تبیان، دستیار زندگی

از دكتر مهدی زارع - دانشیار زلزله‌شناسی

گسل شمال تهران از جمله خطرناك‌ترین گسل‌های پایتخت است كه در صورت وقوع زلزله شدید ـ با بزرگای شش یا بالاتر ـ با تخریب وسیع در پهنه گسله همراه خواهد بود.

در روز شنبه بیست و هشتم مرداد 91 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 3.8 در شمال رودهن براساس فعالیت گسل مشا رخ داد كه در فاصله 35 كیلومتری شمال‌شرق تهرانپارس قرار دارد. این گسل نیز از گسل‌های مهم لرزه‌زای گستره تهران است.

از نظر موقعیت، نمی‌توان كلانشهر تهران را از محل گسل‌های لرزه‌زا دور كرد. از گسله شمال تهران با طول تقریبی صد كیلومتر، گسلی فعال است كه متوسط دوره بازگشت زلزله‌های روی این گسل حدود 3500 سال است.

چنان‌كه نابودی تمدن قیطریه در هزار تا 1200 سال قبل از میلاد (براساس حفاری‌های باستان‌شناختی دهه 40 در محدوده پارك قیطریه) به رخداد زمین‌لرزه مربوط باشد، به باور نگارنده، چه بسا بتوان رخداد زلزله مزبور را در اثر فعال شدن گسل شمال تهران در 3200 سال قبل دانست.

ممكن است زلزله‌ 1177(شرق بویین‌زهرا ـ اشتهارد) ناشی از فعالیت این سامانه گسلی بوده باشد. دیرینه لرزه‌شناسی روی این گسل ـ در منطقه ورداورد در نزدیكی كرج ـ نشان می‌دهد كه زمین‌لرزه باستانی در حدود 3000 سال قبل در اثر حركت آن رخ داده است.

با توجه به روابط تجربی موجود و لحاظ كردن طول آن، گسل شمال تهران توان ایجاد زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از 7 را دارد. براساس شواهد ریخت زمین‌ساختی از وقوع زمین لغزش‌های بزرگ (در شمال و شمال‌غرب تهران) روی این گسله می‌توان رخداد زمین‌لرزه‌های گذشته ـ و در نتیجه توان لرزه‌زایی ـ با بزرگای 7.5 را نیز برای آن لحاظ كرد.

گسله مشاء با طولی بیش از 180 كیلومتر از ناحیه شمال شرقی تهران و شمال كوه‌های توچال می‌گذرد و در غرب به گسل طالقان می‌پیوندد.

وجود محل تلاقی دو گسل مشاء و شمال تهران در روستای كلان در شمال شرق سد لتیان از نكات بسیار مهم در تعیین محدود با خطر بالا از دید لرزه زمین‌ساختی است. به نظر می‌رسد كه زمین‌لرزه 1830 دماوند، شمیرانات ـ كه در پایان زمان حكومت فتحعلی‌شاه قاجار رخ داد ـ آخرین رخداد لرزه با بزرگای بیش از هفت مرتبط با این گسل باشد. نزدیك‌ترین فاصله این گسل با شمال شرق تهران، محل روستای كلان است (در حدود 35 كیلومتری تهرانپارس) كه در همین محل تلاقی گسل مشا با گسل شمال تهران هم رخ می‌دهد و به واسطه همین تلاقی یك پتانسیل خطر مهم برای شمال تهران محسوب می‌شود.

پهنه گسله ایوانكی؛ گسل ری در جنوب، جنوب شرق شهر تهران واقع شده است. سه شاخه گسلی شمال ری، جنوب ری و كهریزك با فواصل اندكی از یكدیگر قرار گرفته است.

مطالعات مختلف بیانگر دوره بازگشت حدود 3000 سال برای این گسله و توانایی ایجاد زلزله‌ای با بزرگای حداكثر 7.5 است. محتمل است كه زلزله 855 میلادی در اثر فعال شدن پهنه گسله ایوانكی رخ داده باشد.

گسل پیشوا در كنار شهر پیشوای ورامین قرارگرفته است. این شهر و كل محدوده ورامین و ری در زلزله سال 785 ه.ق. (1384 میلادی) در زمان خلافت واثق دوم عباسی و همزمان با حمله تیمور لنگ در اثر فعال شدن گسل پیشوا ویران شد.

تهران در منطقه مرز شمالی ایران مركزی در ناحیه‌ای كه از دیدگاه آب ـ زمین‌شناسی در مرز منطقه خشك واقع است، در هر نوع توسعه‌ای نیازمند جذب منابع وسیع آب سطحی و زیرزمینی است.

سدهای لار، كرج و لتیان سدهایی بوده‌اند كه بخشی از هدف دولت‌های قبلی ایران از احداث‌شان تامین آب مصرفی تهران بوده است.

این منابع آب در صورت هدایت به تهران و شهرهای اقماری پیرامون آن دیگر در دسترس حوزه‌های قبلی نخواهند بود.

منطقه دشت قزوین كه یكی از حاصل‌خیزترین دشت‌های اطراف تهران بوده است، با احداث سد كرج دچار تنگنای شدید از نظر آب گردید. درواقع یكی از دلایل خشك شدن بیشتر گستره دشت قزوین تامین آب تهران بوده است.

این موضوع منطقه شمالی كشور را از یكی از مهم‌ترین منابع تامین غذای خود ـ از طریق كشاورزی و زیر كشت رفتن زمین‌های این منطقه ـ محروم كرد.

این برای تامین آب شهرهای جدید كه بسرعت در حال احداث هستند ـ از جمله مناطق 22 تهران ـ كه هفت منطقه عمدتا در پهنه غربی شهر در سال‌های اخیر به آن افزوده شده است، بشدت مطرح است.

ساماندهی مطالعات مدیریت بحران

در ایران با توجه به این‌كه بحران‌های مختلف طبیعی نظیر زلزله همواره با خسارت‌های جانی و مالی فراوان همراه است، تبیین مساله مطالعات بحران و ارائه مدل مدیریت بحران بسیار بااهمیت است. این موضوع باید براساس پژوهش‌های پایه و بنیادی در زمینه‌های گوناگون بنیادی این موضوع تبیین شده و بتدریج توسعه یابد.

تبیین ماهیت و ریسك بحران