تبیان، دستیار زندگی

شیوه­های روانی جذب نیرو توسط احزاب و گروه­های سیاسی:
-----------------------------------------------------------------------------
از مهمترین عناصر تشکیل دهنده نظام­های باز، عوامل انسانی این نظام­ها است که بدون وجود آن، این نظام مفهومی نخواهد داشت. بنابراین مهم­ترین موضوع در بررسی سازمان­ها و گروه­های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... نیروی انسانی آن مجموعه خواهد بود. در عین حال نیروی انسانی مناسب موجب اقتدار و توانایی گروه را فراهم می­آورد و به همین علت است که تصمیم­گیران گروه و سازمان­ها جذب نیرو را از مهمترین وظایف خود دانسته و با تبلیغ مرام و مسلک گروه یا سازمان به آن اهتمام می­ورزند.
مرام و مسلک به طور کلی در مورد احزاب سیاسی و چارچوبی برای نمایش اهداف سیاسی دور و نزدیک حزب است و قالبی برای شناسایی برنامه­ها، خط­مشی و مرام برای پیروان حزبی وسیله همیشگی است و مهمترین عامل فکری پیونده دهنده اعضا است.
بسیاری از رهبران گروه­ها برای جذب بیشتر نیرو دست به نوعی تبلیغات بر روی اساسنامه و مرام­نامه­ های تدوین شده زده و نقش عوام فریبانه­ای را بازی می­کنند. در این حالت رهبر گروه سعی می­کند با نوشتار و سخنان خود به فریفتن توده مردم بپردازد.
"نقیب­زاده" در مورد نقش عوام­فریبانه می­گوید:
«وجه مشخصه عوام فریب سخنوری است. این سحر سخنی است که می­تواند توده­ها را تسخیر کرده و به افسون آن­ها بپردازد. عوام­فریبی، تبلیغات و القائات و هر شیوه دیگری که به انحراف اذهان از واقعیت­ها بپردازد نه تنها به آسانی موجود واکنش در بین مردمی که موضوع این کنش­ها هستند نمی­شود بلکه زمینه مساعدی را برای رشد یک آفت بزرگ در میان آن­ها فراهم می­سازد که عبارت از رخوت و بی­اعتنایی نسبت به مهمترین مسائل زندگی اجتماعی­شان است».
به طور کلی نیازمندی­های هر سازمان سیاسی که بارزترین آن احزاب و گروه­های سیاسی هستند در رابطه متقابل و تعامل آن سازمان با مردم تأمین می­شود. از این رو اگر سازمانی از مردم جامعه­ای که وابسته به آن است دوری کند و یا با اعمال و رفتار خود موجبات دوری مردم را از خود فراهم سازد. قطعاً قادر به ادامه حیات نخواهد بود. به همین دلیل است که یکی از اساسی­ترین گروه­ها و احزاب سیاسی را مسأله نیرو می­دانند. چون این انسان است که می­جنگد و نه ابزار. از طرف دیگر انسان رزمنده باید انگیزه و اعتقاد کافی برای رزم داشته باشد در غیر این صورت باید یا به تکنیک روی بیاورد و یا به مزدوری. وقتی سازمانی دارای مقبولیت عامه و یا حمایت و اقشاری از مردم باشد به طور اساسی نباید مشکل نیرو داشته باشد باید که از زمین و آسمان برای آن سازمان نیرو ببارد و نیازی نیست که دنبال آن ها برود، آن­ها خود خواهند آمد (حائری، 1371: 10).

الف) انگیزش، تحرک و تحریک­ پذیری:
بررسی­های روان شناختی در مورد احساسات توده­ها بیانگر آن است که تقریباً همه آن­ها تحت هدایت ناخودآگاه خود قرار دارند. " اعمالی که توسط توده­ها انجام می­گیرد می­تواند از لحاظ نحوه انجام گرفتن کامل باشد، امّا چون از جانب مغز صادر نمی­شود رفتار هر فردی ناشی از تحریک­های اتفاقی است.
توده همچون گوئی در دست تحریکات دنیای خارج است و بازتاب تغییرات بلاانقطاع این تحریکات است. بدین ترتیب توده بنده تحریکات دریافتی است شخص منفرد نیز می­تواند تحت همان تحریکاتی که توده قرار دارد، قرار داشته باشد، امّا چون مغزش عواقب وخیم تسلیم تحریکات شدن را به وی گوشزد می­کند، از اطاعت سرباز می­زند" و این مقدمه­ای است که زمینه­های مقاومت را در فرد بوجود می­آورد. به همین لحاظ فردی که می­خواهد بر جمعی از انسان­ها تسلط یابد، سعی می­کند با احساسات آنها بازی کند. این احساسات می­تواند در زمینه­های شهرت، شرافت، دیانت، میهن­پرستی و... به منصه ظهور رسیده و فرد را به سمت خود جذب نماید.
به طور کلی " نظریات القا شده به توده­ها هر چه باشند هنگامی مؤثر واقع می­شوند که برای آن­ها به شکل کاملاً ساده­ای قابل پذیرش باشند و در روان آنها به شکل تصویر منعکس شوند. این تصاویر مجسم هیچ ارتباط منطقی حساب شده­ای با یکدیگر ندارند، هر یک از این تصاویر مثل شیشه­های فانوس جادو می­تواند جانشین تصویر دیگر شود. از این رو می­توان قبول کرد که در توده تصورات متضاد نیز به دنبال هم ظاهر به نتیجه­ای منتهی می­­شوند" و شاید به همین دلیل است که بسیاری از نیروهای وابسته به سازمان­های سیاسی با چنین تصوراتی مواجه شده و پس از مدتی همکاری و عضویت در آن­ها، راه جدایی را در پیش گرفتند. از جمله دلایل اصلی این جدایی می­تواند ناشی از موارد زیر باشد (هرمن، همان: 279):
اختلال فکر: وقتی عقاید و تداعی­های ذهنی فرد به شیوه­های منطقی و در مواجهه با یک مسئله با مشکل بکارگرفته شود، به نتیجه­ای منتهی می­گردد که بر واقعیت استوار است. در این صورت با تفکر عادی سرو کار داریم، امّا در تفکر زاید تداعی­های ذهنی بی­هدف هستند.
اختلال درک:منظور درک کردن یا ادراک عینی یعنی آگاهی پیدا کردن از کیفیت، اختلاف وجوه و تشابه بین اجزای محیطی است که فرد در آن قرار گرفته است. لازمه درک صحیح، سالم و کامل بودن عملکرد سیستم عصبی و جامعه اعضای حسی در تمام سطوح بدن است و هرگونه نقص در آن می­تواند زمینه مساعدی برای پیندایش انواع سوءتعبیرها و هذیان­ها را فراهم آورد.
اختلال عاطفی:منظور از اختلال عاطفی آن نوع از اختلال است که طی آن در شخص پریشانی خُلقی ایجاد می­شود و همین اختلال موجب می­شود فرد در ساز شکاری با میطح دچار مشکل و ناتوانی شود. 
اختلال حافظه:منظور از حافظه نگهداری اطلاعات برای دوره­ای طولانی در ذهن است. از دست دادن حافظه ممکن است به علت نقص یا نقایض در سیستم عصبی مرکزی ایجاد شود. گاه نیز از دست دادن حافظه جنبه روانی دارد.
اختلال حرکتی:
به صور مختلف یکعنی به صورت افزایش حرکات، کاهش حرکات یا حرکات غیرعادی در فرد ظاهر می­شود مثل بیش از اندازه سخن گفتن، آواز خواندن و... .
اختلال هوشیاری:وقتی در هوشیاری فرد اختلال ایجاد می­شود، به صور گوناگون نشان داده می­شود مثل اغماء، خواب­آلودگی، اختلال توجه"
ب) تلقین­پذیری و زودباوری اعضاء
به عقیده "تارد"، تقلید واقعه اجتماعی مهمی است وافراد جامعه از چیزهای تازه تقلید می­کنند و رفتار خود را تغییر می­دهند. در جریان تقلید انسان خصوصیات ادراک شده از رفتار دیگران را فعالانه بازسازی می­کند و به انجام آن می­پردازد. معمولاً تقلید زمانی انجام می­پذیرد که مقلد دلیل معتبر و میل قلبی برای عمل تقلید داشته باشد و فکر کند که تقلید موجب تأیید او توسط دیگران و یا نوفیقش در امور می­گردد، تقلید نتیجه تأثیر متقابل افراد بر یکدیگر است و شخص می­کوشد تا گفتار و اعمال دیگری را عیناً انجام دهد. گوستاو لوبون، تلقین­پذیری را در تغییر عامل مهمی قلمداد می­کند. بین تقلید و تلقین تفاوت وجود دارد. تلقین مرحله عالیتر و پیچیده­تری است از طریق تلقین فرد به قبول خصوصیاتی که در گروه وجود دارد متمایل می­شود و تعامل گروهی تمایل پذیرش این خصوصیات را در فرد تقویت و تشدید می­کند تا آن که فرد آن موارد را به خود می­قبولاند، تلقین فرد را تحت تأثیر قرار می­دهد و او را وادار می­کند تا امری را بپذیرد و یا باور کند. در تلقین وجهه فرد بدون تفکر و اندیشه و ندانسته موردی را که مورد تأیید شخص مشهوری است، می­پذیرد". (لوبون، 1369: 46)
"والدر" معتقد است مسائل احساسی و عاطفی در ایجاد رفتار مطیعانه سهم زیادی دارد بویژه وقتی که با زمینه روحی شخص منطبق است. بنابراین تعقل و روشن­بینی مانعی در مقابل تلقین­پذیری است. تلقین­پذیری اساساً بر این مبنا استوار است که کسی فکر یا نظری را که از بیرون به گوشش می­رسد، بپذیرد بپذیرد بی­آنکه آنرا بسنجد و یا خواستار دلیل و علتی باشد. در میان انواع تلقین مهمتر از همه برای روانشناسی اجتماعی، تلقین وجهه است که در آن واکنش فرد، معلول روابط او با فرد دیگر و یا گروهی از افراد است و احتمال دارد تحت­تأثیر عقاید و تلقینات اعضای دیگر گرو قرار بگیرد" (کنیگ، 1341: 379).
اصولاً روان­شناسان معتقدند، مردم با توجه به طبقات اجتماعی و زمینه­های فرهنگی خود به طرق مختلفی ارتباط برقرار می­سازند. بنابراین طبیعی است که اعتقادات و ارزشهائی که هر یک از افراد به دلیل عضویت در گروه­های خاصی کسب کرده­اند رفتار ارتباطی آنان را تحت تأثیر قرار دهد. مثلاً تعلق به گروه خاصی باعث می­شود که فرد لغات و عبارت­های معینی را در برقرار ارتباط مورد استفاده قرار دهد که این لغات و جملات متفاوت از سایر گروه­ها است.
پیدایش چنین حالتی که می­توان در روابط سازمانی و گروهی پیدا نمود، می­تواند حتی واکنش­های هیجانی را در بر داشته باشد به نحوی که این واکنش­ها از شخصی به شخص دیگر منتقل و حتی به جایی می­رسد که هویت شخص و خویشتن­داری فردی اعضا از میان برود. مثلاً جامعه­شناسان دلایلی چون گمنامی و در هم شکستن فردیت را عامل اصلی در هم شکستن خویشتن­داری و محو هویت شخصی می­دانند. در مبحث گمنامی، افراد به واسطه عدم شناخت از یکدیگر با هم بیگانه­اند و تأکید بر عدم اطلاع از وضعیت گذشته افراد فاکتور قابل توجهی است که در فرقه­های دیکتاتوری توسط رهبران آنان دنبال می­شود. و یا در مباحث در هم شکستن فردیت، هویت فرد چنان تحت­ شعاع گروه قرار می­گیرد که در آن غرق می­شود در اینحالت رهبر فرقه سعی می­کند با توسل به اعمال استبدادی، به فرد احساس زنده بودن و زندگی کردن ­و ثبات بدهد.
وی به خورده­پا می­گوید: "تو و من ما می­شویم و ما که با هم باشیم از پس هر مشکلی برمی­آئیم. هیچ کس مثل من غم تو را نمی­خورد و تو در منی و من در تو".
در واقع این حالت همان بحث شرک­آلودی است که "رجوی" می­گوید: «اصالت از خودت نیست از بیرون است، از رجوی است تا بتواند فرد را از درون تهی نموده و قالبی سازمان ­یافته را در او به وجود آورد. در چنین حالتی فرد خود را بدهکار حزب دانسته و احساس گناه می­کند».
روش ایجاد احساسِ گناه که برای اطاعت و فرمانبری در یک فرد بکار گرفته می­شود. از مخرب­ترین شیوه­های معمول گروه­های سیاسی بسته -فرقه­ ها- است. در این شیوه که یکی از اهداف اصلی احزاب است، دور کردن اعضا از "خویشتن" خویش و بازگرداندن و رجعت فرد به رهبری تشکیلات است، فرد با رجوع به خویشتن خویش و اقرار به گناهان و خطاهای خود دچار اختلال روانی شده و ناچار می­شود از خویشتن گناهکار روی برگرداند. وی می­باید از خود صرف­نظر و سپس به خود سوءظن پیدا می­کرد و خود را به دست فراموشی می­ سپارد.
می­توان عمده افرادی را که در وجود آنان چنین تحولاتی بروز پیدا می­کند در گروه­های زیر تقسیم­بندی نمود:
"1- افرادی که به گناهان خود اعتراف و اقرار می­کنند، خود را خطاکار دانسته و نتیجه­گیری می­کنند که نفس آن­ها توانائی درک مسائل را ندارد و این تنها رهبری فرقه است که خالی از گناه و خطا بوده بنابراین بایستی از دستورات رهبری مانند اوامر و فرامین الهی اطاعت شود.
2- برخی دیگر از اقرار به گناه خود در میدان جمع دچار شرم می­شوند و چون پا بر روی غرور خود می­گذارند، احساس می­کنند پوچ و توخالی هستند.
3-  بعضی دیگر در صورت عدم اعتراف، نسبت به خود سوءظن پیدا می­کنند که مبادا آن­ها دچار خطا و  انحراف بوده و خود به آن آگاهی نداشته­اند.
4- عده­ای خود را به فراموشی می­سپارند نظیر قاتلی که فردی را کشته نو گناهی را مرتکب شده و نزد وجدان خود شرمسار است و از طرفی نمی­خواهد اقرار کند، چون به ضرر اوست.
روان­شناسان معتقدند " انسان هرقدر در ذهن خود یک توده را بی­طرف تصور کند باز هم آن توده در چنان حالت تنشی از انتظار به سر می­برند که زمینه را برای پذیرش تلقین آماده می­سازد. اولین تلقینی که به روشنی در یک جمع اظهار می­شود به وسیله عامل سرایت ظرف یک لحظه به مغز حاضرین می­رسد و در همان حال سمت احساس­ها را تعیین می­کند. این تلقین سپس به مثابه یک نظریه اثبات شده نزد همه کسانی که مورد تلقین قرار گرفته­اند برای به عمل درآوردن پا می­فشارد.
توده به هر حال به آسانی حاضر به اقدام است چه موضونع بر سر به آتش کشیدن یک کاخ و یا بر سر فداکردن جان خویش باشد. همه چیز به نوع محرک بستگی دارد. و... بنابراین توده­­ای که از روح انتقادگر عاری است و پیوسته در مرزهای ضمیر ناخودآگاه خوی سرگردان است و تابع همه تأثیرات خارجی است و در ضمن از شدت احساس­های خود تحریک  می­شود، باید بیش از اندازه زوباور باشد".
ج - مبالغه و یک­جانبه­ گری در احساس اعضاء:
احساساتی که در وجود یک توده تبلور می­یابد، دارای دو خصوصیت است، یکی این که این احساسات خیلی ساده هستند و دیگر این که بسیار مبالغه­آمیز هستند. این افراد به درجات یک احساس توجهی ندارند، چیزها را کلی می­بینند و حد فاصلی نمی­شناسند. مبالغه در احساسات یک توده بر اثر عامل تلقین و سرایت به سرعت منتشر می­شود و از این طریق قوت بیشتری می­یابد. یک جانبه­گی و مبالغه در احساس­های توده آن را در مقابل شک و دو دلی حفظ می­کند. توده­ها نیز مثل زنان در هر چیز تا حد بسیار زیادی پیش می­روند و ... از آن جایی که توده بر اثر دریافت­های شدید تحریک می­شود، سخنرانی که قصد جلب نظر آن را دارد باید از الفاظ قوی استفاده کند. سخنران برای اثبات کردن امری معمولاً از فریاد زدن، اطمینان دادن و تکرار مطالب استفاده می­کند و به هیچ وجه مدرکی ارایه نمی­دهد و توده بر مطلبی نه از راه تأمل بلکه به توسط تلقین یقین حاصل می­­کند» (عالم، 1373: 72).
معمولاً رهبران سازمان­های استبدادی که تلاش دارند توده را به سمت خود جذب نمایند با ظاهری دمکراتیک اما واقعیتی الیگارشیک وارد عمل شده و دست به ایجاد سازمانی دیوان­سالارانه می­زنند که به اعتقاد "وبر" از ویژگی­های زیر برخوردار هستند:
-تخصصی شدن کارها – هر فرد وظیفه و کار معینی دارد.
-وجود سلسله مراتب – هر فرد مسؤولیت و امتیاز خاصی دارد و باید فعالیت­ها را سریع به سلسله    مراتب اطلاع دهد.
-رفتار غیرشخصی – حکم و رتبه بر طبق سمتی است که افراد دارند.
-صلاحیت فنی و شایستگی – در نظر گرفتن فاکتورهای لازم برای احراز پست.
-آیین­نامه­ ها و مقررات – تمام باید اطاعت محض از مقررات داشته باشند.