تبیان، دستیار زندگی

نوشته ی مصطفى معلّمى بر گرفته از  http://tarikheslam.com/history-articles/item/1270-معاویه-و-جنگ-جمل‏.html

در جنگ جمل بنى ‏امیّه در كنار ام المؤمنین عایشه، طلحة بن عبیداللَّه و زبیر بن عوام رو در روى سپاه خلیفه‏ى وقت، على‏علیه السلام ایستادند. گرچه در منابع تاریخى و روایى تصریح شده است كه عایشه، طلحه و زبیر در شورش بر ضد عثمان نقش مهمى ایفاء كردند، ولى كمتر كسى درصدد برآمده است تا نحوه‏ى پیوستن بنى‏امیّه به اصحاب جمل را بررسى نماید. این پژوهش بر آن است كه چگونگى در كنار هم قرار گرفتن بنى‏امیّه و اصحاب جمل را تبیین كند.
جنگ جمل نخستین پیكار بزرگى بود كه میان دو گروه از مسلمانان روى داد. این جنگ در آغاز خلافت حضرت على‏علیه السلام در گرفت. اكثریت قریب به اتفاق مورّخان علّت برپایى جنگ یاد شده را مخالفت طلحه و زبیر با على‏علیه السلام، به بهانه‏ى خونخواهى عثمان ذكر كرده‏اند. با آن كه دشمنى طلحه، زبیر و عایشه با عثمان و تلاش آنان در برافروختن آتش فتنه بر ضد او امرى آشكار بود، ولى بنى‏امیّه به آسانى با آنان هم‏آوا شدند و بر ضد حكومت مشروع على‏علیه السلام دست به اقدام مسلحانه زدند.

دشمنى عایشه، طلحه و زبیر با خلیفه‏ى سوم، عثمان‏
عایشه از نخستین كسانى بود كه زبان به طعنِ عثمان گشود. او بر ضد عثمان، چنین گفت: «اقتلوا نعثلاً فقد كفر» كه بسیار معروف است. طلحه نیز در پاسخ به درخواست كمك از جانب عثمان، گفت: «لا واللَّه حتى‏ تعطی بنو امیه الحق من أنفسها»3بعضى از مورّخان نیز نام زبیر را در ردیف كسانى ذكر كرده‏اند كه در شورش بر ضد عثمان نقش داشتند. مروان بن حكم، در نخستین اقدام جنگى در پیكار جمل تیرى به سوى طلحه رها كرد و گفت: «لا أَطْلُبُ بثارى بَعْدَ الیومِ».سعید بن عاص نیز به مروان گفته بود: «اگر به دنبال قاتلان عثمان هستید، باید آنان را در میان سپاه خود جست‏وجو كنید».در چنین شرایطى چه چیز موجب شد تا بنى‏امیه اصحاب جمل را یارى دهند؟ چرا مروان بن حكم و سایر بنى‏امیه به جاى شام، سر از مكه درآوردند؟ و یا چرا یعلى بن منیه، والى عثمان در یمن، اموال بیت‏المال را در اختیار اصحاب جمل نهاد؟ به نظر نگارنده، پاسخ پرسش‏هاى یاد شده در اقدامات معاویة بن أبى سفیان در قبل و پس از مرگ عثمان نهفته است.

نقش معاویة بن أبى سفیان
معاویة بن أبى سفیان از زمان خلیفه‏ى دوم تا زمان وقوع قتل عثمان تقریباً مدت هفده سال در شام بدون مزاحمت هیچ رقیبى حكم‏فرمایى داشت. او پیوسته تلاش مى‏كرد تا اهالى شام با عراق و حجاز ارتباط اندكى داشته باشند.  او مى‏خواست تا مردم شام، اسلام را از منظر او ببینند. معاویه آیات قرآن را مطابق با خواسته‏هاى خویش تفسیر و تأویل مى‏كرد. و در صدد بود تا سیادت بنى‏امیّه را إحیاء كند، سیادتى كه اسلام آن را زیر پا نهاده بود. تمایلات درونى او براى كسب قدرت و سلطه بر سرزمین‏هاى اسلامى حتّى در زمان خلیفه‏ى دوم، عمر، قابل پیش‏بینى بوده است. ذهبى (د 748 ق) نوشته است: «قال المدائنى: كان عمر اذا نظر إلى معاویة قال هذا كسرى العرب».

موضعِ معاویه در برابر شورش عمومى بر ضد عثمان‏
عثمان پس از مواجهه با شورش عمومى، از استانداران خویش كه معاویه نیز یكى از آنها بود، درخواست كمك كرد، امّا معاویه در یارى او تعلل ورزید و پس از درخواست‏هاى پى در پى عثمان، او لشكرى را به فرماندهى یزید بن أسد با توصیه به عدم ورود به مدینه، گسیل داشت. ابن شَبَّه (د 262 ق) روایات متعددى آورده است كه ثابت مى‏كند، معاویه به سپاه خود دستور داد تا در ذى خُشُب و یا وادى‏القرى‏ اردو بزنند و وارد مدینه نشوند. ابو ایوب انصارى در پاسخ نامه‏اى به معاویه نوشت: «و ما نحن و قتل عثمان، إنَّ الذى تربص بعثمان و ثبط یزید بن أسد و أهل شام فى نصرته لأنَت و إنَّ الذین قتلوه لغیر الانصار».
معاویه با فرستادن چنین سپاهى دو خواسته را دنبال مى‏كرد: نخست آن كه به مردم شام وانمود كند كه به خلیفه یارى رسانده و در كمك به او كوتاهى نكرده است؛ دوم از همین راه اخبار حوادث مدینه را در كوتاهترین زمان به دست آورد. او پس از آگاهى از خلافت على‏علیه السلام، بى‏درنگ دست به اقداماتى زد كه مى‏توان آن را زمینه‏ساز پیكار جمل دانست.
اطّلاعات ما از این اقدامات از شرح نهج البلاغه‏ى ابن أبى الحدید معتزلى (د 656 ق) حاصل شده است. ابن أبى الحدید نیز این اطلاعات را از الأخبار الموفقیات نوشته‏ى زبیر بن بكّار (د 256 ق) نقل كرده است. ابن أبى الحدید درباره‏ى میزان دشمنى معاویه با على‏علیه السلام نوشته است: «... و أنا أَذكُر فى هذا الموضع خبراً رواه الزبیر بن بكّار فى الموفقیات، لِیْعلم مَنْ یقف علیه أنَّ معاویة لم یكن لینجذب إلى طاعة علىٍ‏علیه السلام أبداً ولایعطیه البیعة و أنَّ مضادَّته له و مباینته ایّاه لمضادَّة السواد للبیاض لا یجتمعان».

وقتى عثمان در محاصره واقع شد، مروان بن حكم دو نامه به شام و یمن فرستاد. محتواى نامه‏ها اشاره به دشمنى مردم (صحابه) با بنى‏امیّه و درخواست یارى از معاویه و یعلى بن منیه، استانداران شام و یمن بود. او در نامه آورده بود كه عثمان ستون خانه‏ى بنى‏امیّه است و در صورت عدم یارى او، این خانه فرو خواهد ریخت. از جمله اعتراضاتى كه مروان آن را در عداد شكایات مردم بر ضد عثمان برشمرد، واگذارى شام و یمن به معاویه و یعلى بود. با وجود این، مروان در این دو نامه آمادگى خود را براى دفاع از عثمان اعلام كرد.  هنگامى كه نامه‏ى مروان به معاویه رسید، دستور داد تا مردم در مسجد جامع جمع شوند. آن گاه همچون كسى كه ستمى به او رسیده است و یارى دهنده‏اى ندارد، خطبه خواند و فریادرس طلبید. در اثناء خطبه نامه‏اى دیگر از مروان به معاویه رسید كه خبر قتل عثمان در آن آمده بود. مروان واقعه‏ى قتل عثمان را در نامه شرح داده و در پایان آن نوشته بود: «... مردم خانه‏اش را غارت كردند، هتك حرمت نمودند، او را كشتند و همچون ابرى كه باران خود را بریزد و دور شود از او دور شدند و به سوى على بن أبى‏طالب رفتند، همانند ملخ‏هایى كه مرتع ببینند» و براى تحریك معاویه افزوده بود: «فأخلق ببنى‏امیّة أنْ یكونوا من هذا الأمر بمجرى العیوق إن یثأره ثائر فأن شئت أبا عبدالرحمن أن تكون فَكُنْه»

معاویه پس از دریافت این نامه و كسب اطلاعات لازم، اقدامات بعدى و اساسى خویش را آغاز كرد. او به چند نفر نامه نوشت كه عبارت بودند از: طلحة بن عبیداللَّه، زبیر بن عوام، سعید بن عاص، عبداللَّه بن عامر بن كریز، ولید بن عقبه، یعلى بن منیه و مروان بن حكم. او زیركانه نقاط قوّت و ضعف شخصیت مخاطبین خویش را به آنان گوشزد كرد. گاهى همچون رفیقى شفیق و مردى وفادار جلوه كرد و گاهى نیز چون پدرى دلسوز، عتاب آلود با آنان سخن گفت.

نامه به طلحة بن عبیداللَّه‏
«... اى طلحه! تو از میان قریش كمترین افراد را به قتل رسانده‏اى - مقصود معاویه این بود كه طلحه در جنگ‏هاى صدر اسلام عده‏ى كمى از قریش را كشته است - نیكو صورتى و بخشنده وزبانى فصیح دارى، سابقه‏ى تو در اسلام با دیگران برابرى مى‏كند، تو پنجمین نفرى هستى كه به بهشت بشارت یافته است، تو در أحد شركت داشتى، پس بشتاب به سوى آنچه مردم به تو واگذار كرده‏اند نباید از آنان چشم بپوشى و خداوند نیز از تو نخواهد پذیرفت جز آنكه قیام كنى و به این امر (خلافت) دست یازى، زمینه‏ى كار تو را هموار كرده‏ام، زبیر بر تو فضیلتى ندارد، هر یك پیشى بگیرید، امام خواهید بود.»  طلحه اگر اندك انگیزه‏اى براى كسب مقام خلافت داشت، اكنون با این نامه، شور و امیدى مضاعف در او حاصل شد تا پرچم مخالفت با على‏علیه السلام برافرازد.

نامه به زبیر بن عوام‏
معاویه در نامه به زبیر چنین نوشت: «...زبیر! تو پسر عمّه‏ى رسول خداصلى الله علیه وآله و از حواریون او و داماد ابوبكر هستى! رزمنده‏اى كه در راه خدا جان خود را در طَبَقِ اخلاص نهادى، تو از بشارت داده شدگان به بهشت هستى، عُمَر تو را یكى از اعضاء شوراى تعیین خلیفه قرار داد. بدان كه مردم مانند گوسفندان بى‏چوپان شده‏اند پس بشتاب براى حفظ خون مسلمین و گرد آوردن مردم بر وحدت كلمه و اصلاح ذات البین، مقدمات خلافت تو را آماده كرده‏ام، تو و یا طلحه هر كدام پیشى بگیرید، امام خواهد بود». نامه‏ى دومى نیز به زبیر نوشت كه ابن أبى الحدید آن را در جلد اول شرح نهج البلاغه آورده است. بنا بر گزارش ابن أبى الحدید، پس از آن كه على‏علیه السلام براى معاویه نامه نوشت و از او درخواست بیعت كرد، معاویه نامه‏اى به زبیر نوشت و آن را به دست مردى از بنى عُمیس براى او فرستاد. معاویه در نامه نوشته بود: «... فانّى قَدْ بایعتُ لَكَ أهلَ الشامِ فَأَجابوا و أسْتَوسَقوا كما یَستوسق الجَلَبُ، فدونك الكوفةَ و البصرةَ، لایَسْبِقُكَ إِلیها أبنُ أبى طالب، فاَنَّه لا شى‏ءً بَعْدَ هذینِ المصرینِ و قد بایعتُ لطلحةَ بن عبیدِاللَّه مِنْ بَعْدِكَ فأَظْهرا الطلبَ بِدَمِ عثمانَ و أدعوا الناسَ إِلى ذلك».
از آنجا كه شام تحت سلطه‏ى كامل معاویه بود و حكم او روا و سخن او مطاع، طلحه و زبیر با این سخن معاویه دلشاد شدند و هر یك تلاش كردند تا هر چه زودتر زمینه را براى مخالفت با على‏علیه السلام، فراهم كرده و از آن حضرت جدا شوند. آنان تا قبل از نامه‏ى معاویه، به امارت بصره و كوفه راضى بودند، ولى با دریافت نامه‏ى اغواگرانه به این باور رسیدند كه راه دست‏یابى به خلافت چندان دشوار نخواهد بود.  معاویه زیركانه آنان را به رقابت با یكدیگر واداشت.

نامه به مروان بن حكم‏
معاویه در نامه به مروان به او دستور داد تا امور را به دقّت زیر نظر بگیرد و اذهان عمومى را بر ضد على‏علیه السلام، مشوش نماید. وى به مروان نوشت: «... و ابحَثْ امورهم بَحْثَ الدَجاجة عن حَبِّ الدُخْنِ عند فِقاسهِا و انغل الحجاز فانِّى مُنْغل الشام».

نامه به سعید بن عاص‏
معاویه به سعید بن عاص، نیز نامه نوشت و او را به خونخواهى عثمان ترغیب كرد و تلاش‏هاى مروان را نیز به او یادآورى كرد. وى در همین نامه نكته‏ى مهمى را به سعید بن عاص گوشزد كرد. معاویه در بخشى از نامه نوشته بود: «... فقد أیَّدْتُكم بأسدٍ و تیمٍ».  منظور او از أَسد و تیم، زبیر و طلحه بودند كه به طایفه‏ى اسد و تیم تعلق داشتند. در واقع بنى‏امیه با توصیه‏ى معاویه، حاضر به همداستانى با طلحه و زبیر شدند.

نامه به عبداللَّه بن عامر بن كریز
معاویه در نامه به عبداللَّه بن عامر، او را به قیام دعوت كرد و سابقه‏ى وى در فتوحات را پیش چشمش آورد. در انتهاى نامه یادآور شد كه قتل عثمان یعنى قتل همه، زیرا همگى (بنى‏امیه و هواداران آن) در جرم او شریك هستند.  معاویه به صراحت عبداللَّه را به خونخواهى عثمان ترغیب نكرد، زیرا مى‏دانست او انگیزه‏اى براى حمایت از بنى‏امیه ندارد، ولى به او یاد آور شد، كه در گناه عثمان شریك است و براى دفع خطر از جان خود، باید همراه بنى‏امیه باشد.