از ویژگى هاى استاد، پشتکار در عمل و با قوّت و قدرت به کار ادامه دادن و از مسامحه گرى و سهل انگارى پرهیختن است.

دو نصیحت و پند استاد، همیشه به یاد مى آید و در خاطره زنده مى شود:

الف: مى بایست کار را با قوّت شروع کرد و تسامح و سستى اى در آغاز کار نداشت و این نکته اى است که استاد بارها در ابتداى سال تحصیلى با آهنگ محرّک و عزم آفرین خود بیان مى داشت و این آیه را تلاوت مى کرد که (یَا یَحْیَى خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّة).

و گاه این بیت شعر را نیز با حرارتى خاص بر زبان جارى مى ساخت:

من نمى گویم سمندر باش یا پروانه باش *** چون به عشقِ سوختن افتاده اى، مردانه باش!

مهم شکوفا ساختن است

به بیان دیگر: حتّى انسان هاى متوسّط هم اگر با تلاش و پشتکار، استعدادهاى نهفته و بالقوّه آنان به فعلیّت رسد و در مسیر واقعى خودش به جریان افتد، قدم هاى بزرگى را مى توانند بردارند و خدمات شایانى را مى توانند به انجام رسانند. بسیارند کسانى که بالقوّه از قدرت بیان و یا توان نویسندگى خوبى برخوردارند امّا چون سعیشان را در راه شکوفایى آن به کار نگرفته اند و تمرین و ممارست لازم را به عمل نیاورده اند نه خوب مى توانند سخن بگویند و خطابه ایراد کنند و نه خوب مى توانند بنویسند و مقاله یا کتاب تألیف نمایند.

جایگاه مهمّ نویسندگى و سخنورى

سپس اهمّیت دو فن سخنورى و نویسندگى را گوشزد کرده، مى فرماید:

»در آیات قرآن و احادیث اسلامى از این دو موضوع به عنوان دو موهبت بزرگ الهى یاد شده است، مثلاً در سوره «الرّحمن» بعد از آن که صحبت از آفرینش انسان مى کند، بلافاصله مسأله بیان ذکر مى شود (اَلرَّحْمَن * عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ * الاْنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ( و در جاى دیگر به قلم سوگند یاد مى کند و به محتواى قلم )ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ). این نکته معلوم است که همیشه به چیزهاى مهم سوگند مى خورند.

حدیث معروف «مدادُ العلماءِ افضلُ مِن دِماءِ الشُّهَداءِ» را همه شنیده ایم که مى گوید: مرکّب هاى قلم هاى دانشمندان از خون شهیدان هم گرانقدرتر است! چراکه، قلم هاى علما، انگیزه قیام شهیدان است، به علاوه، پاسداران خون شهیدان هم، همین قلم هاى دانشمندان است. در حدیث معروفى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله )مى خوانیم: هنگامى که انسان از دنیا مى رود رابطه اش با عالم، قطع و امیدش از همه چیز بریده مى شود مگر از سه چیز، یکى از آن سه، همان علومى است که از او به یادگار مى ماند یعنى یا از طریق بیان به شاگردانش منتقل مى شود و یا از طریق قلم و کتابهایش«.

روایت یکى از دوستان و همراهانش نیز در این رابطه شنیدنى است که مى گوید:

»یکى از جهاتى که در ترقّى ایشان دخیل بود پشتکار و جدّیّت تمام است، یاد دارم در شیراز وقتى که که در مدرسه آقاباباخان بودیم در شبانه روز فقط چهار ساعت استراحت داشتیم با این که از تعطیلات نیز (براى استراحت) استفاده نمى کردیم«.

همراه و دوست دیگرى نیز چنین حکایت مى کند:

»یکى از خصایصى که از ایشان اطّلاع دارم پشتکار ایشان است، پدر ایشان مرحوم شد، ما و استاد ایشان رفتیم تشییع جنازه و برگشتیم، ایشان منزل رفتند و فردا آمدند سر درس. در تمام سال در آن مدرسه، درس و بحث بود، تعطیلى نبود، جز روز جمعه و سه روز در سال: عاشورا و 28 صفر و 21 ماه رمضان، جدّاً شب و روز مشغول بود، بعد هم که قم آمدند درس مرحوم آیة اللّه العظمى محقّق داماد مى رفتند و از شاگردان برجسته ایشان بودند«.

پُرکارى

از مسائل جالب این که: تعطیلات در قاموس کارى استاد  مفهومى ندارد ساعتى که وارد مدرسه مى شود و در اتاق مخصوص خویش مشغول فعّالیّت مى گردد تا ساعتى که از مدرسه خارج مى شود در تمام ایّام سال، تغییرى نمى کند، شاید بشود گفت: بهره اى را که ایشان از تعطیلاتشان مى برند بیش از بهره اى است که از ایّام تحصیل نصیبشان مى شود!

اگر چنین نبود به هیچ وجهى ممکن نبود که تفسیر تمامى قرآن را آن هم با آن گستردگى و جامعیّت در عرض پانزده سال به اتمام برسانند; کارى که به تعبیر بعضى از اساتید بزرگ و معروف حوزه از مواهب الهى است. جالب است که این سخت کوش مصمّم، در ایّام تبعید نیز، دست از تلاش برنمى داشتند و در روزهاى سیاه و سهمگینِ مبارزه با طاغوت، در محلّ تبعید نیز کار جلسات تفسیرى را ادامه مى دادند.

استاد، خود در این زمینه چنین حکایت مى کند:

»یادم نمى رود همین تفسیر نمونه را که مى نوشتیم شب و روز، وقت اضافى را که داشتیم صرف آن مى کردیم... در تبعیدگاه مشغول تفسیر نمونه بودیم، چون مجال بسیار وسیعى براى این کار داشتیم، ده نفر از دوستان که با من همکارى مى کردند دو نفر دونفر به نوبت به تبعیدگاه مى آمدند، البتّه آمدن آن جا مشکلات سیاسى و غیرسیاسى هم داشت منتهى به هر حال مى آمدند و کار را ادامه مى دادیم. گاه در مسافرت با قطار مشغول نوشتن کتاب بودم و در هواپیما نیز همین گونه، در اتومبیل نوشتن، مشکل است ولى مشغول فکر کردن و یادداشت برداشتن مى شدم. بسیارى از مطالب و اشعار را در سفرها نوشتم و یادداشت کردم. اعتقاد ما بر این است که تمام مؤلّفان بزرگ، افراد پرکارى بودند

چهارده ساعت کار در شبانه روز

 این سخت کوش خستگى ناپذیر مى گوید:

»من از کار کردن بحمداللّه خسته نمى شدم، الآن هم که بیش از هشتاد سال از عمرم مى گذرد شاید بعضى از روزها چهارده ساعت کار مى کنم و چون کار مورد علاقه من است، سبب نشاط من مى شود نه سبب خستگى. شاید تعجّب کنید اگر این حرف را بزنم، که گاه آنقدر غرق کار مى شوم که مثلاً مى خواهم ناخن هاى دستم را بگیرم، ناخن یک دست را امروز مى گیرم، وقت براى دست دوّم پیدا نمى کنم به فردا موکول مى کنم، گاه حتّى مجال نوشیدن آب هم پیدا نمى شود، وقتى آن را احساس مى کنم که بسیار تشنه شده ام چون وقت نوشیدن آب هم در لابلاى برنامه ها پیدا نشده است. این ها ممکن است براى بعضى عجیب باشد ولى براى کسانى که از نزدیک این مسائل را دیده اند چیز عجیبى نیست و خانواده و نزدیکان ما هم این مطلب را احساس کرده اند«.

همین نکته است که مسأله کثرت تألیفات (بیش از صد جلد) استاد را توجیه مى کند و شبهه عجولانه کار کردن و کتاب نوشتن و «کیفیّت را فداى کمیّت کردن» را (که ممکن است نسبت به بعضى از مؤلّفان کثیرالتألیف صادق باشد) درباره ایشان برطرف مى سازد. کسى که شبانه روزى چهارده ساعت یا بیشتر کار کند و به تعبیر بعضى از همراهان:

«آخرهاى شب بیدار مى شدند و بعد از نوافل، نماز صبح مى خواندند و بعد هم مشغول مطالعه مى شدند تا وقت صبحانه و سپس از حجره بیرون مى رفتند براى کارهاى روزانه از تعلیم و تعلّم«.

کیفیّت فداى کمّیّت نشود

استاد خود، در این رابطه چنین مى گویند:

»سفارش دیگر حقیر این است که ما کار عجولانه در هیچ جا مخصوصاً در مسأله تألیف انجام ندهیم، تألیف مثل تیرى است که رها مى شود، وقتى از دست انسان بیرون رفت و در جامعه پخش شد دیگر قابل جمع کردن نیست، در این جا و در همه جا سفارش حقیر این است که کمّیّت را فداى کیفیّت نکنیم، کمتر بنویسیم با کیفیّت بالاتر، شاید این اشکال را به من بکنید که پس شما خودتان تألیفات زیادى نوشته اید، حدود صد و بیست جلد کتاب کم نیست؟

جواب من این است که به راستى اگر من مى خواستم کیفیّت را فداى کمّیّت کنم خیلى بیشتر از این، چیز مى نوشتم، ولى بعضى از این نوشته ها دوبار، سه بار بازنویسى شده، اینها محصول کثرت کار(گاهى چهارده ساعت در شبانه روز) و سرعت در کار است و تصوّر نمى کنم کیفیّت را فداى کمّیّت کرده باشم«.

عشق به کار

شکّى نیست که یکى از عوامل پرکارى، عشق به کار و راهى است که انسان انتخابش مى کند چنان که اگر این عشق، عشق کورى نباشد بلکه بر حکمت ها و مصالح معقولى استوار باشد، هم سبب پرکارى و عدم خستگى در کار مى شود و هم باعث پشتکار و تداوم و استمرار در آن. مثلاً اگر کسى رشته طلبگى و تحصیل علوم دینى را از این بابت اختیار کند که مهم ترین و عالى ترین رشته هاست چراکه نتیجه اش هدایت انسان هاست و مسأله هدایت و تربیت در جامعه، بالاترین و ضرورى ترین نیازهاست و جامعه بدون اخلاق و انسانیّت، کالبدى است بى روح (و تفاوتى با جوامع حیوانى ندارد بلکه درّنده تر و پست تر از آن خواهد شد، اگرچه از بالاترین تکنولوژى و بیشترین و قوى ترین پزشکان و مهندسان و ارباب سایر فنون و علوم برخوردار باشد) اگر کسى این گونه بیندیشد و بر اساس چنین بینشى این رشته را انتخاب کند یعنى راهش را راه انبیا و رشته اش را رشته اولیاى دین، و خودش را سربازى براى دین و خادم امام زمان(عج) بداند و با این بینش، عشق به تحصیل و تحقیق و تألیف، پیدا کرده باشد، مسلّماً چنین انسانى، هم پرکار مى شود و از کار کردن خسته و ملول نمى گردد و هم پشتکار به خرج مى دهد و کار شروع شده را ناتمام و ابتر نمى گذارد

خمس فرزندان تقدیم حضرت حجّت مى شود

استاد  که با همین بینش و با آرزوى سربازى امام زمان(عج) قدم به این راه گذاشت و بلکه پدر بزرگوارش با همین نیّت و خلوص و به تعبیر آیة الله موحّد  به عنوان خمس فرزندان، او را تقدیم به حضرت حجّت(عج) کرد از عشق سوزانى برخوردار شد که خستگى و دل مردگى را از او مى زدود و قرار و استراحت را سلب مى کرد!

او خود، از اقدام پدرش چنین حکایت مى کند:

»از آن جایى که دروس، در مدرسه خان شیراز به صورت پارهوقت بود، و من هم عشق سوزانى نسبت به علوم دینى پیدا کرده بودم عشقى که تمام وجودم را شعلهور ساخته بود، این مقدار مرا سیراب نمى کرد و ضمناً امتحانات سال سوم دبیرستان من تمام شده بود، به مدرسه دیگرى که طلاّب تماموقت درس مى خواندند به نام «آقاباباخان» - که از مدارس معروف شیراز بود - رفتم و نزد آیة الله موحّد شروع به تحصیل کردم. روزى او به بازار به مغازه پدرم آمد و به او گفت، شما پنج فرزند دارید یکى از آنها «ناصر» است، او را به عنوان خمس فرزندانت تقدیم امام زمان(عج) کن و بگذار مرتّب دروس علوم دینى بخواند، پدرم قبول کرد، این در حالى بود که حدود سیزده سال بیشتر نداشتم و پدرم به من نیاز داشت

عشق به امام زمان(عج)

ایشان در ارتباط با عشق و توجّه به امام زمان(عج) مى گویند:

عشق به تحصیل

در هرحال چنین عشق معقول و مقدّسى بود که - همچنان که در فصل هاى قبل گذشت - سبب مى شد که استاد در کمتر از دو شبانه روز، کتاب صمدیّه را بدون استاد مطالعه کند و معمّاى استادش را جواب دهد و یا در عرض یک شبانه روز کتاب امثله و شرح الامثله را بخواند و امتحان دهد و به کلاس بالاتر، ارتقا یابد، خود استاد در این ارتباط مى گوید:

»من این کارها را تنها مربوط به استعداد نمى دانم بلکه بیش از استعداد عشق و علاقه را در این امور مؤثّر مى دانم و عقیده دارم عشق و علاقه، کارهایى مى کند که معجزه آساست و کمتر کسى مى تواند آن را باور کند«.

و نیز مى فرماید:

»شب و روز، تابستان و زمستان، ماه رمضان و محرّم و صفر، جز روز جمعه و بعضى از ایّام تعطیلات مهم (سه روز در سال!) همه روز درس مى خواندیم و در مدرسه چیزى جز مباحثه و تدریس حاکم نبود. عشق من روز به روز بیشتر مى شد، هر مقدار درس مى خواندم راضى نبودم مرتّباً به استادم فشار مى آوردم که بیشتر درس بدهد ولى او راضى نمى شد، شاید تصوّرش این بود که اگر کودکى سیزده ساله، این همه براى درس فشار بیاورد، به زودى پژمرده شده، آینده اش به خطر مى افتد. پیوسته با او در جنگ و گریز براى گرفتنِ درس بیشتر بودم و او سعى داشت من بیشتر از اندازه درس نخوانم و حق با او بود ولى شخصى که عاشق چیزى است تسلیم این حرفها نمى شود!

نظم در همه امور

نظم استاد ما در کارها، هر انسان منظّمى را به زانو در مى آورد و آدم هاى غیرمنظّم را به ستوه مى کشاند و این نکته اى است که افرادى که کم ترین تماس و برخوردى با استاد دارند به آن اذعان مى کنند.

خود ایشان در این رابطه مى گوید:

»نه تنها کارهاى درسى و بحث و تحقیق بلکه حتّى خوردن و خوابیدن و بیدار شدن و همه اینها باید مطابق نظم باشد و این نظم سبب مى شود که ما از اوقات مان بهترین بهره را ببریم. اگر نظم نباشد ما نمى توانیم کارهاى مهمّى را انجام بدهیم. تألیفات مهم بدون برنامه ریزى منظّم، غیرممکن است«.

حکایت هاى دوستان و همراهان، نشان از وجود چنین نظمى در استاد، از گذشته دور دارد. یکى از آنان مى گوید:

»یک چیزى که از ایشان سراغ دارم نظم در کار بود، منظّم بود، با برنامه حرکت مى کردند، برنامه مطالعه، برنامه خواب، برنامه عبادت و برنامه کارهاى حجره«.

اگر نظم نباشد تنوّع کارهاى استاد و کثرت مراجعات مردمى، خصوصاً پس از قبول مسئولیّتِ «افتاء» و نشستن بر کرسى مرجعیّت، مشکلات فراوانى را به وجود مى آورد، نظم و انضباط است که مى تواند هر کارى را در جایگاه خودش قرار دهد و جوابگوى حجم زیاد سؤالات و استفتائات، در بخش هاى متنوّع باشد. استاد خود، در این رابطه مى فرماید:

»نکته دیگرى که هم جنبه شخصى دارد و هم اجتماعى، این است که من معتقدم باید حتّى الامکان به نامه هاى مردم جواب گفت. این نامه ها اگر ادامه پیدا کند حلقه اتّصال خوبى بین انسان و جامعه مى شود. من سفارش کرده ام بخش نامه هاى دفتر، فعّال باشد. حتّى الامکان به هر نامه اى جواب داده شود و نگذاریم این رابطه ضعیف شود، چون نامه ها آگاهى زیادى به انسان از وضع جامعه مى دهد و به همین دلیل در حال حاضر، حجم نامه ها زیاد است و همه روز، مسئولین دفتر مى آیند و نامه ها را باز مى کنند و چون این نامه ها امانت هاى مردم است، من هرگز اجازه نمى دهم خودِ افرادِ دفتر، نامه ها را باز کنند. باید تنها در حضور خود من باشد تا این که آنها که جنبه محرمانه و اسرار مردم را دارد جدا بشود و آنها که جنبه سرّ و محرمانه ندارد در همانجا از هم تفکیک شود، نامه استفتا به بخش استفتا، و نامه هاى مربوط به تقاضاى کتاب به بخش مخصوص خودش برود، نامه هاى علمى روى آن نوشته شود: «نامه هاى علمى» و به بخش پاسخ علمى برود، نامه هاى عادى هم به بخش عادى برود که هر کدام مسئولى براى جواب دارد ولى امضاء نهایى نامه ها و مخصوصاً استفتائات، زیر نظر خود من خواهد بود تا بعد از تهیّه شدن آنها را کنترلى بکنم«.