تبیان، دستیار زندگی

صادق حقیقت

كتاب ابعاد سیاسى فلسفه اسلامىThe political Aspects of Islamic philosophy) ) مجموعه مقاله هایى است كه به افتخار آقاى محسن مهدى تدوین و گردآورى شده است.

گردآورندهء مقاله ها, چارلز.اى. باترورث مى باشد.

ناشر كتاب مركز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد, و سال نشر آن 1992 است.

(چارلز.اى. باترورث )

در غــرب از زمان توماس آكویناس (قرن سیزدهم) تا اصحاب دائره المعارف (قرن شانزدهم) و بالاخره تا قرون هفدهم تا نوزدهم گرایش هایى به فلسفه اسلامى وجود داشته است. این تمایلات امروزه شكل جهانى به خود گرفته است. متاسفانه به ابعاد سیاسى فلاسفه اسلامى كم تر پرداخته شده است. برخى معتقدند ارزش ها و تفكرات غربى هیچ گونه جایگاهى در كشورهاى اسلامى ندارد. این گونه سوال ها ما را به ریشه هاى تفكر بشر متوجه مى سازد. خداوند جهانیان نمى تواند وحى خود را به زبان و رسوم و سرزمین خاصى محدود سازد. این گونه سوال ها موضوع مقاله هاى كنفرانسى را تشكیل داد كه در پاییز سال 1988 برگزار شد.

اندیشه سه دسته فلاسفه اسلامى مورد بحث واقع گشت: دسته اول مربوط به سنت فلسفه اسلامى دوره میانه است و شامل ابویوسف یعقوب كندى, ابوبكر رازى, ابونصر محمد فارابى و ابن سینا مى شود. دسته دوم از ابن سینا متاثرند ولى عمدتا اندیشه اشراقى دارند, همانند شهاب الدین سهروردى, ابویعقوب سجستانى و قطب الدین شیرازى و محى الدین ابن عربى. دسته سوم شامل مرزهاى غربى جهان اسلام همانند ابن باجه, ابن طفیل و ابن رشد مى شود. فارابى كسى بود كه براى نخستین بار فلسفه سیاسى را در فرهنگ اسلامى وارد ساخت و متفكرانى همانند ابن سینا, ابن باجه, ابن طفیل و ابن رشد از او متاثر شدند.

مریام گالستون در مقاله سوم به خوبى سعادت بشر از دیدگاه فارابى را بااستفاده از كلیه منابع موجود بررسى كرده است. جیمز موریس نیز بدین شیوه افكار ابن سینا را توضیح مى دهد. استفن هاروى در مقاله چهارم سعى مى كند ارتباط زندگى دنیایى ابن باجه و رساله غیردنیایى او (تدبیرالمتوحدین) را تبیین نماید. او با ارجاع تفكرات ابن باجه به فارابى, خواننده را به تعارض فوق راهنمایى مى كند. هیلل فراكین در مقله ششم روش فهم حى بن یقظان ابن طفیل را به عنوان داستانى فلسفى تبیین مى نماید. میشل بلاستین روش خطادى كتاب ابن رشد (نقد خطابه ارسطو) را توضیح مى دهد. اگر تعلیمات صحیحى پشت خطابه وجود نداشته باشد, دروغ جایگزین آن مى شود. وى نشان مى دهد كه چگونه ابن رشد در خطابه فراسوى ارسطو رفته است. این كتاب ها تفاسیرى جدید از اندیشه سیاسى فلاسفه اسلامى به دست مى دهد.

چارلز.اى .باترورث و پاول .اى .واكر سعى مى كنند رهیافت سیاسى كندى و رازى را بررسى نمایند و نشان دهند به چه دلایلى آن ها فیلسوف سیاسى نامیده شده اند. كندى علاقه مند به سازوكار تصمیم انسان در مقابل تفكراتaided وuaided مى باشد. و اگر به موضوع پیش گویى در اندیشه رازى علاقه مند است. مباحثات ابوبكر رازى و ابوحاتم رازى مشخص مى كند كه چرا ابوبكر رازى یك فیلسوف سیاسى تمام عیار نامیده شده است. در مقاله آخر كتاب به متفكرین شرق مى پردازد. حسین ضیایى بحث خود را بر سهروردى متمركز مى كند. به اعتقاد او در این بحث ما به هانرى كربن مدیون هستیم. كربن مجموعه آثار سهروردى را تصحیح نموده است. ضیایى علاوه بر آن توانسته است اندیشه سهروردى را استخراج نماید. جان وال بریج كلیه كتاب هاى قطب الدین شیرازى را بررسى كرده, و عكس العمل وى در مقابل سه گرایش فارابى, خواجه نظام الملك و خواجه نصیرطوسى را نشان داده است. پروفسور محسن مهدى, فردى شاخص در فلسفه اسلامى است و در اروپا و خاورمیانه و آمریكا از این جهت معروف مى باشد.

وى رهیافت منظمى در تحقیقات خود دارد. او هم چنین رساله هاى مختلفى را در این موضوع راهنمایى كرده است. او در 21 ژوئن 1926 در كربلاى عراق زاده شد. پس از گذران تحصیلات متوسطه راهى دانشگاه آمریكایى بیروت شد و در آن جا به تحصیل فلسفه پرداخت. سپس براى تحصیل در رشته اقتصاد به دانشگاه شیكاگو رفت و از محضر اساتیدى هم چون نابیا اكبوت و لئواستراوس كسب فیض كرد. وى در سال 1954 تحصیلات دوره دكترا را در دانشگاه شیكاگو به پایان رساند. رساله دكتراى او درباره فلسفه تاریخ از دیدگاه, ابن خلدون بود. وى سپس به بغداد بازگشت و در عین حال با دانشگاه شیكاگو همكارى نمود. وى در سال 1969 دعوت دانشگاه هاروارد را پذیرفت.

كندى و آغاز فلسفه سیاسى اسلامى

(Charles.E Butterworth)

ابویوسف یعقوب ابن اسحاق كندى متولد بصره و تحصیل كرده بغداد است. او تقریبا به سال 252 ه. ق. (866م) زاده شد. او در كلیه علوم زمان خود متبحر بود. او حدود 270 كتاب به رشته تحریر در آورده است, ولى كم تر از یك دهم آن ها در اختیار ما مى باشد. مهم ترین آن ها عبارت است از: فى الفلسفه العلیا, الرساله الكبرى فى الریاسه, رساله فى ریاسه الامه و رساله فى كمیه كتب ارسطاطالیس. قرائت ارسطو توسط كندى در كتاب حجیم رساله فى كمیه كتب ارسطاطالیس تبیین شده است. تمایل كندى به ارسطو بیش از دیگر فلاسفه است. به اعتقاد او علوم بشرى در درجات پایین ترى نسبت به علوم الهى قراردارند. او كتاب هاى ارسطو را به چهار دسته تقسیم كرده است. آثار اخلاقى ارسطو, اهداف زندگى بشر را به خوبى ترسیم مى نماید.

به اعتقاد كندى انسان به كمك فلسفه مى تواند همانند پیامبر(ص) شود. كندى در بحث غم و شادى, ابتدا معناى غم و علل آن را بررسى مى كند و تاثیر عادت و عمل را در آن نشان مى دهد. به نظر او مردم با از دست دادن عادت هاى خود, دچار غم مى شوند.

اگر مایملك خود را از آن خدا بدانیم و اعتقاد داشته باشیم هرگاه خواست مى تواند آن ها را از ما بگیرد, غمگین نمى شویم. وى به ترتیب, كشتى و مسافران و ناخداى آن را به بدن انسان ها, ارواح آن ها و خداوند تشبیه مى كند و مى گوید: كشتى بدن وظیفه دارد مسافران خود را به سرمنزل مقصود برساند. مسافران هر چند بركشتى سوارند, ولى حوادث دریا برآن ها تاثیر مستقیم ندارد. در این سفر دریایى برخى عادت ها مانع از رسیدن به ساحل نجات مى شوند. ما باید خود را از لذت هاى جسمانى برهانیم.

او همانند سقراط تعادل را در عدالت مى بیند و عقل را به عنوان ابزار جهان و وجود اخروى معرفى مى كند. قوى ترین مردم (اقوى الناس) كسى است كه بر روح خود چیره تر باشد. كندى از این بحث است كه به حقوق و سیاست كشیده مى شود. او به هرحال مباحث ناقصى درباب سیاسیات دارد. كندى به زندگى فیلسوفانه معتقد است.

استلزامات سیاسى فلسفه رازى

(Paul E Walker)

كتاب ((فیلسوف رى: محمد بن زكریاى رازى)) كه توسط انجمن آثار ملى ایران در سال 1974 به چاپ رسیده, آثار مختلف او را یك جا گردآورى كرده است. رازى در زمان المكتفى از خلفاى عباسى مى زیست و به سال 313ه.ق (925م) در رى چشم از جهان فروبست. او علاوه بر فلسفه, در طب نیز تبحر عجیدى داشت و ریاست بیمارستان عضدى را برعهده گرفت.

رازى فیلسوفى سیاسى نبود و به این موضوع علاقه نداشت. در عین حال لوازمى سیاسى از كلام او قابل استنتاج مى باشد. از این جهت كه او طبیب بوده است, دیدى فیزیكى به جهان داشت. از دیدگاه او نظم سیاسى مناسب باید با قانون طبیعت هم آهنگ باشد.

شاید او معتقد به حقوق طبیعى بوده است. براى رازى, معلم و فیلسوف واقعى, سقراط بود. یكى از اصول بدیهى او عدم تساوى ارزش هاى فردى است. عدالت در فلسفه سیاسى رازى معناى مبهمى است كه برعدم تساوى انسان ها نیز صدق مى كند. او به شهر و ملت به عنوان مقولات سیاسى نمى پردازد و از این لحاظ فیلسوفى سیاسى محسوب نمى شود.

ابوحاتم رازى برضرورت تاریخى و استدامه پیش گویى تاكید دارد. لازمه این سخن آن است كه هر ارزش عقلانى یونان قدیم باید از وحى پیامبر مشتق گردد. زكریاى رازى در مقابل این اندیشمند اسماعیلى قد علم كرد و مدعى شد كه دلیلى وجود ندارد مثل موسى بر مثل افلاطون برترى داشته باشند. البته موضع او در مقابل حضرت محمد(ص) و اسلام از این جهت مشخص نیست. درعین حال او در این مورد كه پیامبران در قانون گذارى و ساختن اجتماع به نكاذى دسترسى دارند كه فیلسوفان را بدان راه نیست, ساكت مى باشد. همان طور كه ابوحاتم گفته, مذهب رازى فقط و فقط فلسفه است.

ابعاد عملى و نظرى سعادت در رساله هاى سیاسى فارابى

(Miriam Galsto)

اراده و انتخاب, دو اصل فلسفه عملى هستند. انتخاب یعنى قبول سعادت و راه هاى آن مفسرین فارابى در این باره كه آیا سعادت شكل عملى یا نظرى یا تركیدى از آن دو است, اختلاف نظر دارند. به اعتقاد ابن باجه, فارابى ادعا كرده كه زندگى اخروى وجود ندارد و سعادت چیرى جز شكل سیاسى آن نیست. برعكس, ابن طفیل تفسیرى متناقض از فارابى به دست مى دهد. به اعتقاد او مدینه فاضله فارابى در ارتباط مستقیم با سعادت اخروى است. فارابى در تحصیل السعاده تصریح مى كند كه تكامل مستلزم فلسفه عملى و نظرى است. به اعتقاد او تعالى فكرى و اخلاقى و عملى تفكیك ناپذیرند.

كسى كه در این سه جهت سرآمد باشد, كامل ترین و سعادت مند ترین شخص خواهد بود.

اجتماع عقلانى محل اتحاد و تلاقى عقل و عاقل و معقول است. چون سعادت, تركیدى از تكامل عملى و نظرى است, فیلسوف شاه بیش از دیگران از سعادت بهره مند است.او از این نكته طفره مى رود كه نتیجتا فیلسوف شاه است كه موجب سعادتمندى شهروندان مى شود. سیاست از دیدگاه فارابى فرع مسئله سعادت است. براى ایجاد سعادت, فیلسوف بر مردم حكومت مى كند. سعادت تركیدى از فلسفه و حكومت است.

فیلسوف_ نبى در فلسفه سیاسى ابن سینا

(Jame W Morris )

براى متدینین روش ودست آوردهاى سیاسى و حكومتى انبیا بااهمیت است.

در این راستاست كه اندیشه ابن سینا (428-370ه. ق.) برجسته مى شود.

شاه كلید تفكرات سیاسى بوعلى تفسیر اواز پیش گویى صاحبان وحى است.

كسى كه مى تواند صحت یا بطلان پیش گویى و اعجاز پیامبران را تشخیص دهد, فیلسوف است. وى براى اثبات این مدعا ظرایفى از قرآن كریم را توسط نوشته هاى فلسفى خود تبیین مى كند. بدون شك این گونه مطالب براى توده مردم قابل فهم نبود. پیش گویى دوچهره دارد: جنبه اجتماعى و سیاسى و جنبه مذهبى.

ملاك تشخیص صحت پیش گویى, كاوش هاى فیلسوفانه است. ابن سینا بسیارى از اندیشه هاى سیاسى خود را وامدار فارابى است. از دیدگاه ابن سینا تحقق علم سیاست تنها به وسیله علم اخلاق ممكن است. به عقیده بوعلى پیش گویى باید سه خصیصه داشته باشد:

گستردگى, تداوم و تحدى. با توجه به این خصایص است كه معجزه از مكاشفه و رویا و امثال آن تمایز مى یابد. اگر ابن سینا را همانند پیامبرى تصور كنیم, موفقیت ها و ناكامى هایى داشته است. از یك طرف بهمنیار و خواجه نصیر طوسى و ابن طفیل و دیگران از او متاثربودند, و از طرف دیگر محدودیت هایى در تبلیغ رسالت خود داشت.

جایگاه فیلسوف در شهر از دیدگاه ابن باجه

(Steve Harvey)

از دیدگاه ابن باجه (533-478ه. ق) فیلسوف, خواهان اصلاح شهر است ولى طبیعت مردم بدخواهى و نپذیرفتن نصایح اوست. فارابى نیز این نكته را از افلاطون اخذ كرده بود. تفكر سیاسى ابن باجه نیاز به تجدید نظر و موشكافى دارد. تدبیر المتوحد او وجود فیلسوفى غریب در جامعه اى فاسد را فرض مى كند. او خود تصریح دارد كه نمى خواهد بحث اقسام حكومت ها یا تعالیمى جهانى را عرضه دارد. ابن باجه پس از طرح بحث اخلاق و معرفت شناسى, متوحد را به فیلسوف نزدیك مى كند. این امكان تنها براى اندكى از مردم وجود دارد. ابن باجه در نقد فارابى مى گوید: زندگى اخروى وجودندارد و سعادت در شكل سیاسى آن خلاصه مى شود. او احتیاج جامعه به فیلسوف را بیش تر از ندى مى داند. ابن طفیل در حى بن یقظان گرایشى بین فارابى و ابن باجه دارد.

اندیشه سیاسى ابن طفیل

(Hillel Fradki )

مهم ترین اثر كتبى ابوبكرابن طفیل (581ـ504 ه. ق) فیلسوف اسپانیایى, حى بن یقظان است. این كتاب نشان مى دهد كه او در سلسله فلاسفه اسلامى همانند فارابى, ابن سینا و ابن باجه قراردارد. سیاست براى ابن طفیل حالت محورى ندارد. ابن طفیل در اثر مشهور خود فیلسوفى را در جزیره اى تصور مى كند كه عزلت گزیده است. این كتاب, اثرى سیاسى محسوب نمى شود, ولى در عین حال لوازمى سیاسى دارد. حى به شكل تصادفى در آن جزیره متولد شده و سعى مى كند دوست هایى بیابد و به شهر وارد گردد. ابن طفیل در عزلت حى به ابن باجه نزدیك مى شود, ولى به هر حال فیلسوف او تابع وحى است. در اندیشه وى عقل شرقى با تجربه و وحى تركیب مى شود. در مجموع مى توان گفت حى بن یقظان تافته جدا بافته اى نسبت به دیگر آثار فلاسفه اسلامى نیست. محتواى این كتاب با كتاب هاى فلاسفه اى چون افلاطون و فارابى هم آهنگ است و تنهاشكل آن است كه خصوصیات و ویژگى هاى جدیدى در طرح مطلب دارد.

دامنه و روش هاى خطابى تلخیص ابن رشد از خطابه ارسطو

(Michael Blaustei)

ابن رشد همانند ارسطو خطابه را روش گفتمان براى نخبگان فلسفى در توصیف موضوعات نظرى و خداشناسى مى داند. از دیدگاه ارسطو اثر این فن در اقناع مردم بسیار زیاد است. هدف این مقاله چگونگى قرائت ابن رشد از ارسطو در این موضوع مى باشد. اصول تفكر این دو فیلسوف در این بحث همانند است, ولى تاكید ابن رشد بیش تر مى باشد.

ابن رشد خطابه را به مباحث نظرى نیز گسترش داد. اگر ضرورت آموزش مباحث نظرى به مردم آشكارشود, ارزش كار ابن رشد نیز مشخص مى گردد.

منبع و ماهیت اقتدار: مطالعه اى درباره نظریه سیاسى و اشراقى سهروردى

(Hossei Ziai)

شهاب الدین سهروردى (587ـ 549 ه. ق) در شمال ایران زاده شد و به دستور مستقیم صلاح الدین ایوبى اعدام گشت. در این مقاله جنبه سیاسى تفكرات او, كه كم تر بدان پرداخته شده است, را بررسى خواهیم نمود. سهروردى با فلسفه اشراق خود به موضوع اقتدار نیز پرداخت و غضب صلاح الدین ایوبى را بر انگیخت. دراین مقاله به سه سوال اساسى پاسخ داده مى شود:

1ـ آیا تئورى سیاسى در آثار سهروردى وجود دارد؟

2ـ چه نوع حكومتهاى سیاسى مورد بحث قرارگرفته اند؟

3ـ آیا اثرى از فلسفه اشراق در آراى سیاسى او وجود دارد؟

ابتدا باید به این نكته اشاره نمود كه سهروردى درصدد ارائه نظریه اى سیاسى همانند دیگر فلاسفه ماقبل خود نبوده است. او لازم نمى دید راجع به شهر بحث و بررسى كند و هیچ گاه نسبت به شهر خوب و شهر بد نپرداخت. سهروردى فیلسوفى سیاسى محسوب نمى شود و اثر ویژه اى در باب سیاست از خود به جاى نگذاشت. در جواب سوال دوم بایدگفت سهروردى بحث حكومت و مدیریت را به بحث شهر مرتبط نمى ساخت.

هرگاه او از مفهوم حكومت سخن گفته, آن را با حكومت الهى مرتبطساخته و هیچ گاه به روند سیاسى خاصى اشاره ننموده است. حكام, خواه شاه یا فیلسوف, باید به شكلى نشانه اى از الهامات اشراقى همراه داشته باشند. آن ها واسطه رب و مربوب هستند و باید خود را لایق اشراق آسمانى گردانند. اگر بخواهیم به وجهى از نظریه سیاسى اشراقى سخن گوییم, ناچاریم به نظریه اسلامى نبوت و قدرت اعجازآمیز انبیا و اولیا و سنت شاهنشاهى ایرانى اشاره نماییم. از دیدگاه سهروردى قدرت شاه به شرط پذیرش اشراق آسمانى مشروعیت مى یابد. بهترین حكومت سیاسى, حكومتى است كه تحت اقتدار فیلسوف حكیم قرارگیرد. این شخص مى تواند امام, قطب یا شاه باشد. اقتدار فیلسوف حكیم با عقل اشراقى و از جانب آسمان تامین مى شود.

اندیشه سیاسى قطب الدین شیرازى

(Joh Walbdge)

اندیشه سیاسى قطب الدین رازى (710 - 634ه.ق)

باید با توجه به دوران تاریك تاریخ اسلامى, یعنى حمله مغول و تشكیل امپراتورى آن, بررسى شود. تفكرات سیاسى فلاسفه یونان در بین مسلمانان رواج نداشت و شجره تفكر سیاسى یونان در خاك اسلامى ریشه ندوانده بود. كوشش فارابى, ابن سینا, ابن باجه, و ابن طفیل و ابن خلدون در احیاى تفكر یونانى كافى به نظر نمى رسید. در زمان خواجه نصیر طوسى فلسفه سیاسى یونانى در جوامع اسلامى تقریبا نابود شده بود.

باعنایت به این نكات است كه ارزش كار قطب الدین شیرازى آشكار مى گردد. شیرازى در دو جا از سیاست بحث كرده است: عباراتى كوتاه درباره فلسفه اشراق و قسمت وسیعى راجع به فلسفه عملى و سیاست در كتاب تاج مروارید. این كتاب شامل یك مقدمه درباره علم و پنج بخش راجع به منطق, فلسفه اولى, فیزیك, ریاضیات و الهیات (كلام) مى شود. قطب الدین با نقد فلسفه اشراق به سنت ابن سینا نزدیك مى شود. در كتاب تاج مروارید او از دو روش استفاده كرده است. در آن جا كه از روش هاى متافیزیكى استفاده مى كند, ارجاعى به قرآن و سنت نمى دهد و هنگامى كه از قیاس استفاده مى كند, براى اثبات پادشاهى از آیه اطیعوا الله واطیعوا الرسول واولى الامر منكم بهره مى جوید.