تبیان، دستیار زندگی

خواندن هر کدام از سوره های قرآن دارای اعجاز و خاصیتی بشرح ذیل است :

1- فاتحه :

مال وثروت - زنده شدن مرده- آرام بخش درد ها- كلید بهبودی-برآورده شدن حاجات- درمان بیماری ها – رهایی از 
عزاب فرشتگان نوزده گانه- بخشش گناهان – راه رسیدن به بهشت جهت عبور از پل صراط – بخشایش گناهان پدر ومادر 

سوره مبارکه آل عمران

درود فرشتگان – رفع آتش دوزخ – پر بار شدن درخت – سهولت زایمان رفع دیون آسان شدن مشكلات – ازدیاد روزی

آیه الکرسی 

حضرت علی علیه‌السلام فرمودند: بر مسلمان لازم است كه شب را به پایان نیاورد مگر آنكه آیة‌الكرسی را بخواند و اگر می‌دانستید كه آیة‌الكرسی چیست و در آن چیست، هرگز آن را رها نمی‌كردید. آیة‌الكرسی نام یك آیه است كه با الله لا اله الا هو الحی القیوم آغاز و با هو العلی العظیم پایان می‌یابد و دو آیه بعد از آن جزء آیة‌الكرسی نمی‌باشد، هر چند در برخی از موارد به خواندن آن‌ها همراه آیة‌الكرسی تاكید شده است. *فضیلت و عظمت** *

رسول اكرم صلی الله علیه و آله به علی علیه‌السلام فرمودند: "قرآن كلامی برتر و بزرگ است و سوره بقره، سید قرآن و آیة‌الكرسی سید بقره است. ". سپس
فرمودند: "آیة‌الكرسی از گنجینه‌ای در زیر عرش به من عطا شده است و قبل از من به هیچ پیغمبری چنین عطائی نشده است. " *سفارش به خواندن
آیة‌الكرسی در روایات** * حضرت علی علیه‌السلام فرمودند: بر مسلمان لازم است كه شب را به پایان نیاورد مگر آنكه آیة‌الكرسی را بخواند و اگر
می‌دانستید كه آیة‌الكرسی چیست و در آن چیست، هرگز آن را رها نمی‌كردید.
پیامبر به من فرمود: "آیة‌الكرسی " از گنجینه‌ای در زیر عرش به من عطا شده است و قبل از من به هیچ پیغمبری چنین عطائی نشده است. سپس حضرت
فرمود: "از وقتی این مطلب را از پیامبر صلی الله علیه واله شنیدم، در تمام شب‌ها آن را خواندم و هرگز آن را ترك نكردم. " سپس فرمودند: "هر شب
در سه وقت آیة‌الكرسی را می‌خوانم.

 همچنین حضرت علی علیه‌السلام فرمودند: پیامبر صلی الله علیه واله مرا خواست و فرمود: آنگاه كه به بستر
خواب رفتی بسیار استغفار كن و صلوات بفرست و زیاد قل هو الله احد (سوره توحید) را بخوان كه نور قرآن است و بر تو باد به قرائت آیة‌الكرسی كه درهر حرف آن هزار بركت و هزار رحمت است."2"

امام باقر علیه‌السلام فرمودند:
هر كسی در پی وضو گرفتن، آیة‌الكرسی بخواند، خداوند ثواب چهل سال عبادت به وی عطا كند و ..."3"

پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه‌السلام فرمودند: آنگاه كه از منزل در پی حاجتی بیرون شدی آیة‌الكرسی تلاوت كن، زیرا موجب برآورده شدن حاجت می‌باشد."4"

امام حسن عسگری علیه‌السلام فرمودند: آنگاه كه در سفر احتمال خطر دادی، قبل از سفر سوره‌های حمد، معوذتین، آیة‌الكرسی و قدر را بخوان."5"

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: هر وقت خواستی سفر كنی با میمنت است، به شرط اینكه قبل از آن صدقه بدهی و آیة‌الكرسی بخوانی"6"

امام موسی بن جعفر علیه‌السلام فرمودند: هر فردی كه می‌خواهد سفر كند به طرف در بایستد و سه آیة‌الكرسی به طرف راست، چپ و مقابل خود بخواند و این موجب حفظ و دفعبدی‌ها و پریشانی می‌شود

 پیامبر اكرم صلی الله علیه واله فرمودند: هر وقت شخص آیة‌الكرسی بخواند و بر اهل قبور اهداء كند، خداوند از هر حرف
آن، ملكی می‌آفریند كه تا قیامت برای آن شخص تسبیح می‌كند."8"

پیامبر اكرم صلی الله علیه واله درباره آیة‌الكرسی فرمودند: "در خانه آیة‌الكرسی بخوانید كه شیطان به شما نزدیك نمی‌شود. 

اللّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ﴿۲۵۵﴾لاَ إِكْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴿۲۵۶﴾اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِینَ كَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿۲۵۷﴾ (9)



پی نوشت ها:

1. نشریه قرآنی بشارت، شماره 14

2.بحارالانوار، ج 86 ص 125.

3. بحارالانوار، ج 76، ص 231.

4. بحار الانوار،ج 80، ص 317.

5. بحارالانوار، ج 92، ص 159.

6. بحارالانوار، ج 59، ص 24.
7. بحارالانوار، ج 59، ص28

 8. بحارالانوار، ج 76، ص 39.

9. بحارالانوار،ج 63، ص 316.

سیماى سوره قدر

سوره قدر در مکّه نازل شده و همانند دیگر سوره‏هاى مکّى، آیاتش کوتاه و موزون است.

این سوره با اشاره به نزول قرآن در شب قدر آغاز و با بیان اهمیّت شب قدر نزد خداوند و برترى آن بر هزار ماه ادامه مى‏یابد و با سلام و درود الهى در آن شب پایان مى‏پذیرد.

روایات متعدّدى در فضیلت تلاوت این سوره بعد از سوره حمد در نماز وارد شده است و به کسى که آن را در نماز واجب بخواند خطاب مى‏شود: «غفر اللّه لک ما مضى فاستأنف العمل»؛ خداوند گذشته تو را بخشید، از نو آغاز کن.

امام رضاعلیه السلام فرمود: کسى که در زیارت قبور مؤمنین، سوره قدر را هفت مرتبه بخواند، خداوند آن مردگان و کسى که این سوره را تلاوت کرده است، مى‏آمرزد.

از انضمام آیه «انّا انزلناه فى لیلة القدر» با آیه «شهر رمضان الّذى انزل فیه القرآن» معلوم مى‏شود که شب قدر در ماه رمضان است، امّا اینکه کدام یک از شب‏هاى ماه رمضان است، در قرآن چیزى بر آن دلالت ندارد و در روایات نیز به صورت مردّد میان یکى از سه شب آمده است. چنانکه از امام صادق‏علیه السلام در مورد شب قدر پرسیدند: آن حضرت فرمود: در شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم رمضان جست ‌و جویش کن. البته معروف میان اهل سنّت آن است که شب بیست و هفتم رمضان، شب قدر است.

این سوره با اشاره به نزول قرآن در شب قدر آغاز و با بیان اهمیّت شب قدر نزد خداوند و برترى آن بر هزار ماه ادامه مى‏یابد و با سلام و درود الهى در آن شب پایان مى‏پذیرد.

کلمه «قدر» در قرآن، در چند معنا به کار رفته است:

الف) مقام و منزلت. چنانکه مى‏فرماید: «و ما قدروا اللّه حقّ قدره»؛ آن گونه که باید، مقام و منزلت الهى را نشناختند.

ب) تقدیر و سرنوشت. چنانکه مى‏فرماید: «جئت على قدر یا موسى»؛ اى موسى تو بنا بر تقدیر (الهى به این مکان مقدّس) آمده‏اى.

ج) تنگى و سختى. چنانکه مى‏فرماید: «و من قدر علیه رزقه...»؛ کسى که رزق و روزى بر او تنگ و سخت شود

دو معناى اول در مورد «لیلة القدر» مناسب است، زیرا شب قدر، هم شب با منزلتى است و هم شب تقدیر و سرنوشت است.

هستى، حساب و کتاب و قدر و اندازه دارد. «و اِن مِن شى‏ء الاّ عندنا خزائنه و ما ننزّله الاّ بقدر معلوم» هیچ چیز نیست مگر آنکه خزانه آن نزد ماست و جز به مقدار تعیین شده فرو نمى‏فرستیم. حتّى مقدار نزول باران از آسمان حساب شده است. «و انزلنا من السماء ماء بقدر»؛ نه تنها باران، بلکه هر چیز نزد او اندازه دارد. «و کلّ شى‏ء عنده بمقدار» چنانکه خورشید و ماه، از نظر حجم و وزن و حرکت و مدار آن حساب و کتاب دقیق دارد. «و الشمس و القمر بحسبان».

خداوند در شب قدر، امور یک سال را تقدیر مى‏کند، چنانکه قرآن در جایى دیگر مى‏فرماید: «فیها یفرق کلّ امر حکیم» در آن شب، هر امر مهمّى، تعیین و تقدیر مى‏شود. بنابراین، شب قدر منحصر به شب نزول قرآن و عصر پیامبر نیست، بلکه در هر رمضان، شب قدرى هست که امور سال آینده تا شب قدر بعدى، اندازه‏گیرى و مقدّر مى‏شود.

بیدار بودن شب قدر و احیاى آن با دعا و نماز و قرآن، مورد سفارش پیامبر و اهل بیت آن حضرت بوده است و در میان سه شب، بر شب بیست و سوم تأکید بیشترى داشته‏اند. چنانکه شخصى از پیامبر پرسید: منزل ما از مدینه دور است، یک شب را معیّن کن تا به شهر بیایم. حضرت فرمود: شب بیست و سوم به مدینه داخل شو.

امام صادق‏علیه السلام در حالى که بیمار بودند، خواستند که شب بیست و سوم ایشان را به مسجد ببرند و حضرت زهراعلیها السلام در این شب، با پاشیدن آب به صورت بچه‏ها، مانع خواب آنها مى‏شدند.

در روایات آمده است که دهه آخر ماه رمضان، پیامبر بستر خواب خود را جمع کرده و ده شب را احیا مى‏داشت.

در حدیثى طولانى از پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله مى‏خوانیم که حضرت موسى‏علیه السلام به خدا عرض کرد: خدایا مقام قربت را خواهانم، پاسخ آمد: «قُرْبى لِمَن اسْتَیْقَظَ لَیْلَةَ الْقَدْر»، قرب من، در بیدارى شب قدر است.

عرضه داشت: پروردگارا، رحمتت را خواستارم. پاسخ آمد: «رَحْمَتى لِمَنْ رَحمَ الْمَساکِینَ لَیلةَ الْقَدر»، رحمت من در ترحّم بر مساکین در شب قدر است.

گفت: خدایا، جواز عبور از صراط مى‏خواهم. پاسخ آمد: «ذلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ لَیْلَةَ الْقَدْر»، رمز عبور از صراط، صدقه در شب قدر است.

عرض کرد: خدایا بهشت و نعمت‏هاى آن را مى‏طلبم. پاسخ آمد: «ذلک لِمَنْ سَبَّحَ تَسْبیحَة فى لیلةِ القدر»، دستیابى به آن، در گرو تسبیح گفتن در شب قدر است.

عرضه داشت: پروردگارا، خواهان نجات از آتش دوزخم. پاسخ آمد: «ذلک لِمَنْ اسْتَغْفَرَ فِى لَیلةِ الْقَدْر»، رمز نجات از دوزخ، استغفار در شب قدر است.

در پایان گفت: خدایا رضاى تو را مى‏طلبم. پاسخ آمد: «رِضاىَ لِمَنْ صَلّى‏ رَکْعَتَینِ فِى لَیلةِ الْقَدْر»، کسى مشمول رضاى من است که در شب قدر، نماز بگذارد.

از وقایع عجیب تاریخى، ضربت خوردن حضرت على‏علیه السلام در شب قدر، در محراب عبادت و به هنگام نماز است. آرى، اشرف خلق خدا، در اشرف مکان‏ها و اشرف زمان‏ها، در اشرف حالات، شهید شد.

شب قدر جایگاه ویژه‏اى در مسائل معنوى دارد که به چند مورد آن اشاره مى‏کنیم:

خداوند براى اهداى تورات، حضرت موسى را به مناجات شبانه فراخواند: «اربعین لیلة»

قرآن، زمان مناسب براى استغفار را، هنگام سحر مى‏داند: «و بالاسحار هم یستغفرون»

عروج پیامبر به آسمان، به هنگام شب بود. «اسرى بعبده لیلاً من المسجد الحرام»

پیامبر مأمور بود که مناجات و عبادات شبانه داشته باشد. «و من الّیل فتهجّد به نافلة لک»، «قم الّیل الاّ قلیلا»

خداوند از عابدان در شب ستایش مى‏کند. «یتلون ایات اللّه اناء الّیل» و به تسبیح در شب سفارش مى‏کند. «فسبّحه لیلا طویلا»

خداوند در قرآن، به زمان طلوع فجر و هنگام عصر یک بار سوگند یاد کرده است ولى به هنگام سحر سه بار. «و الّیل اذا عسعس»، «و الّیل اذ ادبر»، «و الّیل اذا یسر»

طول شب قدر، یک شب کامل کره زمین است که 24 ساعت مى‏شود، نه آنکه مخصوصِ مکان خاصّى همچون مکّه و آن هم به میزان 8 ساعت شب آن منطقه باشد. چنانکه مراد از روز عید فطر، یک روز کامل کره زمین است که شامل همه نقاط و مناطق مى‏شود.

تقارن شب تقدیر بشر با شب نزول قرآن، شاید رمز آن باشد که سرنوشت بشر، وابسته به قرآن است. اگر پیرو قرآن باشد، سعادت و رستگارى و اگر دور از قرآن باشد، شقاوت و بدبختى براى او رقم مى‏خورد.

ابوذر مى‏گوید: به رسول خدا عرضه داشتم آیا شب قدر در عهد انبیا بوده و امر بر آنان نازل مى‏شده و پس از آنکه از دنیا مى‏رفتند، نزول امر در آن شب تعطیل مى‏شده است؟ حضرت فرمودند: شب قدر تا قیامت هست.

شاید رمز اینکه شب قدر مخفى است، آن باشد که مردم شب‏هاى متعدّد را به عبادت بپردازند، کسانى که یک شبِ آن را درک کردند مغرور نشوند و کسانى که آن را درک نکردند، از باقى شب‏ها مأیوس نشوند.

در روایات آمده است: «العمل الصالح فیها خیر من العمل فى الف شهر لیس فیها لیلة القدر» کار نیک در شب قدر، بهتر از کار نیک در هزار ماه بدون شب قدر است.

با استناد به تفسیر نور حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی

اولین و آخرین آیه و سوره

درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند كه اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است كه مقارن بعثت پیامبر نـازل شـده است , هنگامی كه ملك (فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت» ندا داد و به او گـفـت : بـخـوان , گفت : چه بخوانم ؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقرا باسم ربك الـذی خـلـق , خـلـق الا نـسـان من علق , اقرا و ربك الا كرم الذی علم بالقلم , علم الا نسان ما لم یـعـلـم»[1] از امـام صادق (ع) روایت شده است كه فرمود: «اول ما نزل علی رسول اللّه (ص) بسم اللّه الرحمان الرحیم اقرا باسم ربك و آخر مانزل علیه : اذاجا نصراللّه ».[2]
2. گـروهـی نـخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند از ابن سلمه روایت شده است كه از جـابـربن عبداللّه انصاری سؤال كردم : كدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است ؟
گـفـت : «یـا ای هـا الـمدثر» گفتم : پس «اقرا باسم ربك» چه ؟
گفت: گفتاری كه از پیامبر اكرم (ص) شنیده ام اكنون برای شما بازگو می كنم شنیدم كه فرمود: «مدتی را در مجاورت كوه حـرا گـذرانیدم در پایان كه از كوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم , ندایی شنیدم به هر طرف نـگریستم كسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند كردم , ناگهان او (جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فـرا گـرفـت , بـه خـانـه نـزدخـدیـجـه آمدم , خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر, قم فـانـذر»[3] نـازل شد[4] گروهی از این حدیث استفاده كرده اند كه اولین سوره نازل شـده در ابـتـدای وحی بر پیامبر اكرم (ص) این سوره است[5] ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر كه نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است ,و صرفا استنباط جابر از ایـن حـدیـث چـنـیـن بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی كه از بعثت گذشته بود (فترت) صـورت گـرفـتـه باشد, زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است :. از جـابـربـن عبداللّه روایت دیگری شده است كه پیامبر(ص) درباره فترت وحی سخن می گفت و مـی فـرمود: «هنگامی كه به راه خود ادامه می دادم , ناگاه ندایی ازآسمان شنیدم سربلند كردم , فـرشته ای را دیدم كه در كوه حرا نیز آمده بود از دیداراو به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قـرار گـرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم : زملونی , زملونی (مرا بپوشانید) آن گـاه مـرا پـوشاندند در این موقع آیات : «یا ایها المدثر, قم فانذر, و ربك فكبر, و ثیابك فطهر و الرجز فاهجر»[6] نازل شد پس از آن , وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد».[7]
3. گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می دانند زمخشری می گوید:«بیش تر مفسرین بـر این عقیده اند كه سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است »علامه طبرسی از استاد احمد زاهـد در كـتاب ایضاح به نقل ازسعیدبن المسیب از مولی امیرالمؤمنین (ع) آورده است كه فرمود: «از پـیامبر(ص) ازثواب قرائت قرآن سؤال نمودم , سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود, به ترتیب نزول سوره ها پس اولین سوره ای را كه در مكه نازل شده است , سوره «فاتحه »بر شمرد, سـپـس «اقـرا باسم ربك» و آن گاه سوره (ن و القلم )[8] واحدی نیشابوری در اسباب الـنـزول دربـاره ابـتدای بعثت چنین آورده است : «گاه كه پیامبر باخود خلوتی داشت , ندایی از آسمان می شنید كه موجب هراس وی می شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت : لـبـیـك گـفـت : بـگـو«بـسم اللّه الرحمان الرحیم الحمد للّه رب العالمین »[9] البته پیامبر اكـرم (ص) از همان ابتدای بعثت با گروه كوچك خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سـنت اسلامی انجام می داد و نماز بدون فاتحة الكتاب برپا نمی شود و در حدیث آمده است : «اولین چـیـزی كه جبرئیل به پیامبر(ص) تعلیم داد, نماز و وضو بود» كه لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلال الدین سیوطی می گوید: «هرگز نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحه الكتاب باشد».[10]
مـیان این سه نظر می توان به گونه ای جمع كرد, زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قـطـع بـا آغـاز بعثت مقارن بوده است , و این مساله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتدای سـوره مـدثر نازل شده است , ولی اولین سوره كامل كه بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چـنـد آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز, عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه های سوره این عـنـوان را یـافـتـه اسـت لـذا اشـكـالـی نـدارد كـه بگوییم اولین سوره, سوره حمد است و به نام فـاتـحـة الـكـتـاب خـوانـده مـی شـود وجـوب خـوانـده شـدن ایـن سـوره در نـماز اهمیت آن را مـی رسـانـد, بـه طـوری كـه آن را سـزاوار عدل و همتای قرآن شدن, می كند «ولقد آتیناك سبعا مـن الـمـثـانـی و القرآن العظیم[11] , و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم رادادیم» سـوره ای كـه به نام «سبعا من المثانی» خوانده می شود بنابر نقلی سوره حمداست كه مشتمل بر هـفـت آیه است از این جهت «مثانی» گفته می شود كه به سبب كوتاهی قابل تكرار است به ویژه سوره حمد كه روزانه در نماز تكرار می شود پس اگرترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نـظـر بـگیریم , اولین سوره , علق وپنجمین سوره , حمد است چنان كه در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سوره كامل را ملاك بدانیم, اولین سوره كامل سوره حمد است .
آخرین آیه و سوره
در روایـات منقول از اهل بیت (ع) آمده است كه آخرین سوره , سوره نصر است دراین سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده كه پایه های آن استوارو مستحكم گشته است و گروه گـروه مـردم آن را پـذیـرفـته اند: «بسم اللّه الرحمان الرحیم ,اذا جا نصراللّه و الفتح , و رایت الناس یدخلون فی دین اللّه افواجا, فسبح بحمد ربك واستغفره انه كان توابا»[12] با نزول این سوره , صـحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق اسلام بر كفر و تثبیت و استحكام پایه های دین را بشارت می داد ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناك گردید و گریان شد پیامبر(ص) به اوفرمود: «ای عم چرا گریانی ؟» گفت : «به گمانم از پایان كار تو خبرمی دهد»پیامبر(ص) فـرمـود: «هـمـان گـونـه اسـت كـه گـمـان برده ای» پیامبر پس از آن دوسال بیش تر زیست نكرد.[13]
امام صادق (ع) فرمود: «آخرین سوره , اذا جا نصراللّه و الفتح است»[14] ازابن عباس نیز روایت شـده كـه آخرین سوره , سوره نصر است [15] و نیز روایت شده است : آخرین سوره , سوره برائت اسـت كـه نـخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص) علی (ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشركین بخواند.[16]
در بـسـیـاری از روایات آمده است : آخرین آیه كه بر پیامبر اكرم (ص) نازل شد این آیه بود: «و اتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه ثم توفی كل نفس ما كسبت و هم لایظلمون »[17] جبرئیل آن را نازل كرد و گفت : آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس ازآیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابرقولی 7 روز ادامه حیات نداد.[18]
احـمـدبـن ابـی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال های پس از292) در تاریخ خود چـنـیـن آورده اسـت : «گفته اند كه آخرین آیه نازل شده بر پیامبراكرم (ص) این آیه بود: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الا سلام دینا»[19], ـ سپس در ادامه مـی گـویـد: ـ و هـمـیـن گـفـتـار نـزد مـا صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در غدیرخم بوده است ».[20]
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است , زیرا سوره نصر در سال فتح مكه (عام الفتح) كه سـال هشتم هجرت بود, نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح ,سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است كه بگوییم : آخرین سوره كامل سوره نصر است و آخرین سـوره بـه اعـتـبـار آیـات نـخـسـتـین آن , سوره برائت است اما آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه »[21] طـبـق روایـت مـاوردی در مـنی به سال حجة الوداع نازل گردید[22] بنابراین نـمـی تواند آخرین آیه باشد, زیرا آیه «اكمال» پس از بازگشت پیامبر(ص) از حجة الوداع در غدیر خـم بـیـن راه نـازل شـده اسـت پـس گـفـتـه ابن واضح یعقوبی , صحیح تر به نظر می رسد, زیرا سـوره بـرائت , پـس از فـتـح مـكـه , در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حـجـة الـوداع) نـازل شده است علاوه برآن , سوره مائده مشتمل بر یك سری احكام است كه پایان جـنـگ و اسـتقرار اسلام را می رساند به ویژه آیه «اكمال» كه ازپایان كار رسالت خبر می دهد و با آخـریـن آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره كامل , سوره نصر است كه در عام الفتح نـازل شد و آخرین آیه كه پایان كار رسالت را خبر می دهد, آیه «اكمال» است گرچه ممكن است بـه اعـتـبـار آیـات الاحـكـام , آخـرین آیه : «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه »[23] باشد كه در سوره بقره ضبط و ثبت شده است .

[1] . عـلـق 96 : 5 ـ 1 ر ك : تـفـسـیر منسوب به امام عسكری , ص 157 بحارالانوار, ج18 , ص 206, حدیث 36 تفسیربرهان , ج2 , ص 478 صحیح مسلم , ج1 , ص 97 صحیح بخاری , ج1 , ص 3.
[2] . اصول كافی , ج2 , ص 628 عیون اخبارالرضا, ج2 , ص 6 بحارالانوار, ج92 , ص 39.
[3] . مدثر 74: 2 ـ 1.
[4] . صحیح مسلم , ج1 , ص 99 و رجوع كنید به : امام احمد بن حنبل , مسند احمد, ج3 , ص 306.
[5] . ر ك : بدرالدین زركشی , البرهان فی علوم القرآن , ج1 , ص 206.
[6] . مدثر 74: 5 ـ 1.
[7] . صـحـیـح بـخـاری , ج1 , ص 4 صحیح مسلم , ج1 , ص 98 و رجوع كنید به : مسند احمد, ج3 , ص 325.
[8] . تفسیر طبرسی , ج10 , ص 405 و رجوع كنید به : الكشاف , ج4 , ص 775.
[9] . فاتحه 1: 2 ـ 1 اسباب النزول , ص 11.
[10] . الاتقان , ج1 , ص 12.
[11] . حجر 15: 87.
[12] . نصر 110: 3 ـ 1.
[13] . تفسیر طبرسی , ج10 , ص 554.
[14] . تفسیر برهان , ج1 , ص 29.
[15] . الاتقان , ج1 , ص 27.
[16] . تفسیر صافی , ج1 , ص 680.
[17] . بقره 2: 281 برخی از نظر ادبی اشكال كرده گفته اند, مصدر بودن آیه به «واو» عاطفه , با نـزول انـفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت ـ بر فرض صحت روایت ـ مصدر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تاتكمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گـردیـده باشد علاوه مصدر شدن جمله های بدون سابقه , به «واو» در استعمالات عربی فراوان است : «و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمة قلت لا یعنینی» «و رب قائلة یوما بذی سلم این الـطـریق الی حمام منجاب» و در قرآن نیز فراوان یافت می شودكه بر سر آیاتی «واو» آمده كه با آیات قبل رابطه ای ندارند مثلا: «انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له كن فیكون و الذین هاجروا فی اللّه من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحی الیهم» (سوره نحل 43 ـ 40)آیه نخست در امـر تـكـویـن اسـت آیـه بـعـد در رابـطـه با مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است كه این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده اند.
[18] . تفسیر شبر, ص 83 تفسیر ماوردی , ج1 , ص 282.
[19] . مائده 5: 3.
[20] . ابن واضح یعقوبی , تاریخ یعقوبی , ج2 , ص 35.
[21] . بقره 2: 281.
[22] . تفسیر ماوردی (النكت العیون) ج 1, ص 63 زركشی البرهان , ج1 , ص 186.
[23] . بقره 2: 281.

محمدهادی معرفت- علوم قران

آیات سجده‎دار

عَنْ اَبی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اِنَّ الْعَزائِمَ اَرْبَعٌ: اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذی خَلَقَ، وَ النَّجْمِ، و تنزیل السّجده، و حم السّجده.[1]
از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده كه آن حضرت فرموده است: همانا سوره‎های عزائم چهار تاست، 1. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِی خَلَقَ (سورة علق)، 2. وَ النَّجْمِ (سورة نجم)، 3. تنزیل السجده (سورة فصّلت)، 4. حم السّجده (سوره سجده).
«عَزیمت» در مقابل «رُخصَت» به معنای «چیزی است كه انجام دادن آن لازم باشد»، عَزائِمُ السُّجُود: عبارت است از: سوره‎هایی كه در آن آیات سجده موجود است و بر قاری و شنونده آن آیات، لازم است كه برای خداوند سجده نموده و به تسبیح و حمد پروردگارشان بپردازند و این سجده واجب است و حتماً باید انجام بپذیرد، در مقابل، آیات سجده دیگری است كه بر قاری و شنونده آن آیات سجده كردن لازم و حتمی نیست بلكه مستحبّ است.
عَنْ ابی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اَلْعَزائِمُ الم تنزیل، وَ حم السجده وَ النَّجْمِ وَ اقْرَاْ باِسْمِ رَبِّكَ وَ ما عَداها فی جَمیعِ الْقُرْآنِ مَسْنُونٌ وَ لَیْسَ بِمَفْرُوضٍ.[2]
و از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده كه آن حضرت فرموده است. عزائم عبارتند از: الم تنزیل، و حم السجده، و النّجم و اقراء باسم ربِّك. و سوای این‎ها در تمامی قران مستحبّ است و واجب نمی‎باشد.
احكام سجدة تلاوت
1. واجب است سجده كردن بر قاری و شنونده (بلكه هر كس كه به گوشش برسد بنابر اظهر) یكی از آیات چهارگانه‎ای كه در چهار سورة قرآن آمده است و آنها عبارتند از:
1. سورة سجده‌ (آیه 15) وقتی كه به «وَ لا یَسْتَكْبِرُونَ» رسید.
2. سورة فصلت (آیه 37) وقتی كه به «اِیّاهُ تَعْبُدُونَ» رسید.
3. سورة نجم (آیه 62 آخر سوره) وقتی كه به انتهای آیه رسید.
4. سورة علق (آیه 19 آخر سوره) وقتی كه به انتهای آیه رسید.
و مستحب است سجده كردن در یازده مورد و آنها عبارتند از:
1. سورة اعراف (آیه 206 آخر سوره)، وقتی كه به «وَ لَهُ یَسْجُدُونَ» رسید.
2. سورة رعد (آیه 15) وقتی كه به «وَ ظِلالَهُمْ بِالغُدُوِّ وُ الْاصالِ» رسید.
3. سورة نحل (آیه 49 و 50) وقتی كه به «وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ» رسید.
4. سورة بنی اسرائیل (آیه 107 تا 109) وقتی كه به «وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً» رسید.
5. سورة مریم (آیه 58)، وقتی كه به «خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِیًّا» رسید.
6. سورة حج (آیه 18)، وقتی كه به «یَفْعَلُ ما یَشاءُ» رسید.
7. سورة حج (آیه 77)، وقتی كه به «وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ»رسید.
8. سورة فرقان (آیه 60)، وقتی كه به «وَ زادَهُمْ نُفُوراً» رسید.
9. سورة نمل (آیه 25 و 26)، وقتی كه به «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» رسید.
10. سورة ص (آیه 24)، وقتی كه به «وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ» رسید.
11. سورة انشقاق (ایه 21)، وقتی كه به «إِذا قُرِئَ» رسید.
بلكه احتیاط بهتر، سجده كردن نزد هر آیه‎ای است كه در آن امر به سجده شده باشد.[3]
2. وجوب و استحباب سجده، مختصّ قاری و شنونده و كسی است كه آیات (مذكوره) به گوشش بخورد امّا بر كسی كه آیات را بنویسد و یا تصور كند و یا آن كه نوشته آن را ببیند و یا به قلبش خطور دهد، سجده واجب نمی‎شود.[4]
3. آنچه كه سبب سجده می‎شود، تمامی آیه می‎باشد، بنابراین با خواندن مقداری از آیه هر چند لفظ سجده آن باشد، سجده كردن واجب نمی‎شود.[5]
4. وجوب سجده، فوری است و تأخیر آن جایز نیست و اگر فراموش نماید و یا از روی معصیت ترك كرده باشد هر وقت یادش بیاید، باید سجده كند.
5. اگر بخشی از آیات مذكور را خودش قرائت كند و بقیه‎اش را بشنود، احتیاط واجب آن است كه سجده كند.
6. اگر آیات سجده را خودش غلط بخواند و یا قاری غلط بخواند و او بشنود، احتیاط واجب آن است كه سجده كند.
7. اگر آیات سجده پشت سر هم تكرار شود خواه این تكرار به خواندن باشد یا شنیدن بایستی سجده را نیز به همان تعداد تكرار كرد، بلكه اگر خواند و شنیدن همزمان باشد به اینكه در هنگام خواندن او، شخصی و یا جماعتی نیز همزمان همان آیات را بخوانند در اینجا نیز احتیاطاً باید سجده را تكرار كند.
8. در وجوب سجده فرقی نیست بین شنیدن (آیات سجده) از مُكلَّف یا غیر مكلَّف مثل صغیر یا مجنون در صورتی كه به قصد قرائت قرآن بخوانند.
9. اگر در بین نماز آیات سجده را بشنود و یا قرائت نماید، باید با اشاره سجده كند و بعد از نماز سجده را به جا آورد و نماز را دوباره اعاده نماید.
10. اگر كسی در حال سجده، آیه سجده را بخواند و یا بشنود، واجب است سر از سجده بردارد و سپس به سجده رود و ادامه دادن همان سجده به قصد سجده واجب و یا كشیدن پیشانی از جای سجده به طرف دیگر، كفایت نمی‎كند.
11. ظاهراً لازم نیست نیّت سجده را در حال نشستن یا ایستادن كرده باشد و بعد به سجده رود یا این كه سرازیر شدن نیز به قصد سجده باشد بلكه اگر اندكی قبل از گذاردن پیشانی بر زمین نیز نیّت كند كافی است.
12. ظاهر آن است كه در وجوب سجده، بودن قرائت به قصد قرآن معتبر است بنابراین اگر شخصی به وسیله آیه سخن بگوید بدون این كه قصد تلاوت قرآن را داشته باشد با شنیدن آن، سجده واجب نمی‎شود و همچنین اگر آیه سجده را از بچّه غیر مُمَیِّز یا شخص خواب و یا از ضبط صوت بشنود. اگر چه احتیاط آن است كه در همة موارد سجده نماید.
13. لازم است هنگام شنیدن، كلمات و حروف آیه را از هم تمیز دهد؛ بنابراین با شنیدن همهمه، سجده واجب نمی‎شود، اگر چه احوط آن است كه سجده كند.
14. با خواندن یا شنیدن ترجمه آیات سجده، سجده واجب نمی‎شود، اگر چه به قصد ترجمة آیه باشد.
15. در این سجده، اضافه بر تَحقُّق سجده، نیّت و مباح بودن مكان و بلند نبودن موضع سجده پیش از چهار انگشت نیز معتبر است و احتیاط آن است كه مواضع سجده را بر زمین گذارد و پیشانی را بر چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و سایر شرایط سجده معتبر نیست مانند طهارت از حدث،... استقبال قبله، طهارت موضع سجده، سَتر عورَت،... تنها لباس نباید غصبی باشد...
16. در این سجده، تشهد و سلام و گفتن «الله اكبر» در اوّل آن، لازم نیست، بله مستحب است گفتن «الله اكبر» وقتی كه سر از سجده بر می‎دارد بلكه احتیاط در گفتن آن است.
17. مُجرَّد سجده كفایت می‎كند و گفتن ذِكر واجب نیست، اگر چه گفتنِ ذكر، مستحب می‎باشد و در انجام این مستحب هر ذكری كفایت می‎كند و لكن بهتر این است كه گفته شود:
«سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً ورِقاً، لا مُسْتَكْبِراً عَنْ عِبادَتِكَ وَ لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَعْظِماً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
یا بگوید:
«لا اِلهَ اِلَّا اللهُ حَقًّا حَقًّا، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ ایماناً وَ تَصْدیقاً، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ عُبُودِیَّةً، وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبَّداً وَرِقّاً، لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً، بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائفٌ مُسْتَجیرٌ».
یا بگوید:
«اِلهی امَنّا بِما كَفَرُوا، وَ عَرَفْنا مِنْكَ ما اَنْكَرُوا، وَ اَجَبْناكَ اِلی ما دُعُوا، اِلهی فَالْعَفْوَ الْعَفْوَ».
یا بگوید آن چیزی را كه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در سجده سورة «علق» فرمودند و آن این است:
«اَعُوذُ بِرِضاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَ بِمُعافاتِكَ عَنْ عُقُوبَتِكَ، اَعُوذَبِكَ مِنْكَ، لا اُحْصی ثَناءً عَلَیْكَ، اَنْتَ كَما اَثْنَیْتَ عَلی نَفْسِكَ».
18. اگر آیات سجده را مكرّر شنیده و در حداقل و حداكثر آن شك كند، جایز است به حدّاقل اكتفا نماید و اگر تعداد سجده واجب را بداند ولی در تعداد سجده‎های انجام شده شك كند در این جا نیز باید بنا را بر اقلّ بگذارد (و باقی را انجام دهد).
19. در صورت وجوب تكرار سجده، مجرد برداشتن پیشانی از زمین و گذاردن مجدد آن به جهت سجده دیگر كافی است و لازم نیست بنشیند و باز به سجده رود، بلكه برداشتن سایر مواضع سجده هم معتبر نمی‎باشد اگر چه احوط برداشتن آنهاست.[6]
20. بر شخص جُنب واجب نیست برای سجدة تلاوت، غُسل كند.[7]

[1] . وسائل الشیعه، ج 4، ص 881 (باب 42 از ابواب قراءة القرآن، ح 7).
[2] . وسائل الشیعه، ج 4، ص 881، (باب 42 از ابواب قراءة القرآن، ح 9).
[3] . عروة الوثقی، ج 1، ص 684 (فصل فی سائر اقسام السجود، م 2).
[4] . عروة الوثقی، ج 1، ص 684 (فصل فی سائر اقسام السجود، م 3 ـ 4).
[5] . همان.
[6] . عروة الوثقی، ج 1، ص 684 الی 688 (فصل فی سائر اقسام السجود از م 2 الی 20).
[7] . عروة الوثقی، ج 1، ص 284 (فصل فیما یتوقف علی الغسل من الجنایة).

نام‌های دیگرسوره‌ها  

هریك ازسوره‌های قرآن نام خاصی دارد كه به آن اسم شناخته می‌شوند. اما بعضی از این سوره‌ها نام‌های دیگری هم دارند به آن‌ها اشاره می‌شود:
نام سوره‌ها : نام‌های دیگر سوره‌ها
1. العلق : اقراء
2. القلم : ن(نون)
3. الحمد : الفاتحه، سبع المثانی، ام القرآن، فاتحة الكتاب، الشفاء، ام الكتاب، الشافیه، الوافیه، الكافیه، الاساس، الصلاة، الكنز.
4. لهب : ابی لهب، مسد، تبت.
5. التكویر : كوّرت.
6. الانشراح : الم نشرح، شرح.
7. الماعون : أ رأیت، الدین.
8. الكافرون : جحد، العبادة، المقشقشه.
9. الفیل : الم ترك كیف.
10. الاخلاص : التوحید، الصمد، نسبة الرب، قل هو الله احد.
11. عبس : السفرة، اعمی.
12. القدر : انا انزلناه
13. الشمس : الناقه، صالح.
14. قریش : ایلاف.
15. الهمزه : لمزه.
16. المرسلات : العرف.
17. ق : الباسقات.
18. القمر : اقتربت الساعة.
19. الاعراف : المص
20. الفاطر : الملائكه
21. اسراء : بنی اسرائیل، سبحان
22. یوسف : احسن القصص
23. الزمر : الغرف
24. المؤمن : الغافر، الطَوْل
25. فصلت : حم السجده، المصابیح
26. الشوری : حمعسق
27. الجاثید : الشریعه، الدهر
28. النحل : النعم
29.السجده : المضاجع، سجدة لقمان،‌ جزر، الم، تنزیل
30. الملك : المنحیة، الواقعیة، تبارك،‌ المانعة
31. المعارج : سأل سائل، واقع
32. النباء : عم، التساؤل، المعصرات
33. الانفطار : انفطرت
34. المطففین : التطفیف
35. البقره : فطاط القرآن، سنام القرآن
36. الممتحنه : الامتحان، المودة
37. الزلزال : الزلزلة
38. محمد(ص) : القتال
39. الدهر : الانسان، هل اتی، الابرابر
40. الطلاق : النساء القصری، النساء الصغری
41. البینه : البریة، لم یكن،‌ القیامه، اهل الكتاب
42. المجادله : الظهار
43. التحریم : یا ایها النبی، المتحرم، لِمَ تحرم
44. الصف : الحواریین، عیسی
45. المائدة : العقور، المنقذة
46. التوبه : الفاضحه، المنقره، البحوث، برائة، الحاضرة، المثیرة
47. النصر : التودیع
48. آل عمران : دبابیج، الطیبه
49. انفال : بدر
50. طه : الكلیم، الحكیم
51. شعراء : الجامعه
52. نمل : سلیمان
53. الكهف : الحائله
54. الحشر : بنی النضیر
55. یس : قلب القرآن،‌ ریحانة القرآن
56. غافر : مؤمن، طَوْل
57. بروج : سورة پیامبران
58. فجر : سوره امام حسین(ع).