تبیان، دستیار زندگی

این روزها شاهد تولید انبوه خبر و گزارش در خصوص کفن پوش شدن و خون گریستن نگین آذربایجان هستیم. هر کسی دغدغه ای دارد و از منظری به موضوع می نگرد. اما قهر طبیعت به انتظار ما نمی نشیند و دریا، آرام آرام پای پس می‌کشد از این معرکه ها.

پانزده سالی از نخستین هشدارها گذشته و ده سالی می­شود که دریا در راهی که در پیش گرفته، مصمم­تر از پیش شده است. آنها که باید خود پاسخگو باشند، گوی سبقت از دیگران ربوده‌اند در انتقاد، و در انبوه خبرها و مصاحبه هایشان خبر از سربرآوردن بحران می دهند، اما کمتر می­گویند که چرا چنین شده است و تا به حال که متخصصان هشدار می‌دادند، چرا توجهی نکرده­اند. آخر دریا که در این یکی دوساله به این روز نیفتاده است. باز هم خدای را شکر می کنیم، چرا که هنوز دیر نشده است و مسئولان اگر عزم خود را جزم تر کنند و هماهنگ تر باشند، دریا را دوباره به آذربایجان و ایران هدیه خواهند کرد.

دریاچه را بیشتر بشناسیم

دریاچه ارومیه با 5 هزار و 700 کیلومتر مربع وسعت در منطقه آذربایجان واقع شده‌است. این دریاچه بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران و از نظر سطح آب‌های آزاد، بیستمین دریاچه جهان و پس از بحرالمیت شورترین دریاچه جهان محسوب می‌شود. طول دریاچه از 130 تا 146 كیلومتر و عرض آن از 58 تا 15 كیلومتر (بین كوه زنبیل و جزیره اسلامی) متغیر است. دریاچه ارومیه و جزایر متعدد آن به لحاظ ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد اکولوژیکی از سال‌1346به‌عنوان منطقه حفاظت شده(مصوبه شماره یک شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور) مطرح و و طبق مصوبه شماره 63 همان شورا در سال 1354 به پارک ملی ارتقا یافت. این دریاچه به همراه 102 جزیره آن(که متاسفانه برخی دیگر به عنوان جزیره شناخته نمی شوند) از سال56‌13 به‌عنوان ذخیره‌گاه بیوسفر در برنامه «انسان و کره مسکونیMAB» سازمان یونسکو معرفی و در آن ثبت شده است. در سال‌1354 دریاچه ارومیه و تعدادی از دریاچه‌های آب‌شیرین جنوبی آن به‌علت دارا بودن معیارهای جهانی کنوانسیون حفاظت از تالاب‌ها (رامسر‌1971) در لیست تالاب‌های کنوانسیون قرار گرفته است و همچنین از سوی مؤسسه بین‌المللی تالاب‌ها نیز به عنوان یكی از مهم‌ترین مناطق مهم پرندگان انتخاب شده است ولی هم‌اکنون به‌دلیل مشکلات زیست‌محیطی در لیست تالاب‌های در معرض تغییرات شدید اکولوژیکی قرار دارد.

در حال حاضر 27 گونه پستاندار، 212 گونه پرنده، 41 گونه خزنده، هفت گونه دوزیست و 26 گونه ماهی زیست میكند ولی آرتمیا مهم‌ترین و معروفترین موجود این دریاچه است. از گونه‌های در‌معرض خطر این منطقه، می‌توان به پلیکان پاخاکستری، باکلان کوچک، غازپیشانی‌سفید کوچک، عروس غاز، اردک مرمری، اردک سرسفید، اردک بلوطی، خروس کولی‌دشتی، میش مرغ و دلیجه کوچک اشاره کرد. همچنین در حدود یک هزار و 500‌گونه گیاه آوندی در حوزه ارومیه به ثبت رسیده است که353‌ گونه از آنها ارزش اقتصادی و 290‌گونه اهمیت اکولوژیک ویژه ای دارند.

مشکل چیست، چه خواهد شد؟

ازسال آبی 74-75 تاکنون رقوم ارتفاعی سطح تراز آب دریاچه ارومیه سیر نزولی پیدا کرده و در طول سالهای اخیر آب دریاچه بیشتر از شش متر کاهش داشته است. به گفته مدیر کل محیط زیست آذربایجان غربی دریاچه در قسمتهای جنوبی تا 10 کیلومتر پسروی کرده و در حال حاضر میزان نمک در دریاچه ارومیه به 380 تا 400 گرم در لیتر رسیده و این نمک، کریستالیزه شده که وضعیت بسیار خطرناکی است. این مقام مسئول اضافه می­کند که از 5 هزار و 700 کیلومتر مربع مساحت دریاچه ارومیه 2 هزار و 700 کیلومتر مربع آن تبدیل به شوره زار شده و آب‌های زیرسطحی نیز شورتر می‌شوند تا جایی كه چندین روستای حاشیه دریاچه هم اكنون خالی از سكنه شده‌اند. تعدادی از جزیره‌های این دریاچه که زمانی دارای آب شیرین و سرسبز بودند، هم اکنون به خشکی متصل شده‌اند. علی نظریدوست رئیس دبیرخانه ستاد حوزه دریاچه ارومیه معتقد است: با ادامه روند فعلی مرگ دریاچه ارومیه تا 4 سال آینده حتمی است. در حال حاضردرجه حرارت منطقه حدود2 درجه افزایش پیدا کرده است و به این ترتیب میزان تبخیر از دریاچه ارومیه با شدت بیشتری انجام می شود.

محمدباقر صدوق معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست ضمن بیان اینکه:«واقعیت این است که طبیعت با کسى شوخى ندارد و دریاچه ارومیه در صورتى که اقدام جدى براى نجات آن صورت نگیرد خشک مى‌شود.» اعلام کرده است، ادامه این وضعیت و خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از ۱۰ میلیارد تن نمک بر جای خواهد گذاشت که به صورت گرد وغبار و طوفان بر سر مردم این ناحیه مى‌ریزد و این بحران تنها گریبان آذربایجان را نمى گیرد، بلکه تمامى مناطق کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. طوفان های نمک علاوه بر مزارع حاشیه دریاچه، زندگی بیش از شش میلیون نفر در اطراف این منطقه را تهدید و به گسترش بیماریها و آسیبهای جسمانی و از بین رفتن هزاران هکتار از جنگلهای منطقه منجر خواهد شد.

سدها، بلای جان دریاچه

به گفته شمارى از کارشناسان محیط زیست، یکى از دلایل بروز وضعیت بحرانى در دریاچه ارومیه، ساخت سدهاى متعدد بر روى رودهایى است که به این دریاچه منتهى مى‌شوند.

کامبیز سلطانی ، کارشناس و پژوهشگر حوزهء محیط زیست ایران ، در مقاله ای به علل خشک شدن و مرگ دریاچهء ارومیه پرداختهومی نویسد: پانزده رودخانهء دائمی به دریاچهء ارومیه می ریزند . تاکنون روی این رودخانه ها ۳۶ سد ساخته اند ، ۱۲ سد نیز در دست ساخت هستند و ۴۰ سد دیگرنیز برای ساخت و احداث در دست برنامه ریزی هستند . یعنی ۸۸ سد مانع از جاری شدن رودخانه‌ها بسوی دریاچهء ارومیه و رسیدن آببه درونآنمی‌شوند . برای مثال فقط بر یک رودخانه‌ی منتهی به آن (به نام آجی چای) ۲۲ سد احداث شده است و به این ترتیب دیگر آبی باقی نمی ماند که به آن دریاچه واردشده و باعث ادامهء حیاتش گردد. سدسازی روی رودخانه‌های زرینه‌‌رود، سیمینه‌‌رود، گدار و باراندوز با هدف تولید برق سبب شده عمق آب در این دریاچه از 16 تا 22 متر به کمتر از پنج متر برسد.

عباس نژاد مدیر کل محیط زیست آذربایجان غربی نیز در پاسخ به سوالی در خصوص تاثیر صنعت سد سازی در بروز شرایط بحرانی دریاچه ارومیه جواب داد: ظرفیت سد‌های استان یک میلیارد و 700 مترمکعب است و در سالهای آینده این میزان به چهار میلیارد مترمعکب افزایش می‌یابد.

پس از چندین دهه تحسین سدها به‌عنوان شاهکارهای مهندسی، اکنون نگاه انتقادآمیزتری نسبت به این سازه‌ها ظهور کرده است و تلاش‌های مردمی برای برچیدن سدها، با هدف احیای رودخانه‌ها و احقاق حقوق جوامع متأثر رو به فزونی است. فعالان این عرصه، سدهایی را هدف می‌گیرند که اثرات منفی اجتماعی و زیست‌محیطی آنها همچنان تداوم دارد و نتوانسته‌اند وعده‌های اقتصادی خود را عملی کنند.

در حال حاضر گروهی زیست محیطی در آمریکا وجود دارد بنام رودخانه‌های آمریکا. این گروه موفق شده است که نه تنها از ساخت صدها سد کوچک و بزرگ جدید در آمریکا جلوگیری کند ، بلکه توانسته است دولت مرکزی و مقامات محلی ایالات مختلف آن کشور را متقاعدنماید که ۴۳۰ سد کوچک و بزرگ را از روی رودخانه های آمریکا بردارد.

فاطمه ظفرنژاد، كارشناس ارشد كشاورزی و كارشناس آب وزارت نیرو معتقد است که آمریكا الگوی رویكرد سدسازی در ایران بوده‌است، ولی آمریكا از دهه‌ی ٧٠ میلادی دیگر سدی نساخته‌است چرا كه به این نتیجه رسیده‌اند كه ساخت سدهای بزرگ، ناپایداری بزرگی در آبخیزها ایجاد می‌كند. بر پایه‌یآمار رسمی، آمریكا از سال ١٩٩٠ میلادی، ٥٠٠ سد را با هزینه‌بسیار جمع كرده و اكوسیستم را به‌حال نخستین برگردانده‌است.

در خصوص وضعیت سدها در حوزه آبخیز دریاچه اورمیه، اخیرا وزیر نیرو اعلام کرده است: مطالعه بر روی سدهای در بالادست دریاچه ارومیه برای رفع مشکلات زیست محیطی و کم آبی این دریاچه متوقف و از اولویت ردیف اجرایی خارج شده اند.

مجید نامجو در پاسخ به سوالی درباره وضعیت طرح‌های بالادستی وزارت نیرو در اطراف دریاچه ارومیه اظهار داشت: در کارگروهی که دولت برای دریاچه ارومیه تشکیل داد، مصوب شد برای رفع مشکلات زیست محیطی و کم آبی این دریاچه تا زمانی که وضع دریاچه به تعادل برسد، این وزارتخانه طرح های بالادستی خود را در این منطقه متوقف کند.وزیر نیرو تصریح کرد: بر اساس برنامه ریزی‌های انجام شده فعلا مطالعه بروی آن سدهایی که در بالادست دریاچه ارومیه قرار دارند، متوقف و از اولویت ردیف اجرایی خارج شده اند.

راهکارهای اندیشیده شده

رئیس سازمان محیط زیست می‌گوید:"مشکل دریاچه ارومیه با اعتباری بیش از 3450 میلیارد تومان طی یک برنامه پنج ساله حل می‌شود." محمدجواد محمدی زاده این مبلغ را برای تامین کسری آب این دریاچه که گفته می شود بیش از 3 میلیارد و یکصد میلیون متر مکعب است، در نظر گرفته است.

وی می گوید بیشترین قسمت این پول، یعنی 3 هزار میلیارد تومان آن، قرار است از طرف منابع بانکی در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار گیرد تا برای برای اصلاح روشها و استفاده از فناوری های نوین آبیاری اراضی کشاورزی منطقه صرف شود، ولی باز هم معلوم نیست مکانیزم اجرایی اختصاص این مبلغ، چیست.

"وزارت نیرو هم غیر از اعتباری که برای بارور کردن ابرها به طور سالانه از محل جاری وزارتخانه اختصاص می دهد، مبلغ 450 میلیارد تومان دیگرهم برای انتقال حوزه به حوزه آب در نظر گرفته است."

انتقال حوزه به حوزه آب تا کنون 15 درصد رشد فیزیکی داشته که قرار است طی 5 سال حدود 700 میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل شود." در زمینه انتقال آب رودخانه ارس به دریاچه ارومیه برخی مشکلات از قبیل تبعات اجتماعی و علاقه‌مندی مردم و کشاورزان برای بهره‌برداری از این آب شیرین در مسیر وجود دارد که کار را با مشکل مواجه می‌کند.

این مقام دولتی توضیح داده که وزارت جهاد کشاورزی هم مکلف شده تا در یک برنامه سه ساله نسبت به اصلاح روش‌های آبیاری و صرفه جویی کشاورزان و باغدارانی که حدود 680 هزار هکتار اراضی کشاورزی منطقه را زیر کشت دارند اقدام کند، همچنین در این رابطه بخشنامه‌ای به همه دستگاه‌های استانهای آذربایجان شرقی و غربی و کردستان ابلاغ شده تا وظایف و تکالیفی که درخصوص دریاچه ارومیه و تامین آبی که به عنوان حقابه آن است را انجام دهند.

از دیگر سو علی نظری‌دوست رئیس دبیرخانه ستاد حوزه دریاچه ارومیه اعلام کرده است که مشاور بین المللی در زمینه احیای دریاچه ارومیه به کار گرفته شده و برنامه بلند مدت در این زمینه نیاز است. وی تصریح می کند، 24 طرح با اعتبار 13 هزار میلیارد ریال (1.3 میلیارد دلار) برای مدیریت دریاچه ارومیه مصوب شده است.

از میان این 24 طرح پنج طرح متعلق به جهادكشاورزی با اعتبار 8 هزار و 780 میلیارد ریال برای اجرای روش‌های نوین آبیاری و اصلاح روش‌های كشت اختصاص داده شده است. سازمان منطقه‌ای آب و محیط زیست نیز در مجموع 19 طرح را در زمینه مدیریت تامین منابع آب این دریاچه بر عهده دارند.

جلال زاده استاندار آذربایجان غربی با اشاره به تشكیل كارگروه دریاچه ارومیه در دفتر كار معاون اول رییس جمهور اعلام کرده است: این كارگروه به ریاست معاون اول رییس جمهور تشكیل می شود و علاوه بر وزرای جهاد كشاورزی، نیرو، معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست كشور، استانداران استان‌های آذربایجان شرقی و استان كردستان نیز حضور دارند. کارگروه دریاچه ارومیه یکی از مصوبات سومین سفر هیات دولت به آذربایجان غربی است.

وی با اشاره به پیش بینی ایجاد تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه از کلنگ زنی آن برای شروع عملیات اجرایی در آینده نزدیک خبر داد و اظهار داشت: دو برابر شدن اراضی کشاورزی و چند برابر شدن مصرف آب ایجاب می کند برای استفاده بهینه از آب، آبیاری تحت فشار گسترش یابد تا مصرف آب در بخش کشاورزی حداقل به یک سوم رقم موجود کاهش یابد و آب صرفه جویی شده روانه دریاچه ارومیه شود. همچنین بومی شدن تکنولوژی بارور کردن ابرها برای افزایش 15 درصدی نزولات آسمانی از دیگر اقدامات اجرایی است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی نیز در این خصوص گفته است: طرح‌های پیش بینی شده توسط کارگروه ویژه نجات دریاچه ارومیه در سه محور شامل صرفه جویی دو میلیارد مترمکعب آب در سال و تزریق این آب طی مدت زمان پنج ساله به دریاچه ارومیه، افزایش آب در سطح حوزه آبریز دریاچه ارومیه از طریق اجرای طرح‌های مختلف از جمله بارور کردن ابرها، انتقال آب بین حوزه ای، افزایش راندمان آبیاری، تغییر الگوی کشت وافزایش آب‌های زیرزمینی بحث و به تصویب رسید.

اما در ساحل شرقی دریاچه نیز مسئولان به تکاپو افتاده‌اند. بیگی، استاندار آذربایجان شرقی در نشست هم‌اندیشی برای احیای دریاچه ارومیه و مقابله با روند خشک شدن این دریاچه، پیشنهاد داد تا فراکسیون احیای دریاچه ارومیه در مجلس تشکیل و فعالیت کند.

ایجاد این فراکسیون که شامل نمایندگان استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان در مجلس می‌شود، پتانسیلی را به وجود خواهد آورد تا بتوان برای احیای دریاچه ارومیه با شدت بیشتر از گذشته چاره جویی و اقدام کرد.

وی با انتقاد از نبود متولی مقتدر برای پیگیری تصمیمات اتخاذ شده درباره احیای دریاچه ارومیه، گفت: راهکارها، طبق سندی که به امضای وزرا و استانداران سه استان واقع در پیرامون این دریاچه رسیده و تکالیف مشخص است اما دستگاهی که در مورد کوتاهی هر یک از مجموعه ها مواخذه کند، وجود ندارد. مدیریت ارشد آذربایجان شرقی با ملاحظه مسایل بین المللی همچنان بر انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه پافشاری می‌کند. به نظر وی، وزارت نیرو باید اقدامات دیگری مانند لایروبی انهار و رودخانه‌ها که قادر است بخش قابل توجهی از آب مورد نیاز این دریاچه را تامین کند، انجام دهد. وی ادامه می‌دهد: هماهنگ کننده فعالیت‌های تمام وزارتخانه‌ها و استان‌ها در این موضوع، بر عهده سازمان محیط زیست است و باید این سازمان کوتاهی‌های احتمالی هر یک از مجموعه‌ها را با استفاده از اختیارات رئیس این سازمان به واسطه معاون رئیس جمهور بودن به مراجع ذی‌ربط انعکاس دهد.

بیگی با اشاره به عدم تخصیص اعتباری برای احیای دریاچه ارومیه در بودجه سال جاری، آن را ناشی از دردمند نبودن مجلس از موضوع خشک شدن دریاچه ارومیه توصیف و تصریح کرد: شواهد نشان می‌دهد وقتی برای احیای دریاچه ارومیه پیش بینی نمایندگان فقط امکان استفاده از ردیف مقابله با ریزگردهای عربی بوده است، باید گفت که مجلس در این موضوع دردمند نبوده است. استاندار آذربایجان شرقی ابعاد فاجعه خشک شدن دریاچه ارومیه را بسیار گسترده ارزیابی کرد و افزود: مطمئناً مجلس دغدغه آسایش، رفاه و سلامت مردم را دارد اما در انتقال این حساسیت کوتاهی شده و مساله متوجه دستگاه‌های اجرایی است.

وی بهره‌مندی از موضوع مشارکت مردمی در کنترل روند خشک شدن دریاچه ارومیه را مورد تاکید قرار داد و اضافه کرد: مدیریت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی باید در کنار موضوعاتی مانند مقابله با برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌ها، در مساله مشارکت خواستن از مردم حساسیت بیشتری داشته باشند و احساسات مردم را در ضرورت مشارکت برانگیخته کنند.

چندی پیش محمود احمدی نژاد در مراسم افتتاح چهار طرح شاخص عمرانی و صنعتی آذربایجان غربی در خصوص دریاچه اورمیه اظهار داشت: تغییر شیوه آبیاری آذربایجان غربی برای افزایش بازدهی آب تا 10 برابر لازم است تا ظرف چند سال دریاچه زیبای ارومیه احیا و منابع آب حفظ شود. همچنین سفر اخیر رئیس جمهور به اورمیه تشکیل کارگروه دریاچه اورمیه به ریاست رحیمی را به دنبال داشت. که به گفته استاندار آذربایجان غربی هم اکنون با تصویب و اختصاص اعتبار ویژه توسط این کارگروهسه راهکار برای نجات دریاچه ارومیه در حال اجرا است. وی بیان داشت: انتقال آب از ردخانه زاب در سردشت و پیرانشهر و اجرای طرحهای آبیاری تحت فشاری اراضی کشاورزی از جمله این طرح‌ها بوده که از سال گذشته عملیات احداث خط انتقال و ارائه تسهیلات ویژه به کشاورزان آغاز شده است.

استاندار آذربایجان غربی اظهار داشت: هم چنین فاز مطالعاتی طرح بارور سازی ابرها با توجه به بومی شدن این دانش در کشور پایان یافته که طی فصل پائیز و زمستان امسال اجرایی می شود. وی بر لزوم صرفه جویی در مصرف آب به ویژه در بخشکشاورزی استان تاکید کرد و گفت : متاسفانه به دلیل آبیاری به روش سنتی و غیرعلمی تنها یک چهارم آب مصرفی در این بخش بهره‌وری لازم را دارد.

جمع بندی

در مجموع راهکارهای ارائه شده توسط مسئولین و کارشناسان برای بهبود وضعیت دریاچه اورمیه بیشتر معطوف به چهار حوزه می شود:

1- بهبود بهره وری زمینهای کشاورزی و مدیریت تقاضای آب و راندمان آن در بخش کشاورزی و جلوگیری از هدررفت آب و متوقف کردن توسعه نامتوزان و غیر اصولی کشاورزی و پرداخت ضرر و زیان کشاورزان که کشتشان محدود می‌شود از طریق بیمه­های کشاورزی(البته باید در نظر داشت که نمی‌توان جمعیت ساكن در حاشیه دریاچه را بدون ارائه راه حل جایگزین از استفاده از منابع آبی محروم كرد؛ چرا كه این كار تبعات اجتماعی نامطلوبی دارد.)

2- توقف سدسازی در حوزه آبریز این دریاچه به ویژه در استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و كردستان و بازنگری اساسی در خصوص وضعیت فعلی سدها و در صورت لزوم برچیدن سدهایی که کارکرد مخرب برای محیط زیست دارند.

3- افزایش بارندگی‌ها از طریق بارور کردن ابرها.

4- بررسی انتقال آب بین حوزه­ای از طریق پمپاژ محدود از رودخانه ارس و رودخانه زاب و دریاچه خزر به شرطی که اخلال در طرحهای قبلی توسعه کشاورزی از جمله پروژه دشت گلفرج(ارس) ایجاد نکند.

در نهایت پیشنهاد می شود، مسئولان برنامه عملیاتی زمان بندی شده‌ای به همراه متولیان مشخص هر یک از برنامه ها تنظیم و آن‌ را برای پیگیری‌های بعدی در اختیار رسانه‌ها و مردم قرار دهند. این برنامه‌ها توسط متخصصین نقد و بررسی و میزان عملیاتی بودن آنها مشخص می‌شود و در نهایت با اصلاح و تعدیل برنامه‌ها، می‌توان امید داشت که پیشرفت برنامه‌ها و راهکارها توسط مردم و مسئولین رصد شود. در چنین حالتی دستگاه‌های پرتلاش و یا احیانا کم کاری‌های احتمالی مشخص می‌شود و دیگر کسی نمی‌تواند مشکل کار را بر عهده دیگری بیندازد.

امید آن که به زودی جشن تولدی دوباره برای دریایمان برگزار کنیم و لبخند را دوباره به چهره آذربایجان و ایران بازگردانیم.