تبیین عادلانه «سیستم الهیات» و نجات آن از جاهلیت یهودی، نصرانی، اموی و انحراف خوارج، مهمترین اقدام عادلانه حضرت علی(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) بود که نقش حیاتی برای اسلام و همه ادیان الهی داشت.
کلام حضرت علی (ع) پیرامون وجوه مختلف سیاسی، فرهنگی، الهیات، اجتماعی، اقتصادی، انسانی عدالت، میهن، سیستم عدالت در اسلام است، عدالت از مفاهیم دارای وجوه مختلفی در علوم انسانی است. بازتاب عدالت در گفتار و رفتار امام علی (ع) به حدی است که بیگانگان او را صدای عدالت انسانی نامیده‌اند؛ حضرت علی (ع) نیز گفتار خود را کلام عادلانه خوانده است زیرا که فقط برای اصلاح دین و دنیا و بدون هیچگونه مفسده ای است «... مقالتنا العادله غیرالجائرة والمصلحة غیر المفسده فی الدین و الدنیا...» هر که که به این کلام عادلانه بی اعتنایی کند مستوجب عذاب خداوند است.
وجه عدالت در کلام علی (ع) جایگاه تاریخی خود را دارد زیرا، کلام عادلانه او در زمانی بیان می‌شده است که نزاع بزرگ کلامی و گفت‌وگو پیرامون مهمترین مباحث دینی مانند توحید، قضا و قدر، عدالت در ساحت‌های سیاسی، اقتصادی و مذهبی و اجتماعی در جریان بوده است و ظهور اسلام هنگامی بود که الهیات در جزیرةالعرب دچار مرگ بت‌پرستی و شرک بود و در ایران، روم، مصر و شام و در شرق و غرب جهان دچار ظلم و انحطاط شده و الهیات در تاریکی دیدگاه‌های ظالمانه پنهان گشته بود.
نقشه مشترک ظلم در الهیات تعطیل و تشبیه و تجسیم خداوند بود، امویان پرچمداران جبرگرایی و انسان انگاری خداوند چون در حال کسب خلافت و قدرت سیاسی و حکومتی بودند؛ خطر بزرگتر آن در حاکمیت مطلق بر تفکر اسلامی بود، نقش کلام عادلانه حضرت علی در الهیات، حفظ الهیات و بیات عدالت در تفکر اسلامی است که بسیار مهم‌تر از حفظ حکومت و خلافت بود.
ارایه تصویر حقیقتی از کلمه «لا اله الا الله» همان عدالت کلام حضرت علی (ع) در عرصه الهیات است و لذا اهمیت دیدگاه‌های فلسفی و کلامی حضرت علی (ع) حفظ هیئت عادلانه الهیات جهانی است از این رو آن حضرت در تعریف الهیات فرمود: «العدل ان لا تتهمه» عدل این است که خدا را ظالمانه تصویر نکنی، تصویر ظالمانه امویان و خوارج و مذاهب شرقی و غربی، بیان شرک‌آمیز از توحید است؛ بخش اعظمی از معارف علوی به بیان عادلانه الهیات یعنی توحید اختصاص یافته است، با این وصف مهمترین اقدام عادلانه حضرت علی (ع) بلافاصله پس از رحلت پیامبر که ضرورت جاویدان جوامع اسلامی است، تبیین عادلانه «سیستم الهیات» و نجات آن از جاهلیت یهودی، نصرانی، اموی و انحراف خوارج بود که نقش حیاتی برای اسلام و همه ادیان الهی داشت.
عدالت امام علی (ع) در تأویل قرآن و جلوگیری از هرج و مرج هرمنوتیکی:
رویکرد حضرت علی (ع) به قرآن، معیار و الگوی رویکردهای تاویلی به قرآن است. عمده‌ترین آنارشی و هرج و مرج فرهنگی و سیاسی صدر اسلام که بلافاصله پس از رحلت پیامبر خدا (ص) آغاز شد، مربوط به تاویل آیات قرآن بود؛ از جهت تاریخی، قرآن به عنوان معیار نهایی در جامعه عربی صدر اسلام در حجاز، عراق و شام پذیرفته شده بود؛ اما در این سه مکان تاریخی، قرآن به وسیله ناکثین، مارقین و قاسطین مورد استفاده نادرست و وسیله کسب دنیا و مقاصد نامشروع سیاسی- اقتصادی قرار گرفت؛ این تشنج و هرج و مرج هرمنوتیکی در رفتار خوارج در عرصه سیاست و اقتصاد در عصر راشدین بیش از هر عصر دیگری خود را نشان داد.
خوارج و منافقین با استفاده از تاویل قرآن این هرج و مرج را دامن می‌زدند، وجه عدالت حضرت علی (ع) در بیان جایگاه تاویل و تفسیر قرآن تاکید حضرت بر موقعیت بنیادین قرآن نسبت به معارف اسلامی بود که حضرت علی (ع) فرمود: در حل مسائل فرعی باید به قرآن مراجعه کرد «و علی کتاب الله تعرض الامثال»؛ در عین حال امام علی (ع) خطاب به ابن عباس فرمود که در احتجاج و گفت‌وگو با خوارج از قرآن استفاده نکند و آیات قرآن را وسیله جدل با آنها قرار ندهد زیرا در تاویل و تفسیر قرآن وجوه گوناگونی وجود دارد و فرمود با سنت با آنها گفت‌وگو کن که راه گریز و فراری از آن ندارند .... « لا تخاصمهم بالقرآن».
حضرت بارها نقش حدیث و سنت در تاویل قرآن و راه حلی برای جلوگیری از آنارشی هرمنوتیکی (Anarchic Hermeneutic) پیرامون معارف قرآنی را متذکر شده‌اند. با این وصف حفظ شعار اصلی اسلام «لا اله الا الله» از هجوم تاویل‌های نادرست خوارج که جریانی مستمر و پیوسته در آینده جوامع اسلامی خواهند بود، بزرگترین وجه عدالت حضرت علی (ع) در معارف دینی و قرآن است؛ سلاوی، مورخ بزرگ مغربی، خبر حضرت علی (ع) در خصوص خوارج و کارهای آنها در مغرب را از معجزات کلام و پیشگویی حضرت علی (ع) در خصوص خوارج دانسته است که همواره به عنوان عناصر تشنج در جوامع اسلامی وجود دارند.
این کلام حضرت علی (ع) در مورد خوارج، الگوی روند شکل گیری و استمرار خوارج در بین فرق اسلامی در تاریخ اسلام است لذا ایشان می‌فرماید: خوارج، پتانسیل نهفته جوامع اسلامی است که در ادوار مختلف تاریخ اسلامی ظهور می‌کنند.
از جمله هرج و مرج خوارج در تاویل قرآن، تاویل قدر بود لذا مسئله قضا و قدر و سرنوشت از عمده‌ترین مسائل مورد گفت‌وگو در عصر راشدین بود که خوارج، امویان و شیوخ کوفه، مکه، مدینه و شام در آن دچار تحیر و هرج و مرج و انحراف بودند، از وجوه عدالت حضرت علی (ع) در الهیات، تصویر الهیات قضا و قدر و تبیین واژه «قدر» است، عدالت حضرت علی (ع) تعیین جایگاه مناسب مردم نسبت به فهم «قدر» است.
مردم در درک قدر در چند سطح مختلف قرار گرفته‌اند و هستی آنها در این طبقات شکل گرفته است، تنزیه انبیاء از تصاویری که ظالمان در پیرامون آنها ساخته‌اند تنزیه موسی (ع) از جمله موارد عدالت در الهیات در باب نبوت است که در کلمات عادلانه امام علی (ع) آمده است بیان رابطه ایمان و عدالت از جمله وجوه عدالت در کلام حضرت علی (ع) است.
موضوع تامین عدالت به وسیله ایمان (Justification by faith) از موارد مطالعات تطبیقی ادیان، بین الهیات اسلامی و الهیات پروتستان است.
نویسنده: محمدرضا شهیدی پاک، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی
