چرا امتحان به وسیله غیبت حضرت مهدی(عج) یکی از شدیدترین امتحانات است؟
یکی از حکمتها و اسرار غیبت و پنهان زیستی امام مهدی(عج)، امتحان و آزمایش انسانها - به ویژه شیعیان - است. آنان در این ابتلا و آزمون، باید پایبندی و باور عمیق خود به مهدویت و میزان اخلاص و علاقة خود را نشان دهند. غیبت امام مهدی(عج)، شباهتهایی با غیبت سایر پیامبران دارد؛ به ویژه این که آنها نیز دارای غیبت کوتاه مدت یا طولانی مدت بودند. خداوند همانطور که با غیبت پیامبران، امت آنان را آزمایش کرد، میخواهد امت اسلامی را نیز بیازماید و شاید این برابری طول غیبت خاتمالاوصیاء با غیبت مجموع پیامبران، برای این باشد که میخواهد این امت را با آزمایشهایی سختتر از آزمون آنها، بیازماید.
از روایات مختلف، به دست میآید که مۆمنان در دوره غیبت، گرفتار آزمایشهای بزرگی خواهند شد؛ چنان که امتهای قبلی نیز دچار آزمونها و ابتلاهای مختلفی بودند. در قرآن آمده است: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ؛(1) آیا مردم گمان میکنند همین که به زبان بگویند ایمان آوردیم، دست از سر آنها بر میداریم و آزمایش نمی‌شوند؟ مردمی را که قبل از ایشان بودند نیز آزمودیم و خداوند میداند که چه کسانی راستگو و چه کسانی دروغگویند و در امتحان، درست یا نادرست از آب در آیند...». از آن جایی که غیبت طولانی می‌شود، عدهای از مردم، دچار تردید، حیرت و... میشوند و از باور به ظهور منجی موعود، برمیگردند. این آسیبها و عوامل مشکلزا در عصر غیبت، عبارتند از:
1. حیرت و سرگردانی
امام عسکری(علیه السلام) فرمود: "بدانید که فرزندم غیبتی خواهد داشت که نادانان در آن، دچار سرگردانی میشوند و آنها که برای ظهورش از پیش خود وقت تعیین میکنند، به دروغ گویی میافتند".(2) ابن عباس نیز گفته است: "(مهدی موعود) پس از یک غیبت طولانی و حیرت ظلمانی، ظاهر می شود"(3).
عصر غیبت، دوران هجوم شبهات، فزونی انحرافات و اندیشههای نادرست و باطل و دنیا گراییها و نادانیهاست و بدین جهت، پا برجا ماندن بر عقاید درست و حق، دشوار است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: "هنگامی که امر غیبت واقع شود، به آن چه در دست دارید (عقاید حقه)، چنگ بزنید؛ تا قضیّه آشکار شود و فرمان خدا فرا رسد
2. گمراهی و ضلالت
در این دوران، عدهای از مردم از مسیر حق برگشته، دچار انحراف و گمراهی میشوند و از هدایتهای الهی باز میمانند، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «برای او، غیبت و برای امت، حیرتی خواهد بود که خیلیها در آن دوران گمراه خواهند شد».(4) سدیر میگوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: "...وای بر شما! در کتاب جَفر نظر انداختم... و در ولادت قائم ما و غیبت او و طولانی شدن آن و مدت عمر وی، تأمّل کردم و دیدم که مردم با ایمان، گرفتار بلاها و مصیبتها هستند و به جهت طولانی شدن دوران غیبت، در دلهایشان شک و تردید راه مییابد و بیشتر آنها از دینشان بر میگردند..."(5).
3. برگشت از اعتقاد به مهدویت
امام رضا(علیه السلام) از پدران بزرگوارش و او از امام علی(علیه السلام) چنین نقل میکند: «در دوران غیبت، جز دینداران ناب - که یقین در جانشان رسوخ کرده و خداوند از آنان بر ولایت ما پیمان گرفته و ایمان در جانشان ثابت شده و به دم الهی یاریشان نموده است - کسی بر اعتقاد خود، استوار نخواهد ماند»(6).
3. قساوت و تیره شدن دلها
به جهت طولانی شدن غیبتش، دلها سخت و تیره میشوند و جز آنها که خداوند، ایمان به او را در قلوبشان نشانده و به دم الهی یاریشان کرده است، کسی دیگر بر اعتقاد او باقی نماند"(7).
4. عدم تحمل و بردباری
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: "شتاب مردم برای این کار، آنان را هلاک میسازد. خداوند برای شتاب مردم، شتاب نمیکند؛ بلکه برای این امر، مدتی هست که باید پایان پذیرد. اگر مدت آن سرآید، نه ساعتی جلو می‌افتد و نه ساعتی تأخیر می‌شود»(8).
5. شک در حیات و زنده بودن مهدی موعود
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: "... به طور جدی مورد آزمایش قرار میگیرید؛ تا جایی که مردم میگویند: مهدی، مرده یا کشته شده است؛ اگر زنده است، پس کجاست و چه میکند؟ چشمان مۆمنان بر او میگریند و همچون کشتی طوفان زده، به اضطراب میافتند و به جز کسانی که خداوند از آنان پیمان گرفته و به دم الهی یاریشان کرده، کس دیگری رستگار نخواهد شد"(9).
6. انحراف و برگشت از دین
یکی از ابتلائات و آسیبهای دوران غیبت، برگشت عدهای از آیین الهی و ضعف و سستی در دینداری و یگانهپرستی است. امام کاظم(علیه السلام) فرمود: "هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم، از دیدهها ناپدید شد، از خدا بترسید و به او پناه ببرید و در مورد دین و آیین خود، کسی شما را از دینتان منحرف نکند (زیرا) برای صاحب این امر، غیبتی است؛ تا آنها که به او عقیده دارند، از اعتقاد خود باز گردند"(10).
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: شتاب مردم برای این کار، آنان را هلاک میسازد. خداوند برای شتاب مردم، شتاب نمیکند؛ بلکه برای این امر، مدتی هست که باید پایان پذیرد. اگر مدت آن سرآید، نه ساعتی جلو می‌افتد و نه ساعتی تأخیر می‌شود
محمد بن مسلم و ابوبصیر روایت کردهاند که امام صادق(علیه السلام) فرمود: "این کار به سامان نمیرسد (و ظهور محقق نمیشود) مگر این که دو سوم مردم از دین برگردند. ما گفتیم: اگر دو سوم مردم از دین برگردند، دیگر چه کسی باقی خواهد ماند؟ امام(علیه السلام) فرمود : آیا دوست ندارید در بین یک سوم باقی مانده باشید»؟(11)
7. دشواری حفظ ایمان
شدتها و پیشامدهای ناگوار و تحوّلاتی که روی می‌دهد، مردم را زیر و رو کرده، حفظ ایمان و استقامت در این راه را دشوار میسازد و ایمان افراد در خطرهای سخت واقع می‌شود!
امام باقر(علیه السلام) فرموده است: "(امام زمان(علیه السلام)) بعد از غیبت و حیرت ظاهر می‌شود. در این دوران، تنها کسانی بر دین خود ثابت میمانند که در ایمان خود، مخلص و با روح یقین همراه باشند و آنان کسانیاند که خداوند از آنها دربارة ولایت ما پیمان گرفته، در دل آنها ایمان را مستقر ساخته و آنها را با روحی از خود تأیید کرده است"(12).
8. کمبودها و نارساییهای زندگی
یکی از امتحانات مردم در عصر غیبت و ابتلائات شدید آنان، گرانی، کسادی، مرگ و میر، جنگها، کمی محصولات کشاورزی، حاکم شدن بر پادشاهان ستمگر بر آنان و... است.امام صادق(علیه السلام) خطاب به محمد بن مسلم فرمود: "پیش از قیام قائم(عج)، نشانههایی است که خداوند آنها را ظاهر خواهد ساخت". محمد بن مسلم پرسید: آنها چیستند؟ فرمود: خداوند آنها را چنین بیان فرموده است:
"وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ و بشر الصابرین؛ قطعاً همة شما را با خبری از ترس، گرسنگی و کاهش اموال و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان».با ظهور قائم که بعد از یک فتنة سخت و کمرشکن است، هر دوستی و خویشی را درهم میریزد؛ همسایه به همسایهاش هجوم برده، گردنش را میزند! در چنین روزگاری، به زمین بچسبید و دست و پای خود را تکان ندهید».(14) همچنین فرمود: «ترس، اهل عراق و بغداد را احاطه میکند و مرگ ناگهانی و پیاپی در آن جا شایع می‌شود و کمبود در اموال، اشخاص و میوهها ظاهر می‌شود و زراعت کمتر رشد میکند"(15).
9. اختلاف و تبرّی از همدیگر
یکی از آسیبهای فراروی جوامع اسلامی در این دوران، وجود اختلافات و کشمکشها و پراکندگی و دوری مردم از همدیگر است. امیرمۆمنان، علی(علیه السلام) فرموده است : "چه بر شما خواهد گذشت؛ وقتی امام هدایتگر و نشانة حق را به چشم نبینید؛ وقتی گروهی از گروه دیگر بیزاری میجویید"(16). امام صادق(علیه السلام) نیز میفرماید: "چه بر شما خواهد گذشت، وقتی امام هدایتگر... را به چشم نبینید؛ گروهی از گروه دیگر بیزاری میجویید. آن گاه سخت مورد آزمایش واقع میشوید و ناخالصان شما از راستان شما، جدا خواهند شد. اول روز در اخبار و آثار، اختلاف و مشاجره خواهید داشت و آخر روز، کارتان به کشت و کشتار خواهد کشید"(17).
با ظهور قائم که بعد از یک فتنة سخت و کمرشکن است، هر دوستی و خویشی را درهم میریزد؛ همسایه به همسایهاش هجوم برده، گردنش را میزند! در چنین روزگاری، به زمین بچسبید و دست و پای خود را تکان ندهید».همچنین فرمود: «ترس، اهل عراق و بغداد را احاطه میکند و مرگ ناگهانی و پیاپی در آن جا شایع می‌شود و کمبود در اموال، اشخاص و میوهها ظاهر می‌شود و زراعت کمتر رشد میکند
10. دروغ گویی و تعیین وقت ظهور
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: آنان که وقت تعیین کردند، دروغ گفتند ما اهل بیتی هستیم که وقت معیّن نمیکنیم...»(18).
11. ضعف و سستی در حفظ عقاید حق
عصر غیبت، دوران هجوم شبهات، فزونی انحرافات و اندیشههای نادرست و باطل و دنیا گراییها و نادانیهاست و بدین جهت، پا برجا ماندن بر عقاید درست و حق، دشوار است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: "هنگامی که امر غیبت واقع شود، به آن چه در دست دارید (عقاید حقه)، چنگ بزنید؛ تا قضیّه آشکار شود و فرمان خدا فرا رسد"(19). "برای مردم روزگاری فرا میرسد که همگان دچار تب و لرز میشوند؛ علم و دانش در آن دوران، در هم پیچیده می‌شود؛ آن سان که مار در لانة خود به دور خویش میپیچید. در آن هنگام ستاره آنها طلوع میکند".
گفته شد: مراد از تب و لرز چیست؟ فرمود : "روزهای فترت که همگان دچار ضعف و سستی میشوند؛ در آن ایام، بر عقاید خود استوار باشید؛ تا خداوند، ستاره شما را ظاهر سازد".با توجه به این آسیبها و چالشها، روشن می‌شود که در عصر غیبت، امتحان و آزمون انسانها، بسیار دشوار است و آنان باید از این مراحل سخت و طاقت فرسا عبور کنند و میزان پایبندی، باورمندی، بردباری و استقامت خود را نشان دهند.
به یقین در دورانی که احتمال سرگردانی، گمراهی، تردید و برگشت از اصل مهدویت، قساوت و دلمردگی، بیاعتمادی به آموزههای دینی، انحراف و فسادگری، هواپرستی، مشکلات و کمبودهای زندگی، اختلافات و دشمنیها، دروغ گویی و ناراستی، ضعف و سستی در دین داری و... بیشتر از هر عصری وجود دارد؛ باید متدینان و یکتاپرستان در اعتقاد خود به منجی موعود، استوار و پابرجا باشند و از این آزمون سخت، سربلند بیرون آیند و بر این اساس است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «...کسانی که در دوره غیبت حضرت مهدی(عج) بر اعتقاد به او استوار هستند، از کبریت احمر نایابترند. جابر بن عبداللَّه انصاری بلند شد و گفت: ای رسول خدا! آیا فرزندت قائم غیبت خواهد کرد؟ فرمود: آری، به خدا قسم! «وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ(20)؛ خداوند، مۆمنان را جداً میآزماید و کافران را از میان بر میدارد"(21).
پینوشتها:
1. عنکبوت، آیه 2و3.
2. حر عاملی، اثبات الهداة، ج 3، ص 482.
3. یوم الخلاص، ج 1، ص 346.
4. مجلسی، بحار الانوار، ج 51، ص 72.
5. اثبات الهداة، ج 3، ص 475.
6. همان، ص 464.
7. همان، ص 488.
8. کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 369.
9. اثبات الهداة، ج 3، ص 473.
10. بحارالانوار، ج 51، ص 150؛ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص 218.
11. اثبات الهداه، ج 3، ص 510.
12. منتخب الاثر، ص 229.
13. بقره، آیة 155.
14. الغیبة النعمانی، ص 132.
15. یوم الخلاص، ج 1، ص 338.
16. اثبات الهداة، ج 3، ص 510.
17. همان، ص 473.
18. شیخ طوسی، الغیبه، ص 263.
19. بحارالانوار، ج 52، ص 133.
20. آل عمران، آیة 141.
21. اثبات الهداه، ج 3، ص 461.
