تبیان، دستیار زندگی

در محفل بهائیان

داستان مناظره ایشان با مبلّغ بهائى ها در شیراز در سنین نوجوانى و نیز جریان مناظره ایشان با خانقاه نشینان شیراز در سنین جوانى و منتهى شدن آن به نوشتن کتاب »جلوه حق«که مسأله مورد تشویق قرار گرفتن ایشان از جانب حضرت آیة اللّه العظمى بروجردى در قبل : «تشویق و جلب اعتماد اساتید» گذشت در میان شیرازى هاى هم سنّ و سال، معروف و مشهور است.

یکى از همراهان ایشان چنین حکایت مى کند:

در مقابله با کمونیست ها

استاد پس از ورود به حوزه علمیّه قم و بحث ها و کلاس هاى متنوّعى را که در ارتباط با تشریح معارف دینى و دفع شبهات مذهبى شروع کردند به نسل جوان حوزه ها آموختند که بایستى دین را به صحنه »زمان« و »جامعه« درآورد و در مقابله با «حوادث سوءواقعه» از آن سود جست. در مباحث قبل گذشت که فرمودند:

جمع بین «روشنفکرى» و «دیندارى«

قابل توجّه است که حسّاسیّت استاد در مواجهه با افکار ناصحیح و قدرت جواب گویى ایشان از شبهات مختلف و حاضر جواب بودن او در این رابطه، شور و هیجانى در طلاّب جوان حوزه به وجود آورده بود و جلسات شبهاى پنج شنبه ایشان در این راستا، با مباحث و معارف مطروحه در آن، بارانى بود که بر کویرستان خشک افکار مى بارید و دانشجویان مشتاق حوزه را سیراب مى کرد.

اهمّیّت این موضوع زمانى جلوه مى کند که در نظر بگیریم پرداختن به مباحثى این گونه و قلم زدن و سخن گفتن در این مقولات، آن هم به راه انداختن یک مجلّه، به عنوان «خروج از همه قالب هاى حوزوى»! تلقّى مى گردید، و در نزد عدّه اى از مَدْرَسیانِ خشک، «جرم»! به حساب آمده، دلیلى بر بى سوادى و کم عمقى! قلمداد مى شد، غافل از این که استاد از کسانى نیست که دین را در عرش به حبس بیفکند، بلکه در احیاى تفکّر دینى از پیشتازانى است که مکتب و معارف دینى را در خدمت پاسخ گویى به شبهات نسل حاضر و حلّ مشکلات عصر نوین درآورده و به ثنویّت و دوگانگى »روشنفکرى«و »دیندارى« خاتمه داده است.

یکى از شاگردان قدیمى استاد در مقدّمه نامه انتقادى خود، گذشته زرّین استاد و روشنفکرى و روحیه اصلاح گرى معظّم له در آن دوران را چنین به تصویر مى کشد:

»... در سال 1335 هجرى شمسى (43سال قبل) به هنگام بازگشت از حوزه علمیّه نجف و جوار مرقد حضرت مولى الموالى امیرالمؤمنین على)علیه السلام(، آن گاه که تنها بیش از 19 بهار از عمرم نگذشته بود، به حوزه علمیّه قم و جوار حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) مشرّف شدم و در همان روزهاى نخست در یکى از حجره هاى مدرسه حجّتیّه به همراه آیة اللّه حاج شیخ جعفر سبحانى، بزرگوارانه به دیدارم شتافتید حال آن که در آن تاریخ من طلبه اى مبتدى و گمنام بودم و جنابعالى در سنّ 30 سالگى از اساتید حوزه و مجتهدى مسلّم!

این آشنایى کم کم به صمیمیّت و روابط استاد شاگردى و همکارى و همفکرى در زمینه بنیانگذارى یک نهضت میمون و متعالى و روشنفکرى در متن حوزه (براى نخستین بار پس از تأسیس آن) و توجّه به مسائل روز و روح زمان و در حقیقت تحوّل شکوهمندى در »علم کلام و اندیشه اسلامى«، تبدیل گردید.

زیبایى و شکوه و حلاوت»جلسات شب هاى پنجشنبه و جمعه«به عنوان مبدأ تحوّل بزرگى در میان نسل نوخاسته حوزه، هیچ گاه از نظرم محو نخواهد شد و علاوه بر آثار نو و سازنده و بى سابقه مستقیم آن جلسات از قبیل «آفریدگار جهان، خدا را چگونه بشناسیم؟، رهبران بزرگ و مسئولیّت هاى بزرگتر، قرآن و آخرین پیامبر)صلى الله علیه وآله(که به ترتیب یعنى اثبات صانع - صفات خدا - نبوّت عامّه و نبوّت خاصّه)، ده ها کتاب و رساله محقّقانه با عنایت به روح حاکم بر زمان و نیازمندى ها و شبهات مطرح در جامعه به وسیله شما و همکاران و دست پروردگانتان به رشته تحریر درآمد...

در سال 40 و پس از رحلت مرحوم آیة اللّه العظمى بروجردى مرجع على الاطلاق شیعه که مجلّه مکتب اسلام وارد سوّمین سال خود شده بود، جنابعالى شش نفر از یاران و همفکران جلسات مزبور را به عضویّت هیأت تحریریّه مکتب اسلام برگزیدید...

متجاوز از ده سال در آن مجلّه که حضرتعالى صاحب امتیاز آن بودید، به عنوان عضو هیأت تحریریّه و نیز مدیر داخلى با شما همکارى داشتم. بعدها هم که سالنامه ها و گاهنامه هاى نجات نسل جوان از سوى مؤسّسه »نجات نسل جوان« را منتشر کردید، نیز از همکاران و یاران شما بودم، علاوه بر آن که در همان سال ها کتاب هایى را تألیف و یا ترجمه مى کردم و در سالنامه «مکتب تشیّع» که به همّت مرحوم شهید محمّدجواد باهنر و آقاى هاشمى رفسنجانى و مرحوم محمّدرضا صالحى کرمانى و سید محمّدباقر مهدوى کرمانى بنیانگذارى شده بود، نیز قلمى مى زدم.

به راستى آن گاه که تابلوى مؤسّسه «نجات نسل جوان» بالا رفت و حضرتعالى علیرغم آن همه مشاغل شبانه روزى در رشته اصلى و تخصّصى خویش (فقه و اصول) و با همکارى ممتاز فرزند معزّز و پژوهشگر استاد بزرگوارتان (مرحوم آیة الله العظمى محقّق داماد«ره»)، آیة الله سیّدعلى محقّق داماد، به آفرینش آثارى در خور درک و نیاز نسل دانش پژوه جوان، دست یازیدید، چگونه به وجد آمده و از شدّت سرور در پوست خود نمى گنجیدم و به روشنى به یاد دارم که در آن برهه تا چه درجه بلند و گسترده اى به شما امید و دل بسته بودم!

در آن دوران (دهه 40) که گاه مسافرت هاى کوتاه مدّت و دراز مدّتى با هم داشتیم و شبانه روز در خدمتتان بودم، از جمله سفر تبلیغى خاطره انگیز ماه رمضان 1342 هجرى شمسى که به اتّفاق آقاى هاشمى رفسنجانى، به آبادان بود (که نطفه نشریّه سیاسى - انقلابى و زیرزمینى»بعثت» در همان جا و در همان زمان بسته شد(.

لابد به یاد دارید سحرهاى دهه آخر ماه مبارک رمضان را در منزل مرحوم «حاج غلامعلى خرّمى» و گفتوگوهاى مفید و سازنده اى را در زمینه انقلاب و نوآورى ها و ضرورت تغییر و دگرگونى در بنیادهاى حوزه علمیّه قم و نیز طنزهاى لطیف و زیباى جناب آقاى هاشمى رفسنجانى و تأثّر شدید شما از مناجات «على جانم، على جانم»! و...

در آن سفر من بیشتر و بهتر و روشن تر به استعداد و روشن بینى شما واقف گشتم و در زمینه اصلاحات، دگرگونى هاى ریشه اى، نوآورى ها چه مطالب نغزى را که از شما نشنیده و مورد ارزیابى و دقّت و بررسى همراه با تحسین و سرور قرار ندادم!...

بازهم اجازه بدهید، مجدّداً به دهه 40 برگشته و به پاره اى از اندیشه هاى نو و اصلاح طلبانه حضرتعالى (که به حق در آن روز بدیع و در حوزه روحانیّت بى سابقه بود) اشاراتى داشته باشم:

حتماً به یاد دارید که به دنبال جلسات فوق الذکر، جلسه محدود دیگرى تشکیل دادیم تحت عنوان «از اسلام چه مى دانیم؟» که عمرى کوتاه داشت و نظر به این که به قول خود شما یکى از اعضاى مؤثّر جلسه مى خواست: «شترسوارى دولا دولا بکند»! و این هم مقدور نبود، ثمره آن در مدّت نزدیک به دو سال تنها دو اثر به نام های « زن و انتخابات« و» بلاهاى اجتماعى قرن ما« بود... در همین جلسات من و دیگران توانستیم بیشتر با افکار جدید و اندیشه هاى نوگرایانه شما آشنا گردیم.مى فرمودید: چاره اى جز یک «رنسانس»! نیست و به سرعت و براى رفع سوءتفاهم (در مقایسه با رنسانسى که در غرب به وجود آمده)، اضافه مى کردید: مرادم دگرگونى در ساختار فکرى و اجتماعى، اقتصادى و سیاسى امّت اسلامى است (با تکیه بر ارزشها، مبادى و آموزش هاى مذهبى)، نه اصلاح دین! که یعنى خود دین را متحوّل سازیم و یا اصول و ماهیّت و محتواى آن را تغییر دهیم؟!

آن طور که در جهان مسیحیّت و در ماجراى نهضت «رفورماسیون» و جنبش «پروتستانیسم» رخ نمود!...

من پیش از «جلال آل احمد» و انتشار کتاب» غرب زدگى»، براى نخستین بار مقوله «غرب زدگى» را در بیانات و آثار شما و عمدتاً در چند سرمقاله مجلّه «مکتب اسلام« مورد مطالعه و بررسى قرار دادم! و از ذهن بالا و حافظه والاى حضرتعالى مساعدت جسته و به یادتان مى آورم که در یکى از جلسات هفتگى علماى آبادان ) در روزهاى جمعه) این جانب طىّ یک سخنرانى نسبتاً مبسوط پیرامون موضوع فوق، هم از نوشته شما شاهد آوردم و هم از اثر نفیس «غرب زدگى» جلال آل احمد...

جنابعالى در ضمن این که از انحطاط و عقب افتادگى جوامع اسلامى رنج مى بردید و علیرغم این که وضع موجود از سوى اکثریّت سنّت گرایان و محافظه کاران متحجّر و واپس گرا تأیید و تقویت مى شد، اعتقادى راسخ به تغییر وضع موجود داشته و ریشه عقب افتادگى هاى داخلى و سلطه بیگانگان را در طرز تفکّر مسلمانان و تلقّى آنها از اسلام مى دانستید...

شما به طور صریح و گه گاه هم همراه با شجاعت، افکار و تلقّى ها و ایستارها (و حتّى دین رایج در میان مردم، حتّى تعداد فراوانى از «خواص»!) را آلوده به انواع خرافات، پیرایه ها و زواید و کاستى ها و زنگارها و بدعت ها، دانسته و بر این باور بودید که پیش از انقلاب هاى اجتماعى و سیاسى، ضرورى است پاره اى از تابوهاى شبه مذهبى که به عنوان عقاید مذهبى رایج و جهان بینى هاى سنّتى (مخلوط به اضافات) جارى، باید در شکلى بنیادین و به سرعت مورد تصحیح قرار گیرد!.

و بالاخره این شما بودید که براى اوّلین بار پس از تأسیس حوزه علمیّه قم شخصیّت هاى مصلح و احیاگرى چون: «سیّدجمال الدّین اسدآبادى»، «شیخ محمّد عبده»، «کواکبى»، «کاشف الغطاء»، «سید شرف الدّین« و امثال آنها را به نسل جوان حوزه علمیّه قم شناساندید و با الهام از اندیشه هاى این بزرگان بود که مساله» احیاء اندیشه اسلامى« را طرح کرده که هشت سال بعد این عنوان و تحقیق پیرامون آن را در آثار استاد شهید مرتضى مطهّرى مشاهده کردم...

براى این که مقدارى ملموس تر و یا به عبارتى عینى تر و مصداقى تر حضرتعالى را به یاد اندیشه هاى اصلاحى و امیدبخش آن روز شما بیندازم، گویا در همان جلسات بود که شما در قبال اعتراض یکى از همفکران جلسه اى که به شیوه هاى کار برخى از بزرگان حوزه داشت فرمودید:

«انتقاد و اعتراض به افراد، کارى از پیش نبرده و دردى را دوا نمى کند! باید نظام و معیارهاى حاکم بر حوزه تغییر کند، تا افراد هم در پرتو آن دگرگون و متحوّل گردند!...«

در هر حال بسیارى از آثار قلمى استاد دام ظلّه گواه بر آن است که مى شود دین را در رگ حیات اجتماعى طلبید و باور دینى و ایمان درونى را با تیزبینى اجتماعى، قرین ساخت و »تحقیق دینى« را - حتّى در مدرسه اى ترین و آکادمیک ترین مسائل چون مسائل فلسفى - در خدمت حلّ» معضلات فرهنگى و اجتماعى« در آورد و عملاً افضلیّت مداد علما نسبت به خون شهدا را به اثبات رساند.

تألیفاتى چون »آفریدگار جهان»، «خدا را چگونه بشناسیم»، «فیلسوف نماها»، «نشریّات نسل جوان« و مجلّه »مکتب اسلام» و... گواه خوبى بر این مدّعا است و استاد در این زمینه چنین به صحبت مى نشیند:

واقعاً که مداد علما از دماء شهدا أفضل است

استاد در ارتباط با اثر بسیار عمیق مداد علما مى گوید:

دیدبانى استاد از مکتب، زمانى به عمق و اهمّیّتش رسید که از حدّ دیدبانى فردى بیرون آمده، به سطح دیدبانى گروهى و به تعبیر رساتر: «پرورش دیدبانان مکتبى» ارتقا یافت یعنى با تشکیل لجنه هاى مختلف در موضوعات متفاوت، تربیت نیروهاى انسانى کارآمدى را براى پاسخ گویى به شبهات و معضلات اعتقادى و اخلاقى آغاز کرد، او خود در این رابطه مى فرماید:

»از جمله درسهایى که در حوزه علمیّه قم شروع کردیم درس عقاید و کلام جدید بود منظورم از کلام جدید این بود که ما در عصر حاضر با مکتب هاى مختلف مذهبى و غیر مذهبى روبرو هستیم، مکتب هایى که در گذشته یا وجود نداشت و یا بسیار ضعیف و کمرنگ بود. از جمله مکتب هاى الحادى و مادّه پرست و یا به تعبیر دیگر: آنهایى که دین و مذهب و حتّى جهان ماوراى طبیعت را قبول ندارند و به علاوه مذاهب ساختگى که مى دانیم بسیارى از آنها را استعمارگران دنیا براى حفظ منافع خویش ایجاد کرده اند و با توجّه به این که از یک سو در طبیعت بشر عشق و علاقه به مذهب نهفته شده و از سوى دیگر مذهب هاى راستین و آسمانى هم بر ضدّ منافع مستکبران است، آنها به دنبال مذهب و مکتبى بودند که هم بتواند عشق انسان ها را به مذهب به طور کاذب اشباع کند و هم در مسیر منافع استکبار باشد. از طرف دیگر این نکته نیز قابل توجّه است که تمام دنیا به هم مربوط شده و وجود یک عقیده و مکتب در یک جاى دنیا به آسانى سبب مى شود که در جوامع دیگر هم نفوذ کند. مجموعه این نکات مطلبى نیست که حوزه هاى علمیّه بتواند در برابر آن بى تفاوت باشد، بلکه لازم است که این مکاتب و مذاهب طرح شود و موضع اسلام در مقابل آن به طور مستدلّ و منطقى روشن گردد.

به همین دلیل من دو جلسه تشکیل دادم یک جلسه درس عقاید بود که در آن کلام جدید و قدیم به هم آمیخته بود و از اوّلین مسائل کلام شروع کردم و چون در حوزه تازگى داشت استقبال بسیار عجیبى از آن شد و البتّه باید عرض کنم که این درس تنها در شب هاى پنجشنبه بود و شاید متجاوز از سى سال این جلسات ادامه پیدا کرد و بخش هاى مهمّى از مسائل اعتقادى و مکتب هاى مختلف و مذاهب استکبارى، مطرح شده، کاملاً منطقى مورد بررسى قرار گرفت و این بحث هاى سى ساله یا متجاوز از سى سال سبب شد که من تدریجاً نتیجه آن بحث ها را هم جمع آورى کنم و به صورت کتاب هایى درآورم و چون این بحث ها در برابر فضلا مطرح شده بود و به اصطلاح» ان قلت و قلت« در آن کرده بودند و اشکالات، مطرح شده بود و من جواب داده بودم، درسها به صورت پخته درآمد. و از جمله کتابهایى که محصول آن جلسات است کتاب» آفریدگار جهان»، «خدا را چگونه بشناسیم»، «رهبران بزرگ»، «قرآن و آخرین پیامبر»، «معاد و جهان پس از مرگ»، «مهدى انقلابى بزرگ» یا «انقلاب جهانى مهدى» و کتاب هاى متعدّد دیگر. بسیارى از طلاّب و فضلاء حوزه علمیّه الآن وقتى با من ملاقات مى کنند یاد آن جلسات و یا - به اعتقاد خودشان - استفاده اى که از آن جلسات برده اند مى نمایند.

جلسه دیگر این بود که یک مجلس خصوصى حدود سى نفرى تشکیل دادم از جوانان فاضل و پراستعداد، و اینها را شاید به هشت گروه تقسیم کردم، هر گروهى سه یا چهار نفر بودند و مطالعه درباره هر یک از مذاهب را به عهده یک گروه گذاشتم. گروهى درباره مادّیها مطالعه و بررسى کنند و گروهى درباره -مثلاً- وهّابى ها یا یهود و نصارى یا فرق صوفیّه یا مذاهب اهل سنّت یا بودایى ها. کتابهایى هم به آنها معرّفى شد و بنا شد آنها هم هر کدام براى خودشان جلسه خصوصى تشکیل دهند و مطالب را بررسى کنندو رساله اى تهیّه نمایند، بعد در جلسه مشترکى که شب هاى جمعه تشکیل مى شد همه دور هم جمع شوند و با حضور بنده، به نوبت، این رساله ها خوانده شود و مورد نقد و بررسى قرار بگیرد. این کار هم بحمداللّه خیلى پرثمر بود استقبال بسیار، از آن شد و محصول جلسات هم کتابهاى متعدّدى بود که از سوى همان برادران شرکت کننده نوشته و منتشر شد.

گاهى «کتاب» نیز مسلمان مى شود!

در ادامه، خالى از لطف نیست که به میدان دیگرى از میادین دیدبانى استاد )که ضمناً از طبع سیّال، سلامت فکرى، قدرت سالم سازى و تبدیل و تحوّل معظّم له نیز، حکایت دارد) اشاره شود که عبارت از نظارت بر کتاب هاى مفیدى است که در عین حال، با مطالب و افکار انحرافى و ضدّ اخلاقى نیز آمیخته شده، نیازمند به تهذیب و تطهیر است. بهتر است از زبان خود استاد بشنویم:

»همان گونه که انسان ها را مى شود مسلمان و خداپرست کرد گاهى کتاب ها را باید مسلمان و خداپرست کرد. یعنى کتاب خوبى نوشته شده که گاهى با مطالب انحرافى، الحادى، ضدّاخلاقى و ضدّاسلامى آمیخته بود، لازم بود این کتاب را از آن جنبه هاى منفى، پیراسته مى کردیم تا یک کتاب مؤمن و مفید و خداپرست، حاصل شود. نمونه این مسأله کتابى بود از یک نویسنده آمریکایى (اگر اشتباه نکنم) به نام» دیل کارنگى« این کتاب براى کسانى که گرفتار عقده هاى فکرى و بحران هاى روحى باشند بسیار مفید و راهگشا و مسکّن و حتّى شفابخش است.

گروه هاى سیاسى به هوش باشند

در هر حال استاد دام ظلّه دیدبان بیدارى است که نقشه هاى دشمن را رو کرده و چیزى را گوشزد مى کند که بعد از گذشت سالیان زیادى از انقلاب اسلامى همچنان مسأله روز ما به حساب مى آید، مى فرماید:

»کسانى که به اخبار بعضى از رادیوهاى بزرگ که به زبان خارجى براى کشور خودشان پخش مى شود گوش فراداده اند مى گویند: آنها از تمام تجربه هاى تلخ و ناموفّقى که براى فرونشاندن انقلاب ایران کرده اند چشم پوشیده و فعلاً تمام نیروى خود را متمرکز در جهت ایجاد دو گروه «تندرو» و «میانه رو» و تفرقه انداختن میان این دو، و روشن کردن آتش جنگ داخلى در میان گروه ها کرده اند و احتمالاً طرح هاى وسیعى براى این کار آماده ساخته اند.

عالیجناب «آرمسترانگ«

او دینمدار غیورى است که حتّى در مقابل متلک هاى به ظاهر ساده دشمن آرام نمى نشیند و در حدود چهل سال قبل چنین مى نویسد:

عصر نوین، عرضه نوینى از دین را طلب مى کند

او بصیر دین شناسى است که از نقش سازنده دین در زندگى انسان ها غافل نمى باشد و بیست و پنج سال قبل، از «دین و نقش آن در زندگى انسان ها، دین پشتوانه اى براى اصول اخلاق، دین تکیه گاه مؤثّرى براى مبارزه با حوادث سخت زندگى، دین وسیله مبارزه با خلأ ایدئولوژیکى، دین وسیله اى براى پیشرفت علوم و دانش ها، دین مهمترین وسیله براى مبارزه با تبعیض» سخن مى گوید، و به پیشرو و مترقّى بودن دین اسلام و قدرت جواب گویى آن از مسائل گوناگون، اعتقادى راسخ دارد . و بالاخره انقلابى گرى فکرى است که روح اصلاح گر و فکر نوین او به همراه تحوّل و ابتکار، به دنبال عرضه نوینى از دین است و معتقد است که:

»برخورد افکار، در عصر ارتباط هاى وسیع و سریع، امرى اجتناب ناپذیر است، جنگ عقاید در عصر ما از جنگ هاى نظامى، وسیع تر و گسترده تر مى باشد و وجود وسائل مجهّز ارتباط جمعى، به این جنگ، وسعت بى سابقه اى بخشیده است. جایى که نیمى از مردم جهان فى المثل مى توانند یک مسابقه ورزشى را با وسائل روز، مشاهده کنند یا یک مجلّه یا روزنامه در چندین میلیون نسخه در پنچ قارّه دنیا منتشر مى گردد، اهمّیّت برخورد عقاید با استفاده از این وسائل را آشکارتر مى سازد... بدیهى است در میدان مبارزه فکرى، آنهایى پیروز مى شوند که از معلومات وسیع تر و منطق قویتر و آگاهى بیشتر بهره مند باشند همان طور که در میدان مبارزات سیاسى و نظامى نیز چنین است. این که بعضى فکر مى کنند که تخصّص یا اطّلاعات آنها در رشته هاى اصول فقه، ادبیّات، تفسیر و حتّى فلسفه به آنها امکان مى دهد که در بحث هاى عقاید و مذاهب، بدون ورزیدگى کافى و اطّلاعات وسیع، وارد شوند اشتباه بسیار بزرگى است بلکه براى ورود در این بحث ها، احتیاج به آگاهى از آخرین و جدیدترین نوشته هاى ارباب مذاهب مختلف.»

فکر جوان و حلّ مشکلات نسل جوان

در آن زمانه پرغوغا، نسل نوخاسته، غریقى را مى ماند که بر تخته پاره اى سوار است و در اقیانوس بى کران سرگردان. عدّه اى بر این اضطراب و تحیّر، نگاهى بدبینانه داشتند، آن را از علائم ظهور تلقّى کرده، دست از کار شستند و به انتظار نشستند! به گمان این که هدایت این نسل مرتد! نامیسّر است. امّا استاد، تلقّى دیگرى از این نسل داشت، ابهام هاى فکرى و شبهات دینى آنان را کفر و ارتداد تلقّى نمى نمود، انتشارات» نسل جوان« را به وجود آورد، کتاب هایى نظیر »پرسش ها و پاسخ هاى مذهبى« و »آن چه باید از اسلام بدانیم« و »فرآورده هاى دینى« و »اسرار عقب ماندگى شرق« و »چهره اسلام در یک بررسى کوتاه« و »زندگى در پرتو اخلاق« و... تألیف نمود و دریافته بود که مشکل اساسى، نوع برخورد با این قشر است (نه خود این طبقه!) و باید زبان مکالمه با این نسل را دریافت، لذا او خود، در کتاب »مشکلات جنسى جوانان« براى حلّ مشکلات جنسى آنان، راه حل هایى ارائه داده، بن بستى در مسأله نمى بیند و مى گوید:

به هر حال شکّى نیست که حلّ مشکلات جوانان (این نسل خلاّق و سازنده) فکر جوان و خلاّق مى خواهد و استاد در مقدّمه کتاب »شیوه همسرى در خانواده نمونه« چنین مى نویسد: