تبیان، دستیار زندگی

مادری چیست:

«مادر از زیباترین کلمه ها در همه فرهنگ هاست مفهوم مادری مجموعه از مهمترین مفاهیم را تداعی می کند محبت، ایثار، شکیبایی، عفاف، پایداری، آرامش، قدردانی، احترام بسیار مفاهیم زیبا دیگر، هیچ کار دیگر را نمی توان با این نقش مقدس برابر دانست دلیل آن هم روشن است رشد بالندگی فرزند از ابتدایی انعقاد نطفه در رحم تا مدت پس از تولد بر عهده مارد است».  (اعتصامی و همکاران، ۱۳۸۶، صص ۲۳۵-۲۳۴)

او در این راه از همه ی زمینه و امکانات شخصی گذشت می کند و هر گونه آسایش و لذتی را صرف نظر کرده و در طریق وصول به هدف حمایت از فرزند زشت و زیبا را از هم باز نمی شناسد مادری فضیلتی است ملکوتی ناشی از عام قدس که وجود انسان خاکی تجلی می کند که در آن صراحت و صداقت مهر صفا، عدل و تقوا به عالی ترین وجود خود عیان می شود مادری فنی است که غفلت و اشتباه در آن موجب تباهی نسل و فساد جامعه می گردد و مراقبت از آن جامعه را خیره خواه و متکامل پدید می آورد اینکه مادری فن ذکر کردیم بدان نظر است که کار پرورش کودک و انسان سازی و تربیت و تحویل افاضل جامعه بر عهده مادر می دانیم و انجام این برنامه از عهده ی هر مادری بر نمی آید (قائمی، ۱۳۷۱، ص ۲۳) .

تربیت چیست:

تربیت، کوشش و تلاش آگاهانه انسان برای ایجاد تغییر مطلوب است که معنی مطلوب و طرز برداشت آن از جامعه به جامعه دیگر فرق می کند. (قائمی، ۱۳۷۲، ص ۱۳) «باید توجه داشت که تربیت فقط اختصاص به انسان ندارد و هر موجودی که قابلیت رشد داشته باشد صادق است و هر گاه در مورد انسان به کار رود کلیه ابعاد وجودی وی را شامل می شود» (رهبر و رحمیان، ۱۳۸۱، ص ۶) برای این تربیت برای انسان ضروری است که تربیت یکی از ضروریات حیات انسان است آن کسی که تربیت نیافتد نه تنها خود را تلف کرده بله از لحاظ اجتماعی زیان عظیمی از او متوجه مردم نیز خواهد شد کودک چون گیاهی است که برای رشد به امکانات گوناگون نیاز دارد تربیت بر این اساس دارای اهمیت زیادی است «قائمی، ۱۳۷۲، ص ۱۴) تربیت مجموعه رفتارهایی است که روابط ما را شکل می دهد (سیکل، ۱۳۷۹، ص ۱)

نقش محیطی و وراثتی مادر:

«مادر دارای دو گونه نقش و تأثیر درباره کودک است: نقش وراثتی و نقش محیطی در جنبه وراثت همه آنچه که مربوط به ویژگی جسمی و روانی او اجداد گذشته است از طریق ژنها و کانال او به طفل منتقل می شود صفات و شرایط جسمانی از زشتی و زیبایی، شکل، قد، حتی بیماری های مزمن از گذشتگان به طفل می رسد و این صفات بگونه ای است که در تمام مدت حاملگی و حتی در دوران شیردهی با طفل همراه است در حالیکه نقش وراثتی پدر پس از انعقاد نطفه پایان می پذیرد و انتقال بعدی در این دسته از صفات مطرح نیست.

در آنچه که مربوط به محیط می شود طفل تحت تأثیر محیط رحم حجم و فشار ویژگیهای شیمیایی آن است تا محیط خارجی و بیرون رحم طرز فکر خوبیها، رفتارهای مادر برای کودک درس است از او نسبت به زندگی دید پیدا می کند و در سایه دیدن نقش های خوب و بد او الگو گرفته و صاحب فرهنگ می شود اگر طول مدت روابط وراثتی کودک را با مادر در مقایسه با پدر در نظر بگیریم خواهیم دید که بسیار متفاوت و حتی از دیدی می توان گفت قابل مقایسه نیست و بهمین ترتیب در جنبه محیطی هم می دانیم طفل تا مدتها تنها در آغوش مادر است و پس از آن هم تا سن مدرسه ای در کنار مادر است مدت رابطه او با مادر به مراتب بیشتر از پدر است» (قائمی، ۱۳۷۲، ص ۴۰).

البته تأثیرات محیطی کودک از مادر بستگی به نگرش زن از مادر شدن دارد چرا که هر زنی از مادر شدن تصویری در ذهن دارد برای عده ای مادر شدن تحمیلی و برای عده ای سعادت و افتخار است مادرانی که ذهنیت مثبت به مادر شدن خود دارد. تأثیرات مثبتی بر فرزندان خود در رفتار و کردار خواهند داشت تا مادرانی که این ذهنیت را ندارند (شرقی، ۱۳۷۱، ص ۵۹-۵۸)

وظایف کلی مادر:

با آغاز تولد کودک وظایف مادر رنگ و صورت دیگری بخود می گیرد و بار مسئولیت اش سنگین تر و در عین حال لذت بخش می شود و مارد بعد از تولد کودک خود وارد دنیا دیگر می شود و فکر و اندیشه اش و جهان بینی اش و علاقه و سلیقه و ذوق همه و همه فرم کاملتر بخود می گیرد او خود را در قبال کودک مسئول می بیند و از طرف دیگر خود را امانت خدا می داند (قائمی، ۱۳۶۶، ص ۶۷) مادران تنها وظیفه ندارند که شکم کودکان خود از غذاهای مختلف پرسازند و یا بدن آنها را با لباسهای قشنگ و شیک بپوشاند بلکه وظیفه مهمتر آنها این است که روح کودکان خود پر محبت و لطف سازند تا بعد فردی خود بین و خود خواه و پر مدعا و از خود راضی بار نیاید و به علت کسر عواطف به بیماری روانی دچار نشود. (پریور، ۱۳۶۲، ص ۱) مادر باید علاوه بر محبت به کودک باید وظیفه ی حمایت و مراقبت و هدایت و سازندگی شخصیت کودک و غیره خود انجام دهد.

وظیفه حمایت یا مراقبت:

اولین محیط و مکان امنی که کودک احساس می کند دامان مادر است دامان مادر محیطی است مملوء از محبت و عاطفه و عشق به فرزند که مراقبتی توأم با گذشت و فداکاری مادری در آن دیده می شود این دستهای پر مهر مادر است که کودک را در زندگی یاری می کند کودک در سالهای اول زندگی موجودی است متکی که درحیاتش استقلالی ندارد و در همه جا تابع مادر است و حیات و کمالش و بسیاری از حصایص اش که در بزرگ سالی نشان می دهد به مادر وابستگی دارد و اگر در این سنین مورد توجه مادر قرار نگیرد مضطرب و افسرده می شود و حتی بزرگ نمی شود وقفه ها فکری و کج روی ها و انحرفات و آلودگی ها و بیماری ها و کمبودها و مشکلات اجتماعی و رفتارهای نابهنجار بیشتر از آن کودکانی است که از مراقبت مادر محروم مانداند و نیز عقب ماندگی های ذهنی، کمبود هوش ناراحتی جسمی اغلب برای کودکانی است که روابط عاطفی خود را از دست داده و از مراقبت و محبت مادری بی بهره بداند توجه و مراقبت از کودک خود مورد سفارش علم و اسلام قرار گرفته است که مادر بیشتر به کودک خود توجه داشته باشد و به مراقبت همه جانبه از کودک خو بپردازد اما این مراقبت از کودک به اندازه ای نباشد که کودک از شخصی کاملاً وابسته و متکی بار آورد

نقش رهبری و هدایتی مادر:

مادر سازنده شخصیت کودک:

در ایجاد و ساختن شخصیت کودک مادر نقش اول را دارد از آن بابت است بعد از تولد مادر با کودک روابطی متعدد از خشم و مهر و تشویق و تنبیه و قهر و آشتی انس وقاحت دارد مادر از هر جهت به کودک نزدیک است نخستین زمزمه سرودها ابراز احساسات از سوی او بر کودک القاء می.شود و او را سخت وابسته و شیفته خود می سازد و بدینسان وظیفه مادر در این زمینه مهم است او باید شخصیت آینده طفل را پایه گذاری کند (قائمی، ۱۳۷۱، ص ۱۱۹) آغاز سازندگی شخصیت پی ریزی شخصیت کودک از همان روزهای اول تولد و شاید هم کمی بشتر از عامل رحم شروع شود. همان گونه که نوع غذا مادر در دوران حمل و طرز فکر و اندیشه ها و هیجانات و اضطراب او و نیز  بیماریهای مزمن او در کودک اثر می گذارد (امینی، ۱۳۸۶، ص ۳۹).

پس از تولد از همان روزهای اول زندگی و از دوران شیر خوارگی پی ریزی شخصیت مخصوصاً در جنبه اجتماعی و اخلاقی و عاطفی و روانی و جسمی و روحی و ذهنی آغاز می گردد و این زمان اتفاق می افتد که مادر به شناخت کامل از کودک خود رسیده باشد شناخت کامل از کودک با تعمیق و دقت لازم دربازیها و گفته ها و رفتارها امکان پذیر است و از این طریق است که می توان تمایلات و خواستهای درونی و طرز اندیشه کودکانه او را در یافت روش درست را برای اصلاح یا بازسازی شخصیت کودک در پیش گرفت (قائمی، ۱۳۷۱، صص ۱۲۰-۱۱۹) «یکی از مسائل ظریف در تربیت کودکان ایجاد عادتهای خوب و ریشه کن نمودن عادات بد است» که این وظیفه هم از عهد مادر بر می آید (حیدری، ۱۳۸۸)

حضور مادر و تأثیر آن در تربیت کودک:

«تولد کودک اولین مرحله قطع وابستگی او به مادر است زمانی که بند ناف نوزاد را قطع می کنند وابستگی فیزیکی او مادر قطع می شود. به استقلال نسبی دست می یابد. اما هنوز مراحل زیادی در پیش رو دارد تا بتواند به عنوان انسانی مستقل روی پای خود بایستد و نیازهای خود را بر طرف کند» (سادات، ۱۳۷۲، ص ۲۴).

به همین دلیل است که حضور دائمی مادر در سالهای نخستین زندگی بویژه در سه سال اول از اهمیتی ویژه برخوردار است حضور همیشگی مادر رد این مرحله هراه با مهربانی و مراقبت ها و مهر و عواطف ویژه او این احساس را در طفل به وجود می اورد. که دراین جهان تنها و بی یاور یست و در صورت لوزم از حمایت بی دریغ مادر بهره مند خواهد شد و این در تأمین امنیت و ارضاء و اشباع شود در این مورد نیز نقش مادر منحصر به فرد است کودک باید از سرچشمه عواطف سرشار و مهر و محبت مادر سیراب شود این امر در  رشد عقلی از تأثیر بسزایی دارد (سادات، ۱۳۷۲، صص ۳۵-۳۴) طفل نیازمند است با مادرش در تماس باشد در آغوش گرم او قرار گیرد دیدن چهره او در روح واحساسات او اثر می گذارد و به حقیقت غذایی روحی اوست مادر اگر طفل خود را شیر نمی دهد لازم است او را در آغوش بگیرد نوازش کند زیرا این نوازش در روحیه و حسن طقی او اثر فروان دارد (قائمی، ۱۳۷۱، ص ۷۴) تحقیقات نشان میدهد رشد بدنی و عقلی و عاطفی کودکانی که در سن شش (۶) ماهگی تا سه (۳) سالگی در شرایط بهداشتی و غذایی نامناسب در کنار مادرشان به سر می برند از رشد کودکانی که در بهترین شرایط بهداشتی و غذایی دور از مادر خود بزگر شده اند بهتر بوده اتکای کودک به مادر نقش او را سرشار می کند و سراسر وجود او را سیراب می سازد و دست مادر غیر از دست هزاران فردی است که به سوی کودک دراز می شود و او را به سوی خود می کشاند همچنین کودک از مادر بیشتر توقع دارد تا از پدر برای تأمین نیازهایش به سوی او بیشتر می رود تا از دیگران (قائمی، ۱۳۷۴، ص ۷۸) به همین خاطر است که کوچکترین سهل انگاری ممکن است آسیبهای جدی بر او وارد آورد در این حال مادر همچون پناهگای امن او را در آغوش پر مهر خود پناه می دهد رفتار مادر باید به گونه ای باشد که نوزاد در دنیا جدید و ناشناخته که به آن قدم نهاده است و همه چیز آن برای او بیگانه است احساس امنیت و آرامش کند این احساس اساس ترین نیاز روانی کودک است (سادات، ۱۳۷۰، صص ۵۳۶-۳۴) «نقش حضور مادر در تربیت را نمی توان محدود زمانی کرد که کودک می تواند خوب و بد را تشخیص بدهد بلکه از دوران جنینی نیز مادر نقش بسزایی در امر تربیت دارد چرا که کودک ماه ها در رحم مادر یا جسم و روح او ارتباط تنگاتنگ دارد و در تمام امور به مادر وابسته است همچنین کودکی که در کنار مادر پرورش می یابد در آینده از ثبات شخصیت سالمی برخوردار شد و دچار ناسازگاری ها اخلاقی نمی شود نسبت به اطرافیان دارای حس اعتماد بود و شکست ها را در زندگی بهتر تحمل نموده و استعدادهای خود را بخوبی نمایان می سازد چنین کودکی در دوران حساس نوجوانی نیز می تواند با مادر رابطه دوستانه و خوبی برقرار سازد و از افتادن در مسیر جرم و جایت و بزهکاری در امان بماند؛ چرا که مادر با مهربانی و ثبت به نیازهای عاطفی او پاسخ داده و زمینه ساز به وجود آمد اعتماد به نقش و استقلال در فرزند می شود در حقیقت مادر سرمشق و الگوی فرزند و شکل دهند روح و شخصیت اوست» (رضاییان، ۱۳۸۸).

کودک باید تا مرحله پایانی کودکی باید با مادر باشد این ضرورت از چند نظر احساس می شود که مهمترین این ضرورت نقش تربیتی مادر است برای اینکه جنبه های شخصیتی و عاطفی واخلاقی و فکری کودک بخش اعظم اش در دورا کودکی ساخته می شود و مادر در شکل و ساختن آن نقش بسیار مهمی دارد اطفال خرد سال به جدائی از مادر حساس اند و کمتر می توانند خود را با شرایط بوجود آمده وفق دهند و هر چه به آنها محبت شود برای آنها دلچسب نخواهد بود کودک مدتها پس از جدایی از مادر دنیا را فاقد انس و محبت واعتماد می پندارد کودکانی که مادرشان از آنها جداست بیشتر در مرض و غمگین و افسردگی اند و این جدائی و دوری به شکل های مختلف تأثیر خود را در رفتار و خواب و غذا خوردن و غیره نشان میدهد و این غلط است که کودک خرد سال مادر و غیر مادر نمی فهمد، و جدایی را می تواند تحمل کند بررسی های نشان داده است که کودک (۵/۱) یک و نیم ماهه نسبت به جدای واکنش نشان می دهد و حتی اگر خوب هم تغذیه شود و از جدای رنج می برد جدا ماندن طفل از مادر موجب اختلافاتی در روان و رفتار کودک خواهد شد.

بررسی ها نشان داده است که آنها سخت گیر و مهاجم، نامتعادل، بی عاطفه، لاابالی می شوند و نستب به همه چیز بی قید می گردند و به هیچ جامعه ای نمی پیوندند. برخی دیگر لجباز می شوند بهانه گیری می کنند. راه فرار از منزل را می آموزند، احساس بی محبتی می کنند و از نظر روانی ارضا نمی شوند. کودک نیازمند به نوازش و محبت واقعی است و کار پرستار و مربی از این حیث کامل نمی تواند باشد. در جنبه رشد بررسی ها نشان داده است که کودکی این چنین از لحاظ رشد نیز دچار عقب ماندگی می شود و هر چه جدائی بیشتر باشد این جنبه بیشتر است. بخصوص برای کودکی که دارای هوش سرشارتری باشد.

شخصیت چنین کودک در جنبه های اخلاقی و عاطفی کمتر توسعه می یابد و این امر حتی برای دوران بزرگسالی هم آثار نامطلوب از خود بر جای می گذارد، این مساله شامل رشد روانی کودک نیز خواهد بود و از آن بابت هم کودک دچار تأخیر روانی است غیبت های مکرر مادر در کودک بی تفاوت عاطفی ایجاد می کند که جهت طفل امری زیان بخش است و کودک حاضر نیست فرد دیگری را به عنوان جانشین مادر بپذیرد و دائماً در حال عصیان و طغیان است (قائمی، ۱۳۶۶، ص ۲۵۱).

«فرزند بیش از هر چیز حمایت و عطوفت می خواهد نه ثروت و تجمل، چه فایده که کودکی در آغوش کلفت از همه جا بی خبر ناراحت و افسرده ولی مادر او رئیس و یا مدیر کل باشد بنابراین اهمیت مقام مادر زمانی مشخص می شود که از پرورشگاه ها، زندان ها و محل نگهداری افراد مجرم و بزهکار سربزنیم که براساس نظر متخصصان و محققان علوم رفتاری اغلب آنها از وجود یک مادر لایق، با جهت و با برنامه محروم بوده اند». «زهرا پیشگاه شمالی، (۰۱/۱۱/۸۸) مادرانی را که قبل از بچه دار شدن شغل دارد اند بعد از اینکه بچه دار شدن باید قبل از تصمیم گیری دباره بازگشت به سرکار نکات چندی را در نظر بگیرند از همسرشان تا چه حدی می تواند انتظار کمک داشته باشند اگر نباشد بیشتر کارهای خانه و بچه داری را به موازات کار بیرون خودشان انجام دهند ممکن است بی نهایت فرسایند باشد بعضی از آنها به پول احتیاج دارند و ممکن است درباره تصمیم گیری برای به سر کار یا اندیشیدن درباره نگهداری بچه چندان اختیار نداشته باشند با وجود تمام این دوشواریهای در تصمیم گیری مادران باید بهترین سنجش را از موقعیت به عمل آورند و تصمیم منطقی و درست را بگیرند و اگر تصمیم به رفتن به کار گرفتن نگهداری کودک را به شخصی سالم از نظر روانی و عاطفی و آشنا به کودک داری بسیاراند و گرنه عواقب بدی دارد (گلاس و ریچمن، ۱۳۷۰، ص۳۸)

اثرات رفتارهای افراطی مادر در تربیت کودک و اینکه چه تیپ از مادران در رفتار خود افراط می کنند:

همه مادران رفتاری یکسانی با کودک خود ندارند برخی از آنها کودک خود را رها می کند و بعضی از آنها حالت افراط و بعضی از آنها حالت تفریط رفتار می کنند (گنجی، ۱۳۸۳، ص ۱۶۸) در زیر به اثرات افراط می پردازیم:

۱-  عدم رشد روانی کودک این امر گاهی سبب توقف روانی کودک می شود. کودک این فرصت را از دست می دهد که راه و رسم حیات را بیاموزد و به بازی یا تمرین نقش ها بپردازد.

۲-    عدم استقلال از آن جهت که او به تنهایی نمی تواند سرپای خود بایستد تا بتواند تمرین استقلال کند

۳-    زمینه سازی برای اعتیاد در سنین بعد

۴-    اشکال در معاشرت و عواطف آان بدان خاطر که قادر نیستند با دیگران رابطه برقرار کنند

۵-    عدم توانای دفاع از خود زیرا فردی که عمری تحت حمایت دیگران بود، نمی تواند در دفاع از خود مستقل باشد.

۶-  بالاخره زیان برای سلامت کودک از آن بابت که حمایت افراطی سبب می شود افراد تحرک خود را از دست بدهند و ساعتها متوالی بی حرکت آرام باشد و دست به سیاه و سفید نزنند (قائمی، ۳۶۶، ص ۲۰۶).

۷-    قدرت تفکر و اندیشه خود را از دست می دهد با آن رادر مسیر مقابل علیه والدین و اجتماع بکار می برد (قائمی، ۱۳۷۱، ص ۲۱۸)

در مورد اینکه چه تیپ از مادران در حمایت افراط می کند تحقیقاتی در این مورد صورت گرفته که نتیجه آن به صورت زیر است.

مادرانی که در حمایت کودک افراط می کنند در روابط با همسر خود به توفیقی به دست نیاورده و این در حقیقت نوعی واکنش جبرانی برای آنهاست.

مادرانی که طبیعتی پر از اضطرب دارند دائماً دلشان در رابطه با سلامت و ارامش فرزندانشان شور می زند می خواهد او را کاملاً صیانت کنند.

مادرانی که فرزندی دردانه دارند و حساب می کنند خدمت در تأمین حمایت کامل فرزندان آنهاست مخصوصاً که قبلاً  فرزندی از آنها مرده باشد.

آنها که اصرار دارند فرزندانشان مبادا بی آداب بار آیند و هیچگونه خطایی از آنان سر نزند (قائمی، ۱۳۶۶، ص ۲۰۷).

برای جلوگیری از این مسائل باید رابطه صحیحی بین مادر و فرزند برقرار شود که برای برقرار شدن رابطه صحیح نه فقط مهارت آشنا بودن مادر به وایف مادر مهم است بلکه آشنایی مادر با خصوصیات روانی و رفتاری کودکی که در حال رشد است نیز اهمیت دارد (فیض، ۱۳۷۰، ۴-۳).

راهکارهای تربیتی مناسب برای تربیت کودک

۱-  «از کودک مراقبت دائم پایدار و همراه با محبت به عمل بیاورید چون این امر نیز همانند غذا برای جسم و سلامت روانی او ضروری است.»

۲-  «درک و وقت خود را سخاوت مندانه به کودک اختصاص دهید بازی کردن با کودک و خواندن مطالبی برای او از خانه تمیز و راحت بیشتر اهمیت دارد» (پرینگل، ۱۳۸۰، ص ۲۶۶).

۳-  «برای از شیر گرفتن نوازاد دو بخش وجود دارد یکی جدا کردن از سینه مادر و دیگری تعیین جایگزین وقتی کودک را از شیر مادر می گیرید به جای آن غذای جامد یا شیر خشک را انتخاب کنید به همین ترتیب برای رضایت خاطر کودک باید وسیله ای پیدا کرد تا جدای عاطفی او را از مادر جبران کند» (سیرز، ۱۳۷۶، ص ۱۶۴-۱۶۳)

۴-  «از همان زمان تولد تجارب جدیدی برای کودک فراهم بیاورید او را در کلام غرق سازید این موارد می تواند رشد ذهنی او را تقویت کند».

۵-  «کودک را تشویق کنید تا به طریق مختلف هم به تنهایی و هم با کودکان دیگر بازی کند این بازی می توند برای کشف کردن استعدادهای کودک موثر باشد».

۶-    «تلاش و کوشش کودک را بیشتر از موفقعیت او مورد تحسین قرار دهید»

۷-  «به خاطر داشته باشید که هر کودک شخص منحصربه فردی است به همین جهت رفتار مناسب با یک کودک با ممکن است با کودکی مناسب نباشد».

۸-    «مسئولیتهای به او بدهید مسئولیت پذیری نیز همچون تمام مهارتهای دیگر به تمرین نیاز دارد.»

۹-    «نحوه ابراز عدم تأثیر خود را به سطح درک و فهم، سن و خلق و خو کودک خود منطبق سازید.»

۱۰-     «هرگز کودک را تهدید نکنید که دیگر او را دوست نخواهید داشت یا او را ترک خواهید کرد می توانید رفتار او را محترم کنید. اما هرگز به او نگویید که ممکن است خودش را ترک کنید».

۱۱-     «از کودک انتظار قدردانی و تشکر نداشته باشید چون او نه میل خود بلکه به میل شما به دنیا آمده است.» (پرینگل، ۱۳۸۰، ۲۶۷)