تبیان، دستیار زندگی

. روان‌شناسی میان فرهنگی چیست؟

روان‌شناسی میان فرهنگی، شاخه‌ای از روان‌شناسی است که به موضوع چگونگی تأثیرگذاری عوامل فرهنگی بر رفتار انسان می‌پردازد. انجمن بین‌المللی روان‌شناسی میان فرهنگی (IACCP) در سال 1972 تأسیس شده و این شاخه از روان‌شناسی از آن زمان به رشد و توسعه خود ادامه داده است. امروزه، تعداد فزاینده‌ای از روان‌شناسان، تفاوت رفتارها در بین فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان را مورد بررسی قرار می‌دهند .
فرهنگ به بسیاری از ویژگی‌ها و خصوصیات یک گروه از افراد، شامل گرایش‌ها، رفتارها، عادت‌ها و ارزش‌هایی که از یک نسل به نسل بعد منتقل شده است اشاره می‌کند (ماتسوموتو، 2000). فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان دارای مشابهت‌های زیاد و در عین حال تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای هستند. برای مثال، با وجودی که افراد در تمامی فرهنگ‌ها حس شادی را تجربه می‌کنند امّا چگونگی بیان این احساس از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر متفاوت است. هدف روان‌شناسان میان فرهنگی، مطالعه و بررسی رفتارهای عمومی و رفتارهای خاص برای تعیین شیوه‌هایی است که از طریق آن، فرهنگ بر رفتار، زندگی خانوادگی، آموزش، تجربیات اجتماعی و دیگر محدوده‌ها تأثیر می‌گذارد.
بسیاری از روان‌شناسان میان فرهنگی بر یکی از دو رویکرد زیر تمرکز دارند:

• مطالعه مشابهت‌های فرهنگ‌های مختلف
• مطالعه تفاوت‌های بین فرهنگ‌ها

تفاوت‌های روان‌شناسی میان فرهنگی

• بسیاری از دیگر شاخه‌های روان‌شناسی بر چگونگی تأثیر والدین، دوستان و سایر افراد بر رفتار انسان تمرکز دارند امّا غالباً تأثیر قوی فرهنگ بر اعمال هر فرد را در نظر نمی‌گیرند.


• روان‌شناسی میان فرهنگی، از سوی دیگر، بر مطالعه رفتار انسان با توجه به اثرات فرهنگی می‌پردازد.


• به گفته والتر لونر، روان‌شناسی میان فرهنگی را می‌توان نوعی متدولوژی تحقیق در نظر گرفت تا یک شاخه یا رشته جداگانه در روان‌شناسی

چرا باید به مطالعه روان‌شناسی میان فرهنگی پرداخت؟
روان‌شناسی میان فرهنگی به محدوده وسیعی از موضوعات می‌پردازد و دانشجویانی که به سایر موضوعات روان‌شناسی علاقه‌مندند می‌توانند بر این بخش از روان‌شناسی نیز تمرکز کنند. افراد زیر می‌توانند از مطالعه روان‌شناسی میان فرهنگی بهره‌مند گردند :

• دانشجویان علاقه‌مند به یادگیری چگونگی تاثیر فرایند تربیت کودکان در فرهنگ‌های مختلف بر رشد آن‌ها.


• معلمان و برنامه‌ریزان آموزشی که درس‌ها و مواد آموزشی چندفرهنگی طراحی می‌کنند می‌توانند از یادگیری بیشتر درباره چگونگی تأثیر فرهنگ‌های مختلف بر یادگیری، انگیزه و دستاورد دانش‌آموزان بهره‌مند شوند.


• دانشجویان علاقه‌مند به روان‌شناسی شخصیت و روان‌شناسی اجتماعی می‌توانند از یادگیری چگونگی تأثیر فرهنگ بر رفتار اجتماعی و شخصیت فردی بهره‌مند گردند

موضوعات عمده در روان‌شناسی میان فرهنگی

• هیجانات


• فراگیری زبان


• رشد کودک


• شخصیت


• رفتار اجتماعی


• روابط خانوادگی و اجتماعی

ا رجوع به حال و گذشته روان شناسی، این حقیقت نمایان می شود که این علم هرگز به طور کامل از اهمیت فرهنگ غافل نشده است. با این وجود از آن جا که روان شناسان رویای به کارگیری اصول علوم طبیعی را در سر داشتند، توجه به فرهنگ تا اواخر قرن بیستم مسکوت ماند. گرچه هنوز هم گروهی از روان شناسان چنین موضعی را در قبال فرهنگ اتخاذ می کنند، اما دهه های اخیر شاهد بازشناسی اهمیت فرهنگ و ظهور مجدد علاقه به رویکرد های فرهنگی در روان شناسی بوده است.

تا حدی که یکی از نظریه پردازان بزرگ ابراز داشته است که هیچ روان شناسی اجتماعی معنی دار نخواهد بود مگر آن که بین فرهنگی باشد. نوشتار حاضر مروری است بر ادبیات روان شناختی مرتبط با فرهنگ. تفاوت های بین فرهنگی در مفاهیم روان شناسی مطالعات بین فرهنگی محققین به نتایج جالبی منتهی شده است؛ تقریبا تمامی سازه های کلیدی علم روان شناسی در فرهنگ های متفاوت، معانی متفاوتی به خود می گیرند. در زیر به تعدادی از این تفاوت ها به صورت خلاصه اشاره می شود:

در اکثر کشورهای اروپا، امریکا و کانادا، «کنترل» به این معنی است که شخص فعالانه تلاش کند تا محیط را تغییر دهد. در این فرهنگ ها بر این مفهوم بسیار ارج نهاده می شود. اما در فرهنگ های آسیای شرقی (چین، ژاپن، کره و...) از انسان انتظار می رود تا حدی منفعل باشد و خواسته های محیط را برآورده کند؛ یعنی خود را با محیط سازگار کند تا این که آن را تغییر دهد.

ـ در اکثر فرهنگ های غربی «وابستگی» خصوصیتی منفی تلقی می شود در حالی که در فرهنگ های غیر غربی (مانند آسیای شرقی و افریقا) خصوصیتی مثبت. غربی ها در این که نسبت به کسی وابسته باشند احساس بدی دارند و وابستگی را مذمت می کنند. در عوض، آنها اتکا به نفس و استقلال را ارج می نهند. اما وضع در فرهنگ های غیرغربی به نحو دیگری است؛ در این فرهنگ ها وابستگی متقابل بسیار خوب و تکیه کردن به دیگران ضروری انگاشته می شود.

« آزادی» در کشورهای غربی بسیار ارزشمند تلقی می شود، به نحوی که حتی به یک کودک غربی بسیار بیشتر از یک کودک شرقی آزادی عمل داده می شود. حتی سبک های فرزندپروری غربی بر دادن آزادی های متفاوت به کودکان در سنین بسیار پایین تاکید دارد.

«هوش» در امریکا به معنای سریع یاد گرفتن است. در حالی که در افریقا به معنی انجام چیزی است که بزرگان روستا انتظار دارند. در بعضی قبایل کمتر پیشرفته، زندگی کردن به سبک امریکایی احمقانه دانسته می شود.

نحوه برخورد با احساس «خوشبختی» در امریکا و روسیه متفاوت است. در روسیه خوشبختی حالتی زودگذر فرض می شود که حتی باید آن را از دیگران مخفی کرد؛ در حالی که امریکایی ها به سرعت و با کمال میل احساس خوشبختی خود را بروز می دهند. مخفی کردن خوشبختی در روسیه از این عقیده ناشی می شود که این کار غرور و خود بزرگ بینی قلمداد می شود و اعتقاد بر این است که غرور به کاهش خوشبختی منجر می شود. چنان چه مشهود است فرهنگ غربی با فرهنگ آسیای شرقی و افریقایی تضاد بسیار دارد. در این میان فرهنگ معاصر ایرانی در اکثر خصوصیات فوق وضعیتی میانی دارد و در عین تفاوت با فرهنگ شرق و غرب، عناصر شرقی و غربی هر دو در فرهنگ ایران به چشم می خورد. این نوع یافته های علمی در عین حال که بر تفاوت های بین فرهنگی در سازه های مهم روان شناختی تاکید دارند، این نکته را نیز روشن می سازند که دنیای روان شناسی تا چند دهه پیش به شدت تحت تاثیر روان شناسی اروپایی امریکایی بوده است. به این معنی که یافته های کشور های پیشرفته (که تا حد زیادی تحت تأثیر فرهنگ بومی این کشورهاست) به عنوان اصول علمی، مسلم و قابل کاربرد در فرهنگ های دیگر وارد می شد. امروزه با پیشرفت های روان شناسی بین فرهنگی، دیگر جایی برای به کار بردن یافته های فرهنگ های دیگر در یک فرهنگ دیگر بدون بررسی آنها باقی نمی ماند.

در عین حال دلیل موجهی نیز برای بی نیاز دانستن خود از یافته های سایر کشور ها وجود ندارد. تعداد نسبتا کمتری از مقالات روان شناختی به جای بررسی تجربی تفاوت های بین فرهنگی قدم در عرصه نظری گذاشته و به بحث در مورد تعریف فرهنگ پرداخته اند. در زیر خلاصه ای از این تلاش های نظری ارایه می شود: تعریف فرهنگ یافته های فوق حاکی از آن است که فرهنگ و اثرات آن در روان شناسی بسیار مهم تلقی می شود. اما روان شناسی، فرهنگ را چگونه تعریف می کند؟

تعریف کردن فرهنگ به هیچ عنوان کار ساده ای نیست. دلایل بسیاری برای این امر می توان یافت: اول این که فرهنگ مفهومی پیچیده و گسترده دارد و ارایه تعریفی از آن به نحوی که مقبول همگان باشد غیرممکن می نماید. دوم این که فرهنگ سازه ای بین رشته ای است که شاخه های گوناگون علم (روان شناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی و...) با آن سروکار دارند و هر کدام به زعم خود آن را تعریف می کنند. سوم این که – چنان چه در مورد سایر مفاهیم پیچیده اینچنینی اتفاق می افتد دانشمندان ترجیح می دهند وجود فرهنگ و ویژگی های فرهنگی را بدیهی فرض کرده و از آن مانند یک عامل تاثیرگذار در طراحی یک فرضیه یا توجیه یافته های پژوهش های خود استفاده کنند، تا این که به تعریف موشکافانه آن بپردازند. به طور مثال در بسیاری از مطالعات تجربی که در مجلات روان شناختی منتشر شده اند، محققین پس از کشف تفاوت روان شناختی معنی داری بین امریکایی ها و آسیایی ها، آن را به ویژگی های فرهنگی متفاوت این دو گروه نسبت داده اند، درحالی که تلاشی در راستای تعریف فرهنگ در این مقالات به چشم نمی خورد.

علی رغم وجود موانع فوق، روان شناسان از مباحث نظری در خصوص تعریف فرهنگ غافل نشده اند. در تعریف زیر سعی شده است نقاط مشترک سایر تعاریف روانشناسانه فرهنگ لحاظ شود:« فرهنگ شامل الگوهای شناختی (آشکار و نهان) و تجسم آنها در نهادهای اجتماعی، اعمال و مصنوعات دست بشر است که یک گروه از افراد را از دسته ها و گروه های دیگر متمایز می کند. این الگوهای شناختی و رفتارهای عینی منبعی را برای فهم اهداف فردی و جمعی فراهم می آورد؛ بنابراین به صورت های گوناگونی (رسمی یا غیررسمی) نهادینه می شود. به علاوه، فرهنگ به صورت های گوناگونی به نسل های بعد منتقل می شود به نحوی که الگوهای فرهنگی این امکان را می یابند که برای مدت بسیار طولانی پابرجا باشند. نقش آفرینندگی انسان در قبال فرهنگ کاملا محرز است تا جایی که از فرهنگ به عنوان بخشی از محیط یاد می شود که توسط انسان ساخته شده است. تاثیر فرهنگ صرفا از طریق الگوهای شناختی آشکارا نیست و نادرست است اگر اصالت را به عینیت یافتگی دهیم.

ممکن است یک الگوی فرهنگی به صورت آشکارا و عینی تجلی نیابد و در کانون توجه هشیار قرار نگیرد. به عبارت دیگر ممکن است تعدادی از الگوهای فرهنگی یک گروه خاص برای اعضای آن ناهشیار و شناسایی نشده باشد و در عین حال در ساختار زندگی هر روزه آن گروه خاص تنیده شده و بر فکر و رفتار آنها تاثیرگذار باشد. رویکردی تکاملی (evolutionary) به فرهنگ با دیدی تکاملی«تنهایی» خطرناک است. در مقابل، در سودمندی رفتارهای حمایت گر جمعی هم برای بقا و هم برای تولید مثل تردیدی وجود ندارد. بر این اساس این فرض که بشر به برقرارسازی عقاید، رفتارها و هنجارهایی که از متلاشی شدن جوامع جلوگیری می کند، تمایلی ذاتی دارد منطقی می نماید. هنجارهای فرهنگی– عقاید، انتظارات و اعمال دسته جمعی از طریق تسهیل در هماهنگی اعمال ضروری در جهت بقا، تولید مثل و فرزندپروری موفق، به سازگاری بیشتر افراد بشر کمک می کند. از این رو بسیاری از دانشمندان معتقدند که فرهنگ به عنوان یک نوع بسیار انعطاف پذیر و خارق العاده از سازگاری در طول تکامل انسان ظهور یافته است. در طول تکامل یک گونه، ژن های کارآمد، شانس بقا و انتقال به نسل های بعدی را پیدا می کنند. در مقابل، ژن های ناکارآمد که نفعی در راستای سازگاری ندارند رو به زوال گذاشته و از خزانه ژنتیکی گونه حذف می شوند.

به نحوی مشابه، برخی از اعتقادات و رفتارها در حل مشکلات مربوط به سازگاری موثرترند؛ بنابراین احتمال بیشتری دارد تا تبدیل به یک هنجار پایدار شوند و به نسل های بعدی انتقال یابند. بررسی های دانشمندان بر روی بسیاری از هنجارهای فرهنگی (از جمله رفتارهای جنسی و اصول اخلاقی) بر این امر صحه می گذارد. به طور مثال در محیط هایی که در آنها اموال بیشتر به صورت منقول و جابجایی پذیراند، افراد خشن تر بار می آیند به نحوی که پرخاش گری بیشتری در مقابل تعارض به اموال خود نشان می دهند و می توانند غریبه ها را از دست یابی به اموال خود ناامید سازند. مثال فوق یکی از هزاران مثالی است که بر تاثیر محیط بر شکل گیری یک هنجار فرهنگی تاکید می ورزد.

اما نباید غافل شد که عوامل زیست شناختی نیز در این میان نقش مهمی بازی می کنند و توانایی زیستی یک گونه می تواند گاهی مانعی بر سر راه محیط شود. محیط قادر به ایجاد الگوهای رفتاری که توانایی های زیستی گونه امکان آن را نمی دهد نمی باشد. فرهنگ: نظامی پویا فرهنگ موجودی ایستا، حاوی مجموعه ای از ارزش های کلیدی که بر روی رفتار های افراد بشر تاثیر می گذارد نیست، بلکه گاهی جهت این رابطه عوض می شود یا دوطرفه می شود. به عبارت بهتر فرهنگ نظام پویایی است که از عناصر نسبتا سازمان یافته و به لحاظ علی تاثیرگذار بر هم – اعم از معانی، اعمال، فرآیندها و پاسخ های ذهنی تشکیل شده است. در عین حال فرهنگ ها نیز بر هم تاثیر می گذارند. دیدگاهی که فرهنگ را ایستا در نظر می گیرد معتقد است یک ارزش فرهنگی مانند آزادی یا خودمختاری به این دلیل در فرهنگ های فردگرا اهمیت دارد که افراد این فرهنگ ها این ارزش ها را مهم تلقی می کنند. اما دیدگاهی که فرهنگ را نظامی پویا در نظر می گیرد معتقد است که این ارزش ها از آن رو در یک فرهنگ فردگرا اهمیت دارند که خود در طول تاریخ در شکل گیری آن فرهنگ نقش داشته اند. به عبارت دیگر علت اهمیت خودمختاری در یک فرهنگ فردگرا این است که نظرات، رفتارها، موسسات اجتماعی، سبک های ارتباطی و مسایل روزمره مردم آن فرهنگ تحت تاثیر این ارزش شکل گرفته است. مهم است بدانیم فرهنگ تنها در ذهن ما وجود ندارد، بلکه در بیرون از ذهن ما نیز به صورت واقعیت های خارجی و الگوهای رفتاری جمعی وجود دارد. فرهنگ صرفا شامل ارزش ها و اعتقادات ما در مورد واقعیت نیست بلکه خود واقعیت را نیز شامل می شود. تمام نظریه پردازان فرهنگ برآنند که بسیاری از معانی فرهنگی موجود در ذهن بشر در رفتارها و مصنوعات دست وی بیرونی می شوند. این مصنوعات و الگوهای رفتار دسته جمعی شامل نمادهای کلامی و غیرکلامی (مانند زبان و رسانه ها)، اعمال روزمره (مانند گفتگوهای معمول روزانه)، ابزار آلات (مانند چرتکه و اینترنت) و ساختارها و موسسات اجتماعی (مانند سازمان های خیریه) است.

رابطه دوسویه فرهنگ و شخص فرآیندها و ساختارهای روان شناختی هر فرد توسط تلاش فعالانه او در جهت هماهنگ کردن رفتارهایش با معانی و رفتارهای تجویز شده توسط فرهنگ وی سازمان می یابد. از این رو انتظار می رود نظام های فرهنگی تاثیرات شکل دهنده عمیقی بر ساختار های روان شناختی افراد داشته باشد. متقابلا فرهنگ هر گروه نیز به نوبه خود تحت تاثیر افکار، رفتارها و شخصیت افراد گروه است. علاوه بر تعامل عناصر متفاوت فرهنگ با یکدیگر، بین شخص و فرهنگ وی نیز تعاملی متقابل وجود دارد و هر دو به نوعی در شکل دهی هم سهیمند. روابط شکل دهنده متقابل بین فرهنگ و شخص در طول دوران رشد فرد به وقوع می پیوندد. هر فرد در فرهنگی به دنیا می آید شامل مجموعه ای از معانی و اعمال که در طول زمان توسط نسل های گوناگون ایجاد و نگهداری شده است. کودکان برای رابطه برقرار کردن – که بر اساس فرهنگ هر گروه شکل خاصی به خود می گیرد و تبدیل شدن به انسانی بالغ با کارکرد مناسب در جامعه – که در بافت فرهنگی هر گروه تعریف می شود مجبورند پاسخ هایشان را با بافت فرهنگی شان هماهنگ سازند.

به بیان دیگر افراد باید با مرجعیت معانی، رفتارها، سبک های ارتباطی، موسسات و مصنوعات فرهنگی و بومی خود فکر، احساس و عمل کنند. این جاست که الگوهای بومی و فرهنگی فرد جزو مهمی از نظام روانشناختی وی می گردد. در عین حال که هر شخص سعی دارد به صورت فعالانه با بافت فرهنگی خود هماهنگ شود، خصوصیات منحصر به فرد خود را نیز بروز می دهد شامل تمایلات رفتاری، جهت گیری های شناختی، آمادگی های هیجانی، ساختارهای ارزشی و نظام هدف گذاری. هر فرد محصول برخورد و تعامل خصوصیات زیست شناختی و شخصیتی از یک سو و هنجارهای فرهنگی بومی از سوی دیگر است. برای مثال گروهی از افراد دارای یک صفت شخصیتی با نام «پذیرا بودن» نسبت به تجارب هستند. این صفت شامل پذیرا بودن نسبت به افکار، رفتارها و احساسات متفاوت است. به عبارت دیگر کسانی که دارای این صفت هستند کنجکاو، دارای قوه تخیل خوب، دارای علایق گسترده آکادمیک و هنری، انعطاف پذیر و غیرسنتی اند. مسلم است که فرهنگ بومی بر روی این گونه افراد (مثلا دانشجویان یا هنرمندان) نسبت به مردم عامه تاثیر و نفوذ کمتری دارد. همین دسته افراد هستند که حتی گاهی با تجربه راه های جدید منشا تغییرات فرهنگی نیز می شوند. در نتیجه، تفاوت های درون فرهنگی بسیاری نیز در بین افراد یک فرهنگ به چشم می خورد و هرگز نباید تاکید بر تفاوت های بین فرهنگی ما را از اهمیت تفاوت های درون فرهنگی غافل سازد.