تبیان، دستیار زندگی

شفّافیت در بازار اسلامی، از طرفی متأثّر از فضای فیزیکی بازار اسلامی است که یاد خدا و ترس از روز قیامت را در بازاریان تقویت می‌کند و از طرف دیگر، ناشی از انگیزه‌های قوی و الهیِ عاملان اقتصادی برای پرهیز از پنهان‌کاری است؛ کاهش قیمت، تسهیل مبادلات، افزایش رفاه مصرف‌کنندگان، اضافه ارزش تولیدکننده و سرانجام افزایش کارایی بازاراسلامی، از نتایج این "شفّافیت قوی" به شمار می رود.

در این بین حضور و ارتباط موثر حوزه‌های علمیه و مساجد در بازار شکل گرفته در تمدن اسلامی، تاثیری شگرفی بر رعایت موازین شرعی و اخلاق اسلامی در بازار داشته و دارد؛ این نهادهای اسلامی با دمیدن روح تقوی در بازار، موجب از بین رفتن زمینه‌های فساد مالی و بروز آثار تربیتی اهتمام به لقمه حلال می شود.

با نگاهی گذرا به ساختار بازارهای سنّتی، درمی‌یابیم که حوزه‌های علمیه و مساجد در بازارها، تأمین رسالت اخلاقی و فرهنگی بازار را به عهده داشته‌اند؛ رفت و آمد تجّار و کسبه به حوزه‌های علمیه و ارتباط آنها با فضلا و شرکت در محافل درس علما و آشنایی با مباحث مختلف فقهی مثل آداب تجارت و مکاسب محرّمه، موجب می‌شد تا آنان احکام فقهی را ملاک معاملات خود قرار دهند؛ البته این مسئله درحال حاضر دربین بازراریان  و تجار تا حدودی به فراموشی سپرده شده است!

حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسن جواهری، استاد حوزه علمیه نجف، در یکی از سلسله نشست های اعتقادی و پاسخ به شبهات که در شبهای ماه مبارک رمضان در مرکز پژوهشی الابحاث العقائدیه قم، وابسته به دفتر آیت الله العظمی سیستانی، برگزار شد، به بحث باید و نبایدهای بازار اسلامی (سوق) از جمله معاملات بورس، معاملات بانکی، اوراق قرضه و ... پرداخته است.

آنچه در پی می آید،  مباحث مطرحه شده در این نشست است:

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین والصلاة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله الطیبین الطاهرین

مشکلات مربوط به سوق(بازار) اسلامی و جستجوی راه حل های آن از جمله مسایل مهمی است که نیاز به دقت و بررسی فراوانی دارد.

سوق اسلامی نزد ما با سوق ربوی متفاوت است که این نیز در جوامع اسلامی ما موجود است. این سوق چه اسلامی و چه ربوی زیر مجموعه بازار بورس هستند. بازار بورس هم برای خودش دارای بازار ارز و بازار فروش کالا می­باشد. بورس های موجود بازارهایی جهانی هستند با قوانین خاص که در آن کالاهای مشابه و یکسان در واحدهای معین به فروش می­رسد؛ خواه محصولات کشاورزی یا کالاهای صنعتی یا ارز.

بازاری بزرگ،  اما نه برای همه!

این بورس ها به شکلی هستند که هرکسی نمی­تواند به آنها وارد شده و خرید و فروش کند بلکه بورس دارای کاربران معین و دلال های خاصی است که خرید و فروش را انجام می­دهند و ما که خارج از این بازار هستیم از طریق این کاربران و دلال ها در این بازار معامله می­کنیم که اعضای این بازار هستند. حال اگر بخواهیم مثلا گندم بخریم، گندم در این بازار دارای واحد معینی است مانند پنج هزار کیسه و کمتر از پنج هزار کیسه فروخته نمی­شود، یا مثلا هر واحد برنج، پنج هزار کیسه است و اگر انسان ده واحد برنج بخرد یعنی پنجاه هزار کیسه خریده. همچنین وقتی کسی یک واحد آهن می­خرد یعنی پنج هزار شاخه آهن. این ها نشان می دهد بازار بورس یک بازار بزرگ و عظیم است.

بازاری در مرز ورود به ربا

اگر مورد معامله ارز و پول باشد، به این معنا که بنده مثلا وارد بازار شدم و یک میلیون دلار را با دینار عراق می­خرم و این یک میلیون دلار پس از یک یا شش ماه به من تحویل داده می­شود، اما اگر خرید و فروش ارز و پول با پول همسان و مشابه باشد یعنی من ده هزار دلار را که قرار است شش ماه دیگر به من تحویل داده شود الان به نه هزار دلار بخرم. این بازار پول نام دارد و سوق ربوی است. پس اگر فروش پول در ازای پول مشابه باشد این بازار پولی نام دارد و ربا است اما اگر فروش پول با پول غیر مشابه باشد یعنی من ده هزار دینار کویت را که شش ماه دیگر تحویل من می­شود الان به دلار بخرم این بیع سودآور است و ربا نیست.

اگر واحدهای متشابه در بورس، سهام شرکت ها یا اسناد و اوراق بهادار یا اوراق مشارکت (مدیر و کارمندانی که در بورس کار می­کنند سهامی میان آنها توزیع می­شود که اوراق مشارکت نام دارد و در مقابل کار آنها به آنها تعلق می­گیرد) باشد، این سهام ها و اسناد و اوراق مشارکت، خرید و فروش می­شوند و این بازار بازار مالی نام دارد، اما اگر چیزی که فروخته می­شود گندم یا برنج یا آهن یا سرب باشد، این بازار فروش کالا نام دارد.

انواع معاملات در بورس

پس در بورس ها سه نوع معامله صورت می­گیرد؛

1. معامله اوراق مالی مشابه و غیر مشابه

2. معامله سهام یا اوراق مشارکت

3. معامله کالا مانند گندم و برنج و آهن

نقش مهم بازار بورس در توسعه ملی

بازار بورس برای کشورها ها مهم است و هر دولتی بر این بازار اشراف و اهتمام دارد چون نقش مهمی در توسعه و پیشرفت دارد و پس اندازهای افراد را به سوددهی و سرمایه گذاری صحیح در جهت تولید راهنمایی می­کند و سپرده های سرمایه گذاری بلند مدت را به  گردش درمی آورد. یعنی این سود به کسانی که سپرده های سرمایه گذاری بلند مدت دارد کمک می­کند که این سپرده های بلند مدت به سرعت به جریان درآید؛ به این معنی که ما هنگامی که وارد این بازار می شویم ، این بازار مثلا برای ما فرودگاه  یا بیست هواپیما می­خرد و این فرودگاه یا هواپیما درآمد دارد و این یعنی بهره وری. من سهم دارم تو سهم داری و هرکس که در این هواپیماها سهم دارد می­تواند این سهم را به سرمایه تبدیل کند و به واسطه بورس آن را بفروشد و به جریان دربیاورد. پس این بورس کمک می­کند که عملیات سرمایه گذاری بلند مدت به جران دربیاید و این بسیار مهم است که هرکس برای کسب سود وارد این بازار می­شود بتواند هروقت که بخواهد سهم خود را به پول تبدیل کند. از طرفی، مؤسسات دارای طراز مالی مازاد، به واسطه این بازار از مؤسسات متضرر حمایت می­کنند.

راز حمایت دولت از بازار بورس

چه مؤسسه ای دارای سود مازاد است؟ این مؤسسه در این بازار معلوم است. چنین مؤسسه ای از مؤسسات متضرر حمایت می­کند و حتی دولت ممکن است ناتوانی مالی داشته باشد و این بازار به وسیله پس اندازها و سرمایه های مشارکت کنندگان از دولت هم حمایت کنند. پس بازار بورس برای دولت نشانه بیماری نیست بلکه نشانه سلامت است و دولت نیز از آن حمایت می­کند و آن را اداره می­کند زیرا این بازار برای حکومت و افراد سود دارد.

این بازار اولا میان سرمایه و سوددهی رابطه ایجاد می­کند و ثانیا کمک می­کند که سپرده های با سوددهی بلند مدت به جریان بیفتد مثلا اگر صاحب سهم بخواهد سهم خود را بفروشد؛ سوم اینکه ما جای سرمایه و فزونی سرمایه را تشخیص می­دهیم که چنین جاهایی برای مؤسساتی که ناتوانی مالی دارند تامین اعتبار می­کنند و ناتوانی های دولت را نیز برطرف می­کنند.

سپرده ها چگونه به سوددهی می رسند؟

ارتباط میان سپرده و سوددهی از دو روش ممکن است:

گاهی سپرده از راه  خرید و فروش اوراق قرضه به سوددهی می­رسد که چنین معامله ای ربوی و حرام است و موجب ضرر جامعه است و دولت تلاش می­کند که سرمایه افراد به تجارت اوراق قرضه کشیده نشود. تجارت اوراق قرضه به سود کشور نیست و به سود جامعه نیست بلکه به سود شخص صاحب سرمایه است که ده هزار دلار آورده و پس از یک یا دو ماه دوازده هزار دلار می­گیرد. و فقط او سود برده ولی هیچ تولید و تجارتی در جامعه صورت نگرفته و جامعه ضرر می­کند.

تاثیر بازار بورس در تولید کشورها

در برخی کشورهای جنوب شرق آسیا، اموالی با عنوان سوددهی و تولید وارد آن شد ولی به سمت اوراق قرضه پیش رفت ، یعنی مثلا صد میلیارد دلار وارد شد و 150 میلیارد دلار خارج شد و دوباره 100 میلیارد دلار وارد شد و 150 میلیارد دلار خارج شد و در این دولت در طول یک سال صد میلیارد دلار از آن خارج شد و لذا ورشکست شد. در این بازار ممکن است اموال پس انداز را به سرمایه گذاری هایی تبدیل کرد که به سود فرد و جامعه باشد . اموال پس انداز صرف خرید کارخانه های بزرگ، تولید برق، کشاورزی، صنایع بشود و این کارخانه ها با هدف تولید زراعی یا تولید صنعتی از خارج وارد شود در این هنگام هرکس در این کارخانه یک سهم یا دو سهم یا سه سهم یا بیشتر خواهد داشت. مثلا یک کارخانه تولید خودرو که پانصد سهم در آن مشترک هستند. این کارخانه به کشور وارد شده و پس از راه اندازی شروع به فروش خودرو می­کند. این کارخانه زمین ، ابزار ،ماشین ،  پول و البته بدهی هم دارد و ما در این کارخانه سهم داریم. حالا سهم خود را چقدر می­توانیم بفروشیم؟ سهمی که آن را به هزار دلار خریده ایم، اکنون چون کارخانه راه افتاده و فروش داشته و سود کرده ارزش هر سهم به هزار و پانصد دلار رسیده و هر کس هنگام ورود به شرکت یک سهم داشته الان ارزش سهم او در بازار 1500 دلار است یعنی پانصد دلار سود کرده. از طرفی کشور هم خودرو تولید کرده و سپرده گذار هم سود کرده.

پس دولت باید بر بازار بورس نظارت داشته باشد و پس اندازهای مردم را به سرمایه گذاری هایی هدایت کند که برای کشور مفید باشد نه خرید و فروش اوراق قرضه. پس ما در بازار بورس فروش سند داریم که سهم یک شرکت است. فروش ارز داریم، مانند دینار در مقابل دلار و این موجب تسهیل کار مردم می­شود و سودی جزئی هم دارد و همچنین فروش محصولات کشاورزی.

سوددهی منوط به دوری از معامله اوراق قرضه است

محصولات کشاورزی به شکل واحد های معین در بازار بورس به فروش می­رسد مثلا هر واحد آن پنج هزار کیسه. کشاورز گندم زیادی دارد و برای آن به دنبال مشتری می­گردد و در این بازار مشتری آن را پیدا می­کند. من دو واحد از این گندم یعنی ده هزارکیسه را می­خرم و می­خواهم آنها را در اول ماه محرم بفروشم. پول آن را نقدا پرداخت می­کنم و مالک ده هزارکیسه برنج می­شوم که هرکیسه پنجاه کیلو وزن دارد. کسی که الان هر کیسه را به 5 دلار می­خرد در اول محرم هر کیسه هفت دلار است پس هنگامی که محرم می آید در هر کیسه 2 دلار سود کرده. پس کشاورز مشتری پیدا کرده و مشتری هم به کالایی ارزان رسیده و آن را در اول محرم با قیمت بالاتر فروخته. همین طور آهن و سرب و برنج. پس بازار بورس بازار مهمی است که هم کشور و هم افراد کشور از آن سود می­برند به شرط آنکه معاملات آنها به دور از معامله اوراق قرضه باشد.

حرمت شرعی معامله اوراق قرضه در بورس

این بازار بورس گاهی با اوراق قرضه معامله می­کند، در این صورت معامله کنندگان متضرر نمی شوند و مشکلی ندارند. یک میلیون دلار می آورد و پس از دو ماه یک میلیون و دویست هزار میگیرد و اگر از دو ماه بیشتر بماند سود او بیشتر می­شود. اگر سه ماه بماند 1300 هزار می­گیرد، اگر پولش پنج ماه بماند 1500 هزار می­گیرد و دولت و قانون هم از او حمایت می­کند و از بدهکار نیز ضمانت لازم گرفته می­شود. مشکل چنین معاملاتی این است که به ضرر جامعه است. بورس اسلامی بر پایه فروش اوراق قرضه بنا نشده، هرگز! این حرام و ربا است؛ به نص صریح قرآن. بورس اسلامی نمی تواند اوراق قرضه را معامله کند؛ چرا که حرام و مایه ضرر جامعه است.

بورس اسلامی بر پایه مضاربه و مشارکت است

عملکرد بورس اسلامی بر اساس مضاربه و مشارکت است به فروش مدت دار. یعنی من یک ماشین دارم به تو می­فروشم و آن را به تو می­دهم و پولش را بعدا می­گیرم. ارزش ماشین الان یک میلیون دلار است اما چون قرار است پولش را بعدا بگیرم آن را 1200 هزار دلار می­فروشم بابت قیمت تاخیر، چون زمان هم قیمت دارد.

در قرض هم چنین است، فروشنده می­گوید قیمت کالا هزار دلار است حال پول آن را چطور می دهی؟ پس از یک ماه 1100 و پس از دوماه 1200 و همین طور برای هر ماه تاخیر صد دلار می گیرد اما ما مسلمانان در بیع مؤجل که قرار است پول را بعدا بگیریم اینگونه معامله نمی­کنیم چون این نزد ما ربا است. زمانی که قیمت دارد در قرض قیمت و ارزش آن ثواب است نه مال. در حالی که غیر مسلمان ها می­گویند زمان هم ارزش دارد و در مقابل ارزش آن پول می­گیرند و این از نظر ما ربا است. مانند شرط و صفت در کالا که من می­گویم این ماشین را به شرط اینکه صفر باشد می فروشم به قیمت نیم میلیون دلار و اگر جدید باشد اما صفر نباشد و مثلا یک ماه رانده شده باشد قیمت آن 450 دلار است پس این شرط در ماشین که صفر باشد باعث می­شود قیمت آن 500 دلار باشد اما اگر یک ماه بگذرد و ماشین جدید باشد اما صفر نباشد قیمت آن 450 دلار باشد پس شرط قیمت دارد و صفت هم قیمت دارد .