تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از http://www.bashgah.net/fa/content/print_version/36586

از آنجا که روحانیت به معنای اعم و امامان جمعه به طور اخص، رسالت هدایت و تربیت دینی جامعه را به عهده دارند و باید پیام آسمانی شریعت و نبوت را به عمق جان مردم نفوذ بدهند تا تحولات درونی و سپس دگرگونی‌های بیرونی را به وجود آورند، به شناخت افکار عمومی به شدت نیازمند هستند.
امامان جمعه از مسند هدایت و رهبری فکری مردم ناگزیر می‌باشند که با افکار عمومی روبرو شوند، آن را به خوبی بشناسند و به مقتضای شناخت خود نسبت به آن عمل کنند، یعنی یا با شیوه‌های مناسب افکار عمومی موجود را تغییر بدهند و یا جریان موجود را کند و تند کنند.
امام جمعه تا مخاطب خود را نشناسد و شرایط ذهنی و فکری او را نداند چگونه می‌تواند برای او برنامه‌ریزی کند؟
رهبر فکری جامعه باید با بیان اطلاعات صحیح و ارائه تحلیل‌های جامع و ایجاد جاذبه‌های مناسب، نخست افکار را جذب و سپس به نقطه مورد نظر هدایت نماید.

امام جمعه باید با افکار عمومی به عنوان یک واقعیت برخورد کند، زیرا با واقعیت‌ها باید واقعی برخورد کرد. البته واقع‌گرایی به معنای تسلیم در برابر واقعیت‌ها نیست چرا که بسیاری از واقعیت‌ها «حقیقت» نیستند. باید با روش‌های مناسب آنها را تغییر داد.
دشمن در جنگ‌های روانی، افکار عمومی را هدف قرار می‌دهد و از این طریق علیه آرمان‌ها و ارزش‌ها، اعتقادات و افتخارات مردم تبلیغ می‌کند و با روش‌های مخصوص در جنگ‌های روانی، افکار عموم را نسبت به نظام و دست‌اندرکاران آن دچار مشکل می‌نماید. در چنین شرایطی امام جمعه باید به عنوان مرزبانی بیدار، مرزهای اعتقاد را مرزبانی کند و چون دژی پولادین در برابرهجمه‌های دشمن از طریق بسیج افکار عمومی، صف‌آرایی نماید.
امامان جمعه و مبلغان مذهبی همواره در حوزه فرهنگ عمومی، راهنما و رهبر افکار عمومی بوده‌اند و این رهبری و تبعیت آن‌گاه تحقق پیدا می‌کند که نفوذ در افکار عمومی انجام گیرد. اگرچه امروز رسانه‌های قدرتمند دیگری وجود دارند که در ایجاد، هدایت و کنترل افکار عمومی نقش موثری بازی می‌کنند و در بسیاری موارد رقیبی جدی برای روحانیت و نماز جمعه محسوب می‌شوند که در چنین شرایطی وظایف سنگین‌تر و مسئولیت حساس‌تر خواهد بود.
با توجه به رسالت عظیم نماز جمعه و مسئولیت فراگیر امام جمعه در هدایت و روشنگری اقشار مختلف جامعه، هرگز نمی‌توان نسبت به جریان افکار عمومی بی‌اعتنا بود، زیرا در فضایی که تبلیغات شیطانی با موفقیت‌ قرین نخواهد بود باید برای تغییر و تصحیح افکار عمومی و رهبری و ساماندهی آن در چنین فضایی که اذهان جامعه تحت تاثیر جریان‌های ناسالم قرار دارند،

از شیوه‌های مناسب برای انتقال پیام استفاده کرد که ما در اینجا به برخی از آن روش‌ها به طور خلاصه اشاره می‌کنیم:

-1 اعتماد و اعتبار
امام جمعه برای هدایت افکار عمومی باید آراسته به زینت زیبای «اعتماد» و دارای سرمایه گرانبهای «اعتبار» باشد تا زمینه نفوذ در افکار عمومی را فراهم بیاورد، زیرا به هر‌اندازه که شخصیت امام جمعه در نظر مردم، از اعتماد و اعتبار بیشتری برخوردار باشد، به همان‌اندازه در جهت بخشی و جذب افکار موفق‌تر خواهد بود.
هر آن کس که بخواهد رهبری افکار را در سطح جامعه بر عهده بگیرد باید بداند که اعتماد و اعتبار، تنها از طریق زبان و گفتار به دست نمی‌آید، بلکه علاوه بر «لسان صدق» که عامل موثری برای اعتمادسازی است، سیره عملی و شیوه‌های مقبول و مضبوط رفتاری نیز در اعتمادسازی تاثیر فوق‌العاده‌ای دارند. آن دسته از معلمان و مبلغان جامعه، که گفتار خود را با رفتار صحیح و متین امضا نمی‌کنند و قول و عملشان با یکدیگر همخوانی ندارد، مصداق عالم بی‌عمل هستند و این گروه از هدایتگران هرگز نمی‌توانند پایه‌های اعتماد را در ذهن مخاطبین خویش استوار سازند و لذا قادر به هدایت افکار عمومی نیستند.
پیامبر اکرم(ص) در بیانی تمثیلی به این نکته ظریف اشاره نموده و به ابوذر می‌فرماید:
«ای ابوذر! مثل کسی که بدون عمل، دیگران را به موضوعی دعوت می‌کند همانند تیراندازی است که با کمان بدون زه تیراندازی کند.»
امام صادق(ع) نیز این مهم را در قالب تمثیل بیان فرموده است: «آن‌گاه که عالم به علم خود عمل نکند، ‌اندرزو راهنمایی او از دل‌ها فرو می‌غلتد همان گونه که دانه‌های باران از سنگ صاف فرو می‌ریزند.»
هدایتگران جامعه، باید ازهر گونه گفتار و رفتاری که افکار عمومی را نسبت به آنان دچار تناقض و سوءظن می‌کند، به شدت پرهیز نمایند و یکی از این موارد، ناهماهنگی گفتار و رفتار هدایتگر است.
در این مورد سخن حضرت علی(ع) روشنگر راه همه کسانی است که می‌خواهند در جامعه موثر باشند.
«ای مردم! به خدا سوگند، من شما را بر طاعتی ترغیب و تشویق نمی‌کنم مگر اینکه پیش از شما خودم به آن عمل کرده باشم و شما را از گناهی نهی نمی‌کنم مگر اینکه پیش از شما از آن دوری گزیده‌ام.»

-2 دلسوزی و خیرخواهی برای تاثیرگذاری در افکار عمومی و هدایت آن باید همه هدایت‌ها، موعظه‌ها و آموزش‌ها... از موضع خیرخواهی و خدمت، دلسوزی و محبت انجام پذیرد، زیرا اگر مخاطب، گوینده را دلسوز و خیرخواه خویش بداند و احساس کند که در صدد حفظ و تامین منافعش سخن گفته می‌شود، نگاهش نسبت به گوینده آمیخته با محبت خواهد شد و او را همسوی با خود می‌داند. قرآن کریم فعالیت‌های تبلیغی پیامبر اکرم(ص) را این گونه ترسیم می‌کند: «پیامبری از خود شما به سوی شما آمده، رنج‌ها و مشقت‌هایتان برای او سخت است و نسبت به هدایت شما حرص و دلسوزی دارد و به مومنان رئوف و مهربان است.» پیامبر اکرم(ص) در ابلاغ پیام الهی و هدایت و آگاهی بخشی مردم، آن چنان دلسوزانه تلاش می‌کرد که سر از پای نمی‌شناخت و بیش از انتظار خویش را به آب و آتش می‌زد تا انسانی را از گمراهی و فلاکت نجات بخشد. در چنین شرایطی بود که آیه نازل شد و خداوند فرمود: «ای پیامبر! ما قرآن را بر تو نفرستادیم تا خود را نسبت به هدایت مردم در مشقت‌اندازی.» یکی از اصحاب پیامبر، «انس بن مالک» است. او درباره دلسوزی‌ها و خیرخواهی‌های پیامبر اکرم(ص) نسبت به آن مردم می‌گوید: «پیامبر خدا همیشه در برخوردهایش با مردم بیشترین لطف و محبت را نسبت به آنان داشت.» امام جمعه به عنوان عضوی از شجره طیبه روحانیت و تصویر ذهنی و تاریخی که مردم از خدمات این قشر نسبت به خودشان سراغ دارند، می‌تواند پیام‌های فکری خویش را که همان پیام‌های اسلامی است به سادگی وارد ذهن مردم نموده و مفهوم و محتوای آن پیام‌ها را در دل‌هایشان بنشاند. در جامعه‌ای مثل جامعه ما، هیچ قشری از لحاظ خدمت به مردم، مردمی‌تر و دلسوز‌تر از روحانیت نیست. فلسفه وجودی روحانیت چیزی جز خدمت به خلق خدا نمی‌باشد. حضرت آیت‌الله حاج محمد حسین صاحب فصول را گفتند: اگر چند ساعت از عمر شما باقی بماند و از شما بخواهند که در پایان زندگی کاری را انتخاب کنید چه کاری را بر می‌گزینید؟ در پاسخ گفت: روی سکوی جلوی در منزل می‌نشینم تا حاجت مردم را برآورم، حتی اگر کسی نیاز به یک استخاره داشته باشد.

3 بهره‌گیری از روش‌های پر جاذبه
امام جمعه برای جذب و هدایت افکار عمومی باید از شیوه‌های پر جاذبه بهره‌گیری کند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- تبلیغات و مواعظ خود را در قالب و شکل مطلوب و مزین به فصاحت و بلاغت ارائه نماید، زیرا آرایه‌های کلامی را برای تاثیرگذاری نباید دستکم گرفت. تمثیلات و استعارات کنایات و اشارات، حسن مطلع و حسن مقطع و... نقش بسیار موثری در جلب افکار دارد.
- تاکید بر مفاهیم ارزشمند و مورد قبول جامعه زمینه را برای جذب هر چه بیشتر امام جمعه به عنوان یک عالم دینی و خطیب اسلامی، باید با تکیه بر مفاهیم گرانسنگ قرآن و حدیث که مورد قبول مسلمانان و جامعه اسلامی می‌باشد افکار را هدایت نماید.
- «شیوه‌ها، قالب‌ها و محتویات پیام تبلیغات باید اساسا منطبق بر آرمان‌ها و‌ایده‌آل‌های اسلامی و از طرف دیگر با فرهنگ ملی نیز متناسب باشد. به عبارت دیگر، مبلغین باید هم ارزش‌های اسلامی را در تبلیغات لحاظ کنند و هم آداب، رسوم و سنت‌های اجتماعی مردم را در نظر بگیرند. چه بسا قالب‌های تبلیغی که از نظر دینی مشروع باشند، ولی از نظر عرفی مطلوب نباشند. البته عکس قضیه نیز صادق است اگر مبلغین یک عادت اجتماعی را مغایر با پیشرفت و رشد جامعه بدانند با مطالعه کافی و احتیاط فوق‌العاده باید در کم اثر گرداندن و یا رفع موانع از طریق تفهیم تدریجی حقایق اقدام کنند.»
راه و رسم هدایت و دعوت، با توجه به شرایط ذهنی، فکری و اعتقادی مخاطب ترسیم می‌شود. گاه وضع خاص مخاطب، شیوه دعوت را بر ما تحویل می‌کند؛ چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «ای پیامبر مردم را با حکمت و برهان و موعظه نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به نیکوترین شیوه مناطره کن.»

جدال به طریق احسن دارای خصوصیاتی است که در هدایت‌ها و گفتگوها، تا آن خصوصیات تحقق پیدا نکند شیوه جدال به احسن نیز تحقق پیدا نخواهد کرد که در اینجا به چند ویژگی اشاره می‌شود:
-1 در هدایت و تغییر باور مخاطب، نباید از اجبار و اکراه بهره‌ گرفت، زیرا هدایتگر و مبلغ هرگز نمی‌تواند با زور و قدرت، باور دیگران را زیر سلطه خویش درآورد. چنانچه قرآن کریم به پیامبر اکرم(ص) در هدایت و تغییر باورهای مشرکان می‌فرماید: تو بر آنها سیطره نداری.
اگر مخاطب احساس کند که در صدد تحمیل عقیده خود بر او هستید هرگز پیام شما در ذهنش پذیرا نخواهد بود. پس باید برای مخاطب فضای آرام و آزاد ایجاد کرد تا خود انتخاب کند.
-2 باید در بحث‌ها، شخصیت مخاطب را مورد تکریم قرار داد و از هر گونه تحقیر و سرزنش به شدت پرهیز کرد. زیرا شکستن شخصیت و تحقیر افراد علاوه بر اینکه بذر کینه و نفرت را در دل می‌افشاند موجب می‌شود تا زمینه‌های پذیرش را به کلی از بین ببرد. علی(ع) در این مورد می‌فرماید:
«زیاد روی و افراط در سرزنش موجب شعله‌وری آتش لجاجت و عناد می‌شود.»
-3 در جدال به طریق احسن، باید هدایت را از نقطه‌ای آغاز کرد که مورد پذیرش مخاطب است و به اصطلاح با او از در تفاهم وارد شد. بدین معنا که نقطه مشترک و مورد قبول را آغاز گفتگو قرار می‌دهیم و نه مطالب مورد نزاع و اختلاف را. چنان که قرآن کریم پیامبر اکرم(ص) را این طور راهنمایی می‌کند که در برابر مشرکان، به اهل کتاب بگو، بیایید از کلمه حقی که میان ما و شما یکسان است پیروی کنیم و آن اینکه غیر از خدای یکتا هیچ‌کس را نپرستیم و چیزی را با او شریک قرار ندهیم.

-4 افشای نیرنگ‌ها
همیشه افکار عمومی توسط منابع و افرادی تغذیه و هدایت می‌شود که ما آن هدایت کنندگان را رهبران فکری افکار عمومی می‌دانیم. در چنین شرایطی باید این منابع و چهره‌ها شناسایی شوند تا به شیوه‌های مناسب به مفاهمه یا مقابله با آنان پرداخت.
اگر منابع تغذیه افکار عمومی به فرصت طلبی و فساد فکری آلوده باشند با دریدن پرده‌های ریا و تزویر و بر ملا کردن هویت آنان، موجب می‌گردد تا مردم نسبت به جریان‌ سازی و رهبری آنها تردید کنند و دیگر اذهان و افکار خود را در اختیار دستگاه‌های سخن پراکنی و تبلیغات این گونه افراد قرار ندهند.
روزی که خداوند به حضرت موسی(ع) لباس نبوت می‌پوشاند و به او ماموریت می‌دهد تا در فضای مسموم فرعون زده، بنی‌اسرائیل را آزاد نماید، به آن پیامبر عظیم‌الشان فرمان می‌دهد که پیش از هر چیز و هر کس به سراغ فرعون، که سرمنشا همه جریان‌های شیطانی است برود و می‌فرماید:
«ای موسی! به سوی فرعون برو، همانا او طغیان کرده است.» و بر همین اساس، پیامبر اکرم(ص) مقابله و مبارزه با سرچشمه‌های انحراف را برترین جهاد معرفی می‌کند و می‌فرماید»
«ارزشمندترین جهاد سخنی است که برای دفاع از عدالت در برابر پیشوای ستمگری به زبان آورده می‌شود.
حضرت علی‌(ع) نیز به مردمی که افکار خود را در اختیار چهره‌های فاسد و منحرف، به عنوان بزرگان و رهبران خود قرار داده‌اند، هشدار می‌دهد و می‌فرماید:
«زنهار! زنهار! از پیروی و اطاعت بزرگانتان، آنان که به خاطر جایگاهی که در این فضا به دست آورده‌اند تکبر می‌کنند... آنها اساس فتنه و فساد هستند.»

5 شفافیت
یکی از مواردی که در افکار عمومی حساسیت ایجاد می‌کند و موجبات مقابله و مقاومت ذهنیت جامعه را فراهم می‌سازد، وجود ابهام و ابهام‌آفرینی در گفتار و رفتار مسئولان جامعه است. رهبران و مدیران جامعه باید از هر رفتار و گفتاری که لباس ابهام بر تن دارد فاصله بگیرند، زیرا بسیاری از موج‌های بر خاسته در سطح دریای ذهن جامعه، مولود ابهاماتی است که در محدوده مسئولیت دست‌اندرکاران امور جامعه به وجود می‌آید و لذا برای مبارزه با آفت «ابهام» باید از پادزهر «شفافیت» بهره گرفت و آن را به عنوان یک سیاست همیشگی قرین رفتار و گفتار خویش قرار داد.
«شفافیت» علاوه بر اینکه مانع بسیار مهمی برای تفسیرهای غلط و ایجاد آشفتگی اذهان و در نهایت سردرگمی افراد می‌باشد، بلکه راه را بر افراد مغرض و سوء استفاده چی‌ها نیز می‌بندد و از ویژگی‌های هدایت‌های قرآنی، همین موضوع «شفافیت» است که با عنوان «بلاغ مبین» تعبیر می‌شود و آن پیام توسط پیامبر، در نهایت شفافیت و روشنی، ساده و بی‌پیرایه و به دور از تحقیر و پیچیدگی، به مردم ابلاغ می‌گردد:
«وظیفه‌ای بر پیامبر جز این نیست که پیام الهی را به صورت آشکار و شفاف ابلاغ نماید.»
از وظایف رهبران جامعه است تا با روشنگری و شفافیت، سوءظن‌ها را بزدایند و در هر مورد که مردم دچار ابهام و سردرگمی می‌شوند آنها را از وادی تاریک تردید و ابهام خارج سازند. حضرت علی(ع) در همین مورد به مالک اشتر می‌گوید: «هر گاه مردم نسبت به تو بدبین شدند، به ابهام زدایی و روشنگری بر خیز و عذر و دلیل خود را بیان کن و گمان‌های آنها را در مورد خود تعدیل و تصحیح نما. زیرا شفافیت و ابهام زدایی علاوه بر اینکه گامی در جهت خودسازی است نمایانگر لطف و محبت به رعیت نیز می‌‌باشد.»
حضرت علی(ع) در نامه‌ای دیگر به «قثم بن عباس» که در آن زمان به عنوان نماینده حکومت علوی، مدیریت منطقه مکه را بر عهده داشت می‌نویسد:
«هر صبح و عصر، ساعتی را برای رسیدگی به کارهای مردم قرار بده و به پرسش‌هایشان پاسخگو باش، ناآگاهان مردم را آگاه، و آگاهانشان را متذکر باش.»