یادکرد قیام 15 خرداد در پگاه انقلاب از جانب امام خمینی حاکی از پیوستگی قیامهای ملت و به ویژه وام دار بودن انقلاب به نهضت 15 خرداد 42 می باشد. امام نکاتی را در این ارتباط خاطرنشان ساخت که قابل تأمل است. بی گمان در تحلیل انقلاب و جهت گیریهای آن می باید به آن همه نظر داشت.
1) 15 خرداد به رهبری روحانیت مسؤول و متعهد
«نهضت عظیمی بیش از شانزده سال پیش به دنبال قیام روحانیت مسؤول و متعهد در مقابل محمدرضا پهلوی که مخالفتش با اسلام عزیز آشکار و آشکارتر شد، شکل گرفت.»
یادآوری رهبری روحانیت در جریان 15 خرداد، به منظور تمایز آن نهضت از جنبش های تاریخی پیشین، به ویژه جنبش ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق است. قیام 15 خرداد از آغاز با پیشتازی روحانیت و سرانجام با حمایت از مرجعیت شکل گرفت و فصل نوینی در تاریخ سیاسی ایران گشود. چنان که در این سخن امام آمده است، روحانیت به دلیل مخالفت شاه با اسلام ملت را دعوت به مبارزة تمام عیار نمود. به سخنی دیگر آرمان خواهی از حوزة اقتصاد و ملیت به اسلام و حفظ شعائر آن تغییر جهت داد. با توجه به مسلمان بودن رهبران 15 خرداد و ملی شدن نفت، باید گفت که تفاوت آنان در تفکیک و عدم تفکیک دین از دولت است. از منظر امام خمینی نمی توان مسلمان بود و در عین حال فعالیت سیاسی خویش را در خارج چارچوب اسلام سامان بخشید. چرا که اسلام آرمان و مکتب جهت بخش زندگی فردی و جمعی است. به عقیده امام نمی توان کسی را مسلم خواند که به دنبال حاکمیت احکام اسلام بر نظام های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی کشور نبوده و دینداری اش را به شکل کلیسایی درآورده است. طرح ولایت فقیه در قانون اساسی و نیز جواز صدور حکم حکومتی برای ولی فقیه و همچنین جایگاه فقهای شورای نگهبان در انتخابات و رد و قبول طرحها و لوایح دولت و مجلس، همه و همه آثار رهبری روحانیت است که از 15 خرداد 42 به بعد نمایان شد.
2) 15 خرداد در جهت هدفهای عالی اسلامی
«ما بحمدلله و توفیق الهی از 15 خرداد تا 17 شهریور و تا امروز که سالروز آن است، با رسیدن به هدفهای عالی اسلامی به راه خود ادامه خواهیم داد.»
بدین گونه استمرار اهداف 15 خرداد در خیزش های بعدی ملت ایران را می توان نشانة حضور آرمانی اسلام در حرکت سیاسی آنان دانست. بیان هدفهای عالی اسلامی از سوی امام، تأکیدی بر اسلامیت نهضت 15 خرداد به رهبری روحانیت بوده و به دست می دهد که حکومت اسلامی آرمان روحانیون تلقی شده است. در تفسیری که امام خمینی از حکومت اسلامی به دست می دهد؛ آن را شعبه ای از ولایت مطلقة رسول الله(ص) و از احکام اولیة اسلام و مقدم بر تمام احکام فرعیه حتی نماز و روزه و حج خوانده است. بدین گونه می توان مقصود از هدفهای عالی اسلامی در کلام امام را به دست داد. با دستاورد ولایت فقیه ـ که نقش محوری و تعیین کننده در میان اصول قانون اساسی دارد ـ برترین هدف عالیة اسلام از نظر امام و روحانیت تحقق یافته است. هدفهای دیگر نهضت اسلامی 15 خرداد را باید زیرمجموعة همان اصل ولایت فقیه برشمرد. تنظیم سیاستهای کلان داخلی و خارجی در درازمدت از جملة اهداف برتر حکومت اسلامی است که با تأیید ولی فقیه قابل اجراست. امام خمینی به منظور رفع دغدغه های روشنفکران مسلمان در گرایش رهبری 15 خرداد یک جریان فکری ـ ایدئولوژیک را دنبال می کرد که نهایت آن باید تحقق بشارتهای خدا و رسول دربارة حیات طیبه و آرمانی اهل قبله و توحید ابراهیمی باشد. از منظر امام خمینی نمی توان مسلمان بود و در عین حال فعالیت سیاسی خویش را در خارج از چارچوب اسلام سامان بخشید
انقلاب و نظام به استبداد دینی، با صراحت اظهار داشت که «فقیه نمی خواهد به مردم زورگویی کند. اگر یک فقیه بخواهد زورگویی کند این فقیه دیگر ولایت ندارد.» بدین ترتیب، مشروعیت حکومت اسلامی یا ولایت فقیه در گرو عدالت اوست. به دیگر سخن ولی فقیه در صورت انحراف از صراط هدف های عالی اسلامی ـ که توحید و وحدت و عدالت و عزت مسلمانان درصدر آن همه به چشم می خورد ـ ولایت یا حکومت ندارد.
3) 15 خرداد، بسترساز آزادی و استقلال کشور
«در عین حال که 15 خرداد مصیبت برای ما بود لکن این موهبت هم خدای تبارک و تعالی به ما عطا کرد که مردم بیدار شدند... [این روز] مبارک بود برای ملت که منتهی شد به یک امر بزرگی و آن استقلال کشور و آزادی برای همه مملکت [بود].»