیگر تفاسیر بی نیاز می شدم و از ابوحامد اسفراینی نقل می كند : اگر برای بدست آوردن این تفسیر به چین سفر كنی زیاد نمی باشد(22)
حاكم می‌گوید :
از ابابكر بن خالویه شنیدم كه می گفت ابوبكر بن خزیمه به من گفت: به من خبر رسید كه تو تفسیر طبری را نوشتی؟ جواب دادم بله از املاء آن نوشتم . پس ابن خزیمه برای مدت 2 سال این كتاب را از من گرفت و بعد از آن به من برگرداند و گفت این كتاب را تماماً خواندم و بر روی زمین آگاهتر از محمد بن جریر نمی دانم.(23)
اما علت نامگذاری این تفسیر از جانب طبری به تفسیر جامع البیان عن تأویل ای القرآن آن است كه : وی تأویل را برخلاف دیگر مفسران همان تفسیر می داند و در ذیل هر آیه می نویسد: و (تأویل آیه آن است). تفسیر طبری همچون اثر دیگر وی ، در عصر امیر منصور بن نوح سامانی در سال 352 بفارسی روان و استادانه و دقیق و كم نظیر ترجمه شده است.

روش تفسیری جامع البیان

از زمانی كه تفسیر بعنوان كی از شاخه‌های علوم قرآنی ، پدید آمد و دانشمندانی بتألیف كتب تفسیری پرداختند به مرور زمان روشهای تفسیری بالاخص بعد ازصحابه پیامبر (ص) و تابعین تدوین شد و بتدریج این روشها تكامل یافتند و دانشمندان علم تفسیر ، این روشها را به چند گونه تقسیم كردند برای نمونه : نقلی ، عرفانی ، فلسفی ، اجتماعی ، لغوی و غیره.
بعد از تابعین چون نقل حدیث از پیامبر و معصوم (ع) فراوان شد مفسران برای تفسیر آیات قرآن كریم از این احادیث برای بهره وری بیشتر بكار می برند و به مرور زمان این روش تفسیری به روش نقلی یا اثری یا ماثور شهرت یافت. بر این اساس چون ابن جریر در قرن چهارم هجری می‌زیست و روش تفسیری عصر وی بر پایه نقل از صحابه بود می توان گفت جامع البیان از نخستین و مهمترین مرجع تفاسیر مأثور بحساب می آید.
دانشوران علم تفسیر ، ویژگی‌هایی را از درون تفسیر طبری استخراج و تشریح كردند كه به اهم این ویژگی ها كه بنیان این تفسیر بر آن استوار است ، اشاره می گردد . از مهمترین این ویژگی ها كه قبلاً گفته شد نقلی بودن آن است. ابن جریر در تبیین معانی آیات قرآن كریم استشهاداتی را از قول صحابه و تابعین ذكر می كند ولكن در پذیرش این استشهادات دلیل و استنباط می كند و مهمترین قول را با سند بیان می كند.
قرآن پژوه معاصر آیت الله معرفت در این باره می گوید : هر چند طبری در موثق بودن نقلش قابل اعتماد است ولی اكثراً از جاهلان نقل می كند و در ادامه به پیچیده بودن روایات و كذب و مبهم بودن آنها با وجود ذكر سند اشاره می كند.(24)
اما طبری در تفسیر خود به مراتب تفسیر به رأی را نكوهش می كند چنانكه از سرسخت ترین دشمنان اصحاب تفسیر به رأی است.(25)
تفاسیری كه بر پایه روش تفسیری نقلی استوار است مسلماً از روایات اسرائیلی بی‌بهره نیستند و تفسیر طبری هم از این امر مستثنی نیست.
ذهبی با بررسی تفسیر طبری پی به اخذ طبری از اخبار و روایات و قصص اسرائیلی می برد و اسناد آن را به كعب الاحبار و وهب بن منبه و ابن جریح و سدی می‌داند و نهایتاً نتیجه می‌گیرد كه شاید طبری در نقل اسرائیلیات از روایات تاریخی متأثر شده باشد.(26)
ازدیگر ویژگی هایی كه می توان برای تفسیر طبری برشمرد ذكر نظریات مختلف علمای قرائت در باب قراءات آیات است و با توجیه نظر خود در این باب ، قرائت صحیح را بیان می‌كند و البته ایشان در نقل قرائت قاریان به علمای مشهور قرائت رجوع می‌كند.
یكی از مواردی كه تفسیر وی را مشهور كرده بحث در مورد و الفاظ عرب و استشهاد از شعر قدیم عرب در تفسیر خود است.(27)
جهت دیگر این تفسیر ، فقهی بودن آن است كه بطور مناسبی وارد مباحث فقهی می شود با این همه ، از پژوهش های تاریخی و تحلیل های ادبی در ضمن نقل كلمات صحابه و تابعین خالی نیست.
طبری در مقوله علم كلام، به طرح افكار كلامی خود و رد متكلمان دیگران می پردازد.
از دیگر امتیازات تفسیر ابن جریر ، پرداختن به مباحث نحوی و بیان دیدگاه مذاهب نحوی بصره و كوفه است . ذهبی تفسیر طبری را در حیطه بحث نحوی بسیار گسترده می‌داند.(28)