تبیان، دستیار زندگی

مریم السادات میرزا حسینى

پیروزى انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى (ره) تحول نوینى را در باب مسائل سیاسى ایران اعم از سیاست داخلى و خارجى به دنبال داشت. در بعد داخلى، تغییر در ساختار حكومت و نحوه‏اى اداره كشور و سپردن امور به دست مردم و در بعد خارجى و بین‏المللى، تغییر رفتارى - ارزشى كه در هر دو بعد بر مبناى اسلام ناب محمدى خلاصه مى‏شود. لذا سیاست‏خارجى ایران پس از انقلاب اسلامى به كلى با آنچه كه در رژیم گذشته جارى و سارى بود تفاوت پیدا مى‏كند. این تغییرات ناشى از رهنمودهایى است كه امام راحل در احكام و فرامین، پیامها و توصیه‏ها، مكتوبات، سخنرانیها و مصاحبه‏ها در مواضع و مواقع مختلف بیان مى‏نمودند.

تعریف سیاست از دیدگاه امام (ره)

«سیاست این است كه جامعه را هدایت كند و راه ببرد و تمام این مصالح جامعه را مد نظر بگیرد و اینها هدایت كند به آن چیزى كه صلاحشان است‏»

محورهاى سیاست‏ خارجى از دیدگاه امام

به طور كلى مى‏توان محورهاى زیر را در زمینه سیاست‏خارجى از كلام و نظرات ایشان استنباط نمود:

1- عدم اتكا به قدرتهاى جهانى كه در سیاست نه شرقى و نه غربى امام تجلى نموده است;

2- نفى سلطه‏پذیرى و سلطه‏گرى;

3- حفظ كیان و تمامیت ارضى كشور و رعایت مصالح بلند مدت نظام;

4- دعوت به ارزشهاى توحیدى و مبانى اسلام;

5- دفاع از حیثیت و شرافت اسلام در مجامع بین‏المللى;

6- اظهار همدردى با مستضعفان جهان و دعوت از آنها به اتحاد با یكدیگر;

7- دعوت به اتحاد مسلمانان;

8- مبارزه راهبردى با رژیم اشغالگر قدس;

9- همزیستى مسالمت‏آمیز و برقرارى عادلانه و دوستانه با كشورهاى جهان و نفى انزواگرایى;

انزواگرایى یا حضورى فعال در روابط بین‏الملل

یكى از اصولى را كه حضرت امام در سیاست‏خارجى بر آن تاكید مى‏كردند سیاست نه شرقى و نه غربى بود كه درباره مفهوم سیاست نه شرقى و نه غربى همان طورى كه قبلا توضیح داده شد در بسیارى از كتابها و نوشته‏ها توضیح داده شده لذا از تكرار آن خوددارى مى‏كنیم فقط به آن جنبه‏اى كه برداشتهاى نادرست از این اصل شده است مى‏پردازیم.

برداشت نادرستى را كه بسیارى از عوام از این اصل مى‏كنند این است كه با توجه به اینكه بر نظام بین‏الملل كفر حاكم است و بسیارى از كشورها بخصوص كشورهاى پیشرفته صنعتى با دین میانه خوبى ندارند بهتر است هیچ‏گونه رابطه‏اى با آنها نداشته باشیم و مرزهایمان را بر تمام جنبه‏هاى فرهنگى، اقتصادى، سیاسى و اجتماعى آنان ببندیم در حالى كه حضرت امام هرگز چنین منظورى از این اصل نداشته‏اند بلكه برعكس، باید با استفاده از اصل دعوت كه به عنوان اولین اصل در سیاست‏خارجى اسلام مطرح است‏با حضورى بسیار فعال و گسترده در تمام زمینه‏ها و با تمام كشورها رابطه مسالمت‏آمیز (نه گرگ و میش) برقرار كنیم (بجز رژیم صهیونیستى و كشورهایى كه مفهوم رابطه متقابل عادلانه را درك نمى‏كنند) و با تقویت جنبه‏هاى مختلف سیاسى، اجتماعى، فرهنگى و حتى اقتصادى با استفاده از مبانى اسلامى بتوانیم جامعیت و برتر بودن دین اسلام و قوانین سعادت آفرین آن را به جهانیان بشناسانیم، چگونه هم مى‏توانیم شعار صدور انقلاب را بدهیم و هم قطع رابطه را بدون رابطه با جهان چگونه و با چه وسیله‏اى مى‏توانیم اسلام را معرفى نماییم. آیا با توسل به زور و تهاجم و جنگ مى‏توانیم انقلاب را صادر و اسلام را معرفى كنیم یا با برقرارى رابطه حتى با كشورهاى غیر مسلمان و كشورهاى لائیك، به تدریج و در میدان عمل مى‏توانیم هم مصلحت اسلام را كه معرفى و جهانى شدن آن است و هم منافع ملى كشورمان به عنوان ام‏القرى را تامین نماییم.

نباید اینطور فكر كنیم كه هر چه را كه در دیگر كشورها است‏بد است و مضر بلكه بایستى بدانیم كه بسیارى از پیشرفتهاى علمى و فنى و اقتصادى كه در جهان ست‏براى ما نیز مفید است و بایستى بتوانیم با شیوه‏هاى درستى این دستاوردها را گزینش و گلچین كرده، در اختیار بگیریم، در عصرى كه ارتباطات بسیار گسترده و سهل شده است و با وجود شبكه‏هاى جهانى (اینترنت) ، ماهواره‏ها و. . . چه بخواهیم و چه نخواهیم ارتباطات وجود خواهد داشت. حال كه چاره‏اى جز ارتباط با دیگر كشورها با هر فلسفه‏اى نداریم بهتر است در اندیشه ارتباط درست و مؤثر باشیم نه ارتباطى ناخواسته و تحمیلى، لذا این تعبیر از سخنان امام كه رهبرى دورى‏اندیش و آینده‏نگر بودند هرگز درست نیست و تعبیر ایشان هرگز به معنى بستن مرزها نیست و تمایل حضرت امام به دنبال كردن اهداف جهانى اسلام و انجام وظایف درست اسلامى در قبال مسلمانان و حتى غیر مسلمانان به كلى با عدم ارتباط منافات دارد امام معتقدند كه نظام بین‏الملل همانند یك شهر است كه محله‏هاى مختلف آن با هم ارتباط دارند و ما بایستى منزوى نباشیم بلكه بایستى همان‏گونه كه پیامبر با ارسال سفیران و مبلغان رابطه برقرار مى‏كرد، عمل كنیم و با كشورها رابطه برقرار كنیم.

پاسخ قانون اساسى به ابهامات

یكى دیگر از منابع و مصادر سیاست‏گذارى خارجى قانون اساسى است كه مورد تایید و تاكید حضرت امام بوده است و مطالعه دقیق اصول مرتبط با سیاست‏خارجى ما را به این مطلب رهنمون مى‏كند كه جهتگیرى قانون اساسى به سوى برقرارى توسعه و تحكیم روابط با بازیگران بین‏الملل و به خصوص با كشورهاى اسلامى و جهان سوم مى‏باشد و هرگز در این سند صحبتى از قطع یا تقلیل ارتباط بجز مواردى كه با اصول دینى تعارض دارد به میان نیامده است و در اصل یكصد و سى دوم قانون اساسى تصریح گردیده است روابط صلح‏آمیز با دولتهاى غیر محارب نه فقط كشورهاى مسلمان یا همسایه.

قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران در اصلها و بندهاى مختلفى شیوه‏هاى برخورد و اصول روابط و سیاست‏خارجى دولتمردان جمهورى اسلامى ایران را در حوزه عمل ترسیم كرده است كه به صورت اجمال به اشاره برخى از این اصول مى‏پردازیم.

در اصل دوم و سوم به نفى هرگونه ستمگرى، ستم‏كشى، سلطه‏گرى، سلطه‏پذیرى، استقلال سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى كشور، طرد كامل استعمار و تنظیم سیاست‏خارجى كشور بر اساس و معیارهاى اسلام و تعهد برادرانه نسبت‏به همه مسلمانان جهان و حمایت از آنها تاكید شده است.

در اصل یازدهم به حكم آیه كریمه «ان هذه امتكم واحده و انا ربكم فاعبدون‏» دولت جمهورى اسلامى ایران موظف است‏سیاست كلى خود را بر پایه ائتلاف و اعتماد ملل اسلامى و در اصل چهاردهم به رفتار حسنه و بر مبناى قسر و عدل اسلامى با افراد غیر مسلمان تا زمانى كه بر ضد اسلام و جمهورى اسلامى توطئه و اقدامى نكنند توصیه شده است.

پاسخ امام به ابهامات

حضرت امام گوشه‏نشینى و سیاست انعزال را خلاف عقل و شرع معرفى نموده ضمن تاكید بر رابطه با همه دولتها (به جز چند كشور محدود آنهم به دلایل كاملا منطقى) بستن مرزها به روى كشورها و قطع روابط دیپلماتیك با آنها را به معناى فنا و هلاكت و مدفون شدن كشور تلقى مى‏كند و طرحان سیاست انزوا را مورد انتقاد قرار داده مى‏فرمایند:

«این معنا كه گاهى اهل غرض و جهال آن را بیان مى‏كنند یا نمى‏فهمند یا غرضى دارند زیرا تا انسان جاهل یا مخالف با اصل نظام نباشد نمى‏تواند بگوید كه یك نظام باید از دنیا منعزل باشد ما با هیچ ملتى بد نیستیم ما به حسب طبع اولیه مى‏خواهیم با همه دولتها دوست‏باشیم مى‏خواهیم كه روابط حسنه با احترام متقابل نسبت‏به همه داشته باشیم و اگر چنانچه ما احتیاج به یك چیز داشته باشیم و آنها احتیاج به یك چیز داشته باشند تبادل كنیم مگر این كه دولتهایى باشند كه با ما خلاف رفتار كنند»

امام همواره به روابط صلح‏آمیز تؤام با دوستى تاكید داشته و آن را جزء ضرورت زندگى اجتماعى و سیاسى مى‏دانستند و همواره داشتن رابطه را بر ترك آن مقدم مى‏دانستند با این شرط كه این رابطه براساس احترام متقابل باشد و منافع و مصالح طرفین رابطه مدنظر باشد نه اینكه یكجانبه باشد.

با شناختى كه همگان از شخصیت جامع و كامل و آینده‏نگر و واقع بین امام داریم از آن بزرگوار انتظارى جز این نداریم. «ما با همه ملتهاى عالم مى‏خواهیم وست‏باشیم با همه دولتهاى عالم به حسب طبع اولى مى‏خواهیم دوست‏باشیم و روابط حسنه داشته باشیم با احترام متقابل نسبت‏به همه رابطه داشته باشیم‏»

از نظر امام خمینى (ره) روابطى مردود است كه موجب سلطه شود لذا در این باره مى‏فرمایند:

«اگر روابط تجارى با كفار موجب ترس بر حوزه اسلام شود ترك این روابط بر تمام مسلمانان واجب است‏»

وحدت مستضعفان جهان به عنوان یك ماموریت مهم در سیاست‏ خارجى در اندیشه امام (ره)

امام به عنوان یك رهبر نجات‏بخش براى همه مستضعفین جهان چه مسلم و چه غیرمسلم و حتى چه الهیون و غیرالهیون همیشه خواستار سعادت تمام ابناء بشر بودند و نسبت‏به همه افراد بشر احساس مسئولیت مى‏كردند و این مسئولیت‏پذیرى جهانى الهى را چه در پیامشان به گورباچف و احساس مسئولیت در برابر نجات مردم كمونیست و چه در قطع رابطه با رژیم نژادپرست‏سابق افریقاى جنوبى كه ملتى مسلمان نبودند، و چه در برابر سایر مسلمانان بدون در نظر گرفتن رنگ، نژاد، زبان، مذهب و طبقه به وضوح مى‏بینیم كه مساله وحدت بین مستضعفین عالم را مهمترین و ثمربخش‏ترین راه براى مقابله با مستكبرین عالم مطرح مى‏نمایند و اتحاد و یك صدایى و حمایت از یكدیگر را در مقابله با ظلم در سراسر جهان تنها راه رفع ظلم در جهان مظلومان مى‏دانند لذا استراتژى مهمى را در این زمینه اتخاذ نموده و مى‏فرمایند:

«من امیدوارم كه یك حزب به اسم مستضعفین در تمام دنیا به وجود بیاید و همه مستضعفین با هم در این حزب شركت كنند و مشكلاتى را كه بر سر راه مستضعفین است از میان بردارند و در مقابل مستكبرین و چپاولگران شرق و غرب قیام كنند و دیگر اجازه ندهند كه مستكبرین به مستضعفین عالم ظلم كنند»

در قانون اساسى جمهورى اسلامى نیز (اصل یازدهم) با استناد به آیه شریفه «ان هذه امتكم واحده و انا ربكم فاعبدون‏» اصل وحدت بین مسلمین را به عنوان یك فوریت در سیاست‏خارجى تصریح نموده، بیان مى‏دارد دولت جمهورى اسلامى موظف است‏سیاست كلى خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملتهاى اسلامى قرار دهد و كوشش كند تا وحدت سیاسى و فرهنگى جهان اسلام را تحقق بخشد.

در تایید استراتژى وحدت‏آفرین امام از قول یكى از نشریات مى‏خوانیم:

امام خمینى در تمامى دوران مبارزات خود كه در ایران انجام گرفت طرح اسلامى خود را بر دو اصل وحدت و فلسطین قرار داد و لحظه‏اى از اندیشه تحقق وحدت اسلامى و اهمیت آن غافل نماند، وحدت اسلامى را از انبان شعارها و آرزوهاى ذهنى بیرون آورده و به طرح عملى جدى و حقیقى مبدل ساخت تا مسلمانان بتوانند آن را محقق سازند.

امام به درستى اعتقاد داشت طرح موضوع وحدت اسلامى و فراخوان مسلمانان بدون پشتوانه محكم و تبیین اصول و مبانى آن و یا طرح اسلام به عنوان رسالت جهانى دشوار است، بنابراین تلاش مجدانه‏اى به عمل آورد تا خلل و نقص موجود را كه براى مسلمانان جهت‏شناخت اسلام ابهاماتى به وجود آورده بود را بوسیله تاءلیف كتابهاى مختلف و در زمینه‏هاى مختلف، سخنرانیها و موضع‏گیریهایشان، اصلاح نمایند.

توصیه به دولتها و ملتها به همدلى و وحدت

همانطورى كه مى‏دانیم در سیستم و صحنه بین‏المللى واحدهاى تصمیم‏گیرنده و عمل‏كننده دولتها هستند و دولتها زبان گویاى ملتهایشان مى‏باشند اگر قرار باشد همه مستضعفین جهان با هم وحدت داشته باشند این امر از طریق دولتها سریعتر و سهل‏تر قابل دسترسى است‏به این دلیل لازم است دولتها با ملتهاى خود همدل و همصدا باشند تا این امر محقق شود لذا مى‏بینیم بنیانگذار جمهورى اسلام ایران به خوبى به این مساله توجه داشته و آنها را به یكدلى و یك صدایى دعوت مى‏كنند تا در سایه آن بتوانند بر مشكلات غلبه كرده و به دشمن اجازه سلطه ندهند.

«اگر وحدت كلمه اسلامى بود و اگر دولتها و ملتها اسلام به هم پیوسته بودند معنا نداشت كه قریب یك میلیارد جمعیت مسلمین زیردست قدرتها باشند اگر این قدرت به قدرت بزرگ الهى منظم شود هیچ قدرتى بر آنها غلبه نخواهد كرد»

«ملتها و دولتها اگر بخواهند به پیروزى و هدفهاى اسلامى به تمام ابعادش كه سعادت بشر است‏برسند باید اعتصام به حبل‏الله كنند از اختلافات و تفرقه بپرهیزند فرمان حق تعالى را «واعتصموا بحبل‏الله. . . جمیعا ولاتفرقوا» را اطاعت نمایند. »

پله‏هاى بعد یا مرحله بعدى تحقق وحدت بین دولتهاى مستضعف با یكدیگر است تا با این اتحاد و عملكرد همراستاى خود ستم مستكبرین را بر عالم رفع نمایند و در مجامع و صحنه‏هاى بین‏المللى با اتخاذ موضعى واحد ظالمین را عاجز كنند و خود قدرتى بزرگ را تشكیل مى‏دهند در این مورد امام تاكید بیشترى بر وحدت بین دولتهاى مسلمان مى‏كنند و مى‏فرمایند:

«دولتهاى اسلامى باید به منزله یك دولت‏باشند كانه یك جامعه هستند، یك پرچم دارند، یك كتاب دارند، یك پیغمبر دارند. اینها همیشه باید با هم متحد باشند با هم علاقه‏هاى همه جانبه داشته باشند و اگر چنانچه این آمال حاصل شود كه بین دولتهاى اسلامى از همه جهت وحدت پیدا بشود امید است كه بر مشكلات خودشان غلبه كنند و قدرتى بزرگتر از قدرتهاى دیگر در مقابل سایر قدرتها باشند»

امام موفقیت استعمارگران در استعمار طبقه محروم را نتیجه تفرقه و جدایى بین مسلمانان و سران كشورهاى اسلامى مى‏داند.

نفى ملیت‏ گرایى و قومیت‏ گرایى

مهمترین عاملى كه مسلمانان و مستضعفان عالم را در رسیدن به وحدت عمل باز مى‏دارد ملیت‏گرایى و قومیت‏گرایى است كه امام‏خمینى آن را نفى كرده و عاملى براى تفرقه و دشمنى مسلمانان مى‏داند همانطور كه مى‏دانیم تاكنون جهان اسلام به خاطر همین حربه‏هاى استعمارى لطمات فراوانى دیده است و چه خونها و امكاناتى كه در این راه به هدر نرفته است، جنگهاى فرقه‏اى در پاكستان و افغانستان نمونه‏بارزى است كه متاسفانه همچنان ادامه دارد و منجر به برادركشى و نسل‏ كشى و عدم آرامش و امنیت در آن منطقه شده است كه ریشه‏هاى استعمارى دارد، تا بدین وسیله آنها را سرگرم این امور كرده و خود به راحتى بتوانند منابع آنها را غارت كرده و كارخانجات اسلحه‏سازى خود را پررونق‏تر سازند. از این قبیل است جنگ بین عرب و عجم كه صدام راه انداخته و آن را اسباب تفرقه و تشنج قرار داده و جوانان هر دو كشور را كه مى‏توانستند نقش مهمى در سازندگى كشورشان داشته باشند و مردم را از وابستگى به سلطه‏گران نجات دهند قربانى كرده و بسیار نمونه‏هاى دیگرى در الجزایر، سودان، یمن و جنگهاى فرقه‏اى در لبنان و. . .

«از مسائلى كه طراحان براى ایجاد اختلاف بین مسلمین طرح و عمال استعمارگران در تبلیغ آن به پا خواسته‏اند قومیت و ملیت است، ملى‏گرایى در مقابل ملتهاى دیگر مسلمانان مساله‏اى است كه اسلام و قرآن كریم و دستور نبى‏اكرم برخلاف آن است آن ملى‏گرایى كه به دشمنى بین مسلمین و شكاف در صفوف مؤمنین منجر مى‏شود برخلاف اسلام و مصلحت مسلمین است و از حیله‏هاى اجانب است كه از اسلام و گسترش آن رنج مى‏برند.

از تجربیات بارز این عصر كه ملى‏گرایى باعث تضعیف و شكست مسلمین شده مى‏توان از ناسیونالیسم عرب كه جمال عبدالناصر از آن دم مى‏زد عنوان كرد كه با این تبلیغات و با این احساسات غیرعاقلانه حمایت‏بسیارى از كشورهاى غیرعرب را نتوانست در جنگ اعراب و اسرائیل جلب نماید و همین امر منجر به شكست آنها و قدرت گرفتن اسرائیل شده است.

«من مكرر عرض مى‏كنم كه این ملى‏گرایى اساس بدبختى مسلمین است‏براى این كه این ملى‏گرایى ملت ایران را در مقابل سایر ملتهاى مسلمین قرار مى‏دهد و ملت عراق را در مقابل دیگران

مصلحت در سیاست‏ خارجى از نگاه امام

تعریف مصلحت

چنانكه اهل لغت مصلحت را تعریف كرده‏اند مصلحت معنا و وزنا منفعت است

واژه مصلحت‏یا اسم مكان به معناى جایگاه و مكان صلاح است كه ضد آن افساد مى‏باشد و همین طور در یك معنا مفرد مصالح است.

ابوحامد غزالى شافعى در تعریف مصلحت آن را در پنج مورد اهم خلاصه مى‏كند:

حفظ دین، جان (نفس) ، مال، عقل و نسل، برخى دیگر عرض را نیز به معیارها و موارد فوق اضافه مى‏كنند.

در تعریف دیگرى مصلحت را جلب منفعت و دفع ضرر در حدودى كه مقاصد شرع حفظ شود تعریف كرده‏اند.

حضرت امام مصلحت و سربلندى اسلام و ملت هر دو را همواره فراراه خود قرار داده بودند و به اشكال گوناگون و در مناسبتهاى مختلف بر آن تاكید مى‏كردند.

تمام محورهاى سیاست‏خارجى از نظر امام مواردى هستند كه تامین منافع ملى و عزت و سربلندى ایران و مصالح اسلام را به دنبال دارد نمى‏توان گفت كه امام فقط به توسعه و معرفى مجدد اسلام مى‏پرداختند و بس (حتى اگر اینطور هم باشد باز هیچ منافاتى با تامین منافع بلندمدت مردم ندارد) تمام اصولى كه امام بر روى آن تاكید مى‏كردند در درازمدت منافع ملى و مصالح اسلام هر دو را تامین مى‏كرد نظیر خوداتكایى در تمام زمینه‏ها (عدم وابستگى به شرق و غرب) ، نفى سلطه‏پذیرى و سلطه‏گرى، هم زیستى مسالمت‏آمیز و روابط توام با احترام مقابل و. . .

یكى از بزرگترین آموزه‏هاى بنیانگذار جمهورى اسلامى به ملت ایران و مسلمانان جهان درس عزت‏طلبى است و در نظر داشتن عزت در سیاست‏خارجى به این معنا است كه در تصمیم‏گیریهاى بین‏المللى به گونه‏اى مصلحت‏سنجى شود كه عزت كشور و اسلام خدشه‏دار نشده و آن تصمیم منتهى به ذلت مسلمین نگردد.

لذا در نظر داشتن عزت كشور و مسلمانان و رعایت اصل نه شرقى و نه غربى و حفظ استقلال كشور هیچ‏كدام نباید مجوزى براى غافل شدن از منافع كشور باشد و باید یك ظرافتهاى خاصى را به كاربرد و برنامه‏ریزى استراتژیك انجام داد و با درنظر گرفتن مصالح اهم و مهم همه اهداف را تامین كرد.

خنثى كردن توطئه دشمنان

امام (ره) با بینش عمیق همواره به این مقوله توجه داشته و در موارد خاص به تذكر و راهنمایى به مسئولین نیز مى‏پرداختند و به افراد ناآگاه داخلى این موارد را هشدار مى‏دادند و نیز توطئه دشمنان را نیز خنثى مى‏كردند زمانى كه بعضى افراد زمزمه انزواگرایى را سر مى‏دادند و مى‏گفتند ما روابط با دیگر كشورها را مى‏خواهیم چكار و یا زمانى كه افرادى لازمه ارتباط با كشورهاى دیگر را ست‏برداشتن از اهداف و اصول آرمانى انقلاب و اسلام مى‏دانستند و نیز در جواب كسانى كه فقط به رابطه با ملتها تاكید مى‏كردند و رابطه با دولتها را رد مى‏كردند مى‏فرمایند: