تبیان، دستیار زندگی

كتابشناسی علوم قرآن1

 

1. آثار الحنابلة فی علوم القرآن، (عربی) سعود بن عبداللّه الفنیسان، سنی، اسكندریه: مطابع مكتب المصری الحدیث، ص333.
2. آراء حول القرآن (عربی) سید علی فانی اصفهانی، شیعه، بیروت: دارالهادی، چاپ اول، 1411ق، 216 ص؛ و نیز قم: ص172.
3. آشنائی با قرآن (فارسی) وزارت آموزش و پرورش، تهران: وزارت آموزش و پرورش، 197ص، و نیز تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1370ش، ص134.
4. آشنائی با علوم قرآن (فارسی) سید محمد رادمنش، شیعه، تهران: نشر جامی، چاپ اول، 1370ش، 255ص؛ و نیز تهران: انتشارات رسالت قلم، چاپ دوم 1372ش، ص271 (با اضافات).
5. آشنائی با علوم قرآن (فارسی) علی اصغر حلبی، شیعه، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1369ش، 278ص.
6. آشنایی با علوم قرآن (فارسی) جواد محدثی، شیعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375 ش، 136ص.
7. آشنایی با قرآن (فارسی) واحد آموزش عقیدتی، سپاه، تهران: شركت چاپ و نشر ایران ش، 204ص ـ آشنایی.
8. آموزش علوم قرآن (فارسی) محمدهادی معرفت، شیعه، مترجم: ابومحمد وكیلی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1371 به بعد (تاكنون سه جلد) عنوان اصلی (عربی): التمهید فی علوم القرآن.
9. آموزش مجموعه ای از علوم قرآنی (فارسی) علی صحبت لو، شیعه، تبریز: انتشارات احرار، چاپ اول، 1375ش، 168ص.
10. آنچه باید از قرآن بدانیم (فارسی) عبدالرحمن انصاری، شیعه، قم: چاپخانه نهضت، 1371ش، 159 ص.
11. ابجد العلوم (عربی) صدیق بن حسن القنوجی، م 1307 ق، دمشق، وزارة الثقافة 1988 م، 3جلد.
12. الاتقان فی علوم القرآن (عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، 849 ـ 911، سنی شافعی، بیروت، دمشق: دار ابن كثیر، چاپ اول، 1414ق، 2جلد، 1299 ص، تحقیق مصطفی دیب البغاء، بیروت: دارالكتب العلمیة، 1407ق، 429 « 454 ص، بیروت: دارمكتبة الهلال، 2جلد در یك مجلد، 200« 208 ص و.... الاتقان یكی از كتب مهم و جامع علوم قرآنی و مهم ترین منبع پس از البرهان زركشی است.
13. الاحسان فی علوم القرآن (عربی) محمدبن احمد بن سعید حنفی، م 930.
14. الارتباط بین اللغة و الدین (عربی) كامل جمیل ولویل، امارات: مؤسّسة المنار، چاپ اول، 1410 ق، 272ص.
15. ارشاد الرحمن... (عربی) عطیه الاجهوری، م 1190ق.
16. اسماء القرآن الكریم فی القرآن (عربی) خمساوی احمد خمساوی، سنی، مصر: دارالتحریر، كتاب الجمهوریة، 220 ص.
17. الایجاز و البیان فی علوم القرآن (عربی) محمدصادق قمحاوی، سنی، قاهره، عالم الفكر، 1980م، 2 جلد، 207 « 135 ص.
18. بازگشت به قرآن (فارسی) مهدی بازرگان، شیعه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، 152 ص.
19. بحارالانوار (عربی) محمدباقر مجلسی، شیعه، م 1110ق. اگر چه این كتاب روائی است، ولی 2جلد آن یعنی جلدهای 89 و 90 از چاپ بیروت و 92 و 93 از چاپ ایران، پیرامون مباحث علوم قرآن است.
20. با قرآن بهتر آشنا شویم (فارسی) شمس الدین ربیعی، شیعه، تهران: انتشارات فقیه، 1361 ش، 220 ص.
21. بحث جدید عن القرآن (عربی) محمد صبیح، سنی، بیروت: دارالشروق، 1403، 270 ص، عراق، مطابع الطنانی، 206 ص.
22. بحثی درباره علوم قرآن (فارسی) عفیف عبدالفتاح طباره، سنی، ترجمه به فارسی: حبیب اللّه مرزوقی شمیرانی، قم: انتشارات علامه، 156 ص.
23. بحثی در ترتیب آیات و سور (فارسی) ایرج گلجانی امیر خیز، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 283 ص.
24. بحوث حول علوم القرآن الكریم (عربی) محمدجواد سعیدی نجفی، شیعه، نجف: مطبعة الآداب، 1975م، 347ص.
25. بحوث فی تاریخ القرآن و علومه (عربی) سید ابوالفضل میرمحمدی، شیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1400ق، 357ص.
26. بحوث فی القرآن الكریم (عربی) عبدالجبار شرارة، شیعه، قم؛ مؤسّسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1416ق، 170ص.
27. براعة الاستهلال فی فواتح القصائد و السور (عربی) محمد بدری عبدالجلیل، بیروت: المكتب الاسلامی، 1405ق، 269ص.
28. بررسی خصوصیات آیات و سور مكی و مدنی (فارسی) عبدالله جوان ملكوتی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1369ش، 291 ص.
29. البرهان فی علوم القرآن (عربی) احمد بن ابراهیم بن زبیر ثقفی، تونس، جامعة الزیتون، 1408ق، 335 ص.
30. البرهان فی علوم القرآن (عربی) محمد بن عبداللّه بدرالدین زركشی، 745 ـ 794، سنی، بیروت: دارالفكر، 1408ق، 4جلد؛ بیروت: دارالمعرفة، چاپ دوم، 1391ق، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم؛ بیروت: دارالمعرفة، چاپ اول، 1410ق (این چاپ با چاپ دیگر دارالمعرفة كه ذكر شده متفاوت است و بر همه چاپها برتری دارد) با تحقیق آقایان یوسف مرعشلی ـ جمال ذهبی و ابراهیم كردی. تحقیق این چاپ بسیار سودمند و در ذیل هر علم از انواع علوم قرآنی كتابهای مربوط به آن موضوع معرفی گردیده است؛ از این رو یك كتابشناسی قرآنی نیز به شمار می آید.
31. البرهان فی علوم القرآن، علی بن ابراهیم سعید حوفی، م 430، اگر چه بسیاری از جمله زرقانی در مناهل العرفان، معرفت در التمهید و... این اثر را به عنوان كتاب علوم قرآنی نام برده اند، ولی گویا این اثر تفسیر است نه علوم قرآن به معنی مصطلح و مشهور. و علوم قرآن در آن عصر به معنای مصطلح كنونی نبوده است.
32. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الكتاب العزیز (عربی) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، م 817ق، قاهره: وزارت اوقاف 1986م (مباحث علوم قرآن دراین اثر فراوان بحث شده است).
33. بغیة الواصل الی معرفة الفواصل (فواصل الآی) سلیمان بن عبدالقوی حنبلی، م 716ق.
34. بواد غیر ذی زرع (عربی) علی صالح ابوجمال، مؤسسة الهدایة، چاپ اول، 1415ق، 190 ص.
35. بیان در علوم و مسائل كلی قرآن (فارسی) سید ابوالقاسم خوئی، 1317 ـ 1413ق، شیعه، مترجم: محمد صادق نجمی ـ هاشم هاشم زاده هریسی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1360ش، 10 جلد؛ خوی: دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، 1375ش، 2 جلد، 880 ص. (عنوان اصلی عربی: البیان فی تفسیر القرآن: این اثر به عنوان مقدمه تفسیر مؤلف بوده كه متأسفانه تنها تفسیر سوره حمد آن انجام یافته و بقیه آن انجام نگردیده).
36. البیان فی انواع علوم القرآن (عربی) محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید، م 413ق.
37. البیان فی تفسیرالقرآن (عربی) سید ابوالقاسم خوئی، 1317 ـ 1413 ق، شیعه، بیروت: دارالزهراء، 1408ق، قم: انوار الهدی، چاپ هشتم، 1401، 557ص. (این اثر اگر چه عنوان تفسیر قرآن دارد، ولی جز تفسیر سوره حمد بقیه آن علوم قرآن است كه مقدمه تفسیر مؤلف بوده است).
38. البیان فی علوم القرآن للناشئة (عربی) محمد عمر الحاجی، سنی، دمشق: دارالنور، چاپ اول، 1416ق، 3 جلد.
39. بینات الفرید، شرح تفسیر نعمانی، (عربی) حسن فرید گلپایگانی، شیعه، تهران: افست مروی، 1399ق، 342ص.
40. پایه اساسی شناخت قرآن (فارسی) عبدالفتاح طباره، سنی، ترجه به فارسی: محمد رسول دریائی، تهران: رسالت قلم، 1361ش، 168 ص.
41. پرسش و پاسخهایی در شناخت تاریخ و علوم قرآنی (فارسی) مجید معارف، شیعه، تهران: انتشارات كویر، چاپ اول، 1376 ش، 293ص.
42. پژوهشی پیرامون آخرین كتاب الهی (فارسی) رجبعلی مظلومی، شیعه، تهران: نشر آفاق، 1401 ق، 5 جلد در 2 مجلد.
43. پژوهشی پیرامون نزول قرآن بر هفت حرف (فارسی) سید رضا مؤدب، شیعه، پایان نامه دكتری، دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1376ق، 343 ص.
44. پژوهشی درباره شناخت آیات و سور (فارسی) عبدالهادی فقهی زاده، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران، 1372 ش، 235 ص.
45. پژوهشی درباره قرآن و پیامبر (فارسی) فخرالدین حجازی، شیعه، تهران: انتشارات آثار بعثت، 1353 ش، 359 ص.
46. پژوهشی درعلوم قرآن (فارسی) حبیب اللّه احمدی، شیعه، قم: دفترانتشارات اسلامی، چاپ اول، 1376 ش، 312 ص.
47. پژوهشی در نظم قرآن (فارسی) عبدالهادی فقهی زاده، شیعه، تهران: نشر جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1374 ش، 190ص. این اثر همان عنوان پژوهشی درباره شناخت آیات و سور (پایان نامه مؤلف ) است.
48. پژوهشی نو درباره قرآن كریم (فارسی) سید جعفر مرتضی عاملی، شیعه، مترجم: محمد سپهری، تهران: شورای هماهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1374ش، 364 ص، عنوان اصلی: حقائق هامة حول القرآن الكریم، ترجمه دیگر با عنوان: حقایقی مهم پیرامون قرآن، از سید حسن اسلامی به چاپ رسیده است.
49. پیرامون قرآن و عهدین (فارسی) مرتضی باقریان همایونشهری، شیعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1371ش، 228 ص.
50. تأملات قرآنیة (بحث منهجی فی علوم القرآن الكریم) (عربی) موسی ابراهیم ابراهیم، سنی، عمان (اردن) دار عمار 1409، 226 ص.
51. تاریخ و علوم قرآن (فارسی) ارشد ارشاد، سنی، تهران: نشر احسان، 1368ش، 60ص.
52. تاریخ و علوم قرآن (فارسی) سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی، شیعه، قم: انتشارات اسلامی (جامعه مدرسین)، 1363ش، 408 ص. و نیز همان ناشر 1375ش، 368 ص (با اضافات). این اثر با عنوان بحوث فی تاریخ القرآن و علومه نیز با شماره 25 گذشت.
53. تاریخ و علوم قرآن، (فارسی) علی حجتی كرمانی، شیعه، تهران: بنیاد قرآن، 1360ش، 189 ص.
54. التبیان فی علوم القرآن (عربی) كامل موسی، علی دحروج، سنی، بیروت: داربیروت المحروسة، 1412ق، 376ص.

كتابشناسی علوم قرآن2

55. التبیان فی علوم القرآن (عربی) محمد علی صابونی، سنی، دمشق: دارالقلم، 1408ق، 315ص و بیروت: عالم الكتب، 1405 ق، 239ص.
56. التبیان لبعض المباحث المتعلقة بالقرآن علی طریق الاتقان (عربی) طاهر الجزائری الدمشقی، 1268 ـ 1338ق، حلب: مكتب المطبوعات الاسلامیة، چاپ سوم، 1412ق، 356ص.
57. التجوید و علوم القرآن (عربی) عبدالبدیع صقر، سنی، قاهره: مكتبة وهبة، 1410 ق، 115 ص.
58. تحفة الاحباب فی بیان آی القرآن و سورة المكی و المدنی و غیرها (عربی) حیدرقلی بن محمد معروف به سردار كابلی.
59. تحقیق درباره وحی و قرآن (فارسی) محمد عزت دروزه، سنی، ترجمه به فارسی: محمد علی لسانی فشاركی، تهران: مركز نشر انقلاب، 1401ق، 88ص.
60. ترتیب سور القرآن (عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، 849 ـ 911ق، سنی، بیروت: دار و مكتبة الهلال، 1986م، 184ص، تحقیق سید جمیل.
61. ترجمه الاتقان فی علوم القرآن (فارسی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، 849 ـ 911ق، سنی، مترجم از عربی سید مهدی حائری قزوینی، تهران: انتشارات امیركبیر، 1363ش و نیز 1376 ش، 687 « 651 ص، عنوان اصلی الاتقان...، ترجمه دیگر با عنوان دائرة المعارف قرآن.
* ترجمه التمهید فی علوم القرآن ـــــــ آموزش علوم قرآن
62. ترجمه، توضیح و تعلیق پنج مبحث از كتاب مناهل العرفان فی علوم القرآن زرقانی، (فارسی)، مترجم: محسن آرمین، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1373ش، 147ص (مترجم ترجمه تمام مناهل العرفان را آماده چاپ دارد).
63. ترجمه الحروف المقطعة فی القرآن الكریم (فارسی) عبدالجبار حمد شراره، مترجم: محسن علایی، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1374 ش، 215 ص.
66 ـ 64. ترجمه، نقد و تحقیق كتاب مقدمتان فی علوم القرآن (مؤلف مقدمه اول نامعلوم و مقدمه دوم عبدالحق بن ابی بكربن عطیه می باشد) این اثر در سه بخش توسط سه نفر از دانشجویان دانشگاه تربیت مدرس تهران و عنوان پایان نامه كارشناسی ارشد آنان انجام پذیرفته كه عبارتند از 1. مجید معارف، 1364 ش، 394 ص، 2. عبدالوهاب شاهرودی، 1366 ش، 264ص، 3. سید محمد مهدی حاجی سید ابوترابی، 1365ش، 342ص.
69 ـ 67. ترجمه و تحقیق تناسق الدرر فی تناسب السور (فارسی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، سنی، مترجم سید كاظم طبائی، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 167ص
ترجمه و تحقیق قسمتی از كتاب الاتقان فی علوم القرآن سیوطی (فارسی) مترجم: اسماعیل شجاعی استبرق، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه، تهران، 1354 ش، 112ص.
و نوع 43 تا 47 آن توسط سید حسین شیخ الاسلام، 207 ص؛ و نوع 60 تا 69 توسط اسرافیل حضری، 1355ش، 172ص.
70. التعبیر الفنی فی القرآن (عربی) بكری شیخ امین، سنی، بیروت، قاهره: دارالشروق، 1393 ق، 312 ص.
71. التعریف بالقرآن و الحدیث (عربی) محمد الزفزاف، سنی، قاهره: 285ص، نیز كویت، مكتبة الفلاح، 1399 ق، 280ص.
72. تفسیر الصراط المستقیم (عربی) سید حسین بروجردی، تهران: انتشارات صدر، 447 ص.
73. تلخیص التمهید فی علوم القرآن (عربی) محمد هادی معرفت، شیعه، قم: مركز مدیریت حوزه علمیه، 1369ش، قم: دفتر انتشارات اسلامی (جامعه مدرسین). دو جلد منتشر شده تلخیص 6 مجلّد اصل التمهید می باشد.
74. التمهید فی علوم القرآن (عربی) محمدهادی معرفت، متولد 1350ق، دفترانتشارات اسلامی (جامعه مدرسین).این اثر تاكنون 6 مجلد آن منتشر گردیده و اثری جامع در علوم قرآن به شمار می آید (ترجمه این اثر با عنوان آموزش علوم قرآن گذشت).
75. تناسب آیات (فارسی) محمدهادی معرفت، شیعه (ترجمه بخشی از التمهید، توسط آقای عزت اللّه مولائی نیا همدانی) قم: بنیاد معارف اسلامی، 1373 ش، 212 ص.
76. تناسب آیات و سور (فارسی) معصومه كفاشان، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، 1372ش، 199 ص.
77. تناسق الدرر فی تناسب السور، (عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، سنی، دمشق، عالم التراث، 1404ق، 154ص. تحقیق عبدالله محمد الدرویش (ترجمه آن نیز گذشت).
78. تهذیب ترتیب الاتقان فی علوم القرآن، (عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، 849 ـ 911 ق، سنی، ریاض: دارالهجرة، چاپ اول، 1412ق، 828ص، تنظیم از محمد بن عمربن سالم بازمول.
79. جلاء الاذهان فی علوم القرآن، معین الدین محمد، لكهنو، 1292 ق، 150 ص.
80. جلوه ای از فروغ قرآن (فارسی) سید مهدی حسینی نژاد (حسینی نوری)، شیعه، تهران: انتشارات پزشكیان نژاد، چاپ اول، 1375 ش، 173 ص.
81. الجمان فی علوم القرآن (عربی) محیی الدین عبدالرحمن رمضان، سنی، بیروت: دارالبشیر، چاپ اول، 1416 ق، 146ص.
82. جواهر البیان فی تناسب سور القرآن (عربی) عبداللّه بن محمد الصدیقی الغماری، سنی، بیروت: عالم الكتب، 1406 ق، 166 ص.
83. چهره زیبای قرآن، پژوهشی پیرامون تناسب آیات (فارسی) عباس همامی، شیعه، اصفهان: انتشارات بصائر، چاپ اول، 1375 ق، 174ص.
84. الحاوی فی علوم القرآن (عربی) محمد بن مرزبان محولی، م 309. ( ابن ندیم گوید 27 جزء است) همچنان كه گذشت شاید مراد غیرعلوم قرآن مصطلح باشد.
85. الحروف المقطعة فی القرآن الكریم(عربی) عبدالجبار حمد شراره، شیعه، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، 1414 ق، 95 ص.
86. الحروف النورانیة فی فواتح السور القرآنیة (عربی) عبدالقادر محمد منصور، سنی، حلب: دارالعرفان ـ دمشق: دارالالباب، چاپ اول، 1417 ق، 190 ص.
87. حقائق حول القرآن للاطفال و الفتیان (عربی) محمد رجب، قاهره: دارالصحوة، 1407ق، 55 ص.
88. حقائق هامّة حول القرآن الكریم (عربی) سید جعفر مرتضی عاملی، شیعه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1410ق، 477ص.
89. حقایقی مهم پیرامون قرآن كریم (فارسی) سید جعفر مرتضی عاملی، شیعه، مترجم: سید حسن اسلامی، قم: دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، 1371 ش، 323ص(عنوان اصلی، عنوان پیشین است) (مترجم دیگر محمد سپهری با عنوان پژوهشی نو... گذشت).
90. الحیدة او المناظرة الكبری (عربی) عبدالعزیزبن مسلم كنانی، مكی، بیروت: دارالفتح 1403 ق، 176ص. عنوان چاپ دیگر: الحیدة و الاعتذار فی الرد علی من قال بخلق القرآن، تحقیق: علی بن ناصر فقیهی، مدینة: الجامعیة الاسلامیة، 1412 ق، 99ص.
91. خصائص القرآن الكریم (عربی) فهد بن سلیمان رومی، سنی، ریاض، چاپ چهارم، 1409ق، 252ص.
92. خلاصه الاتقان فی علوم القرآن (فارسی) جلال الدین سیوطی، 849 ـ 911 ق، مختصركننده: صلاح الدین ارقه دان، مترجم از عربی: محمود رضا افتخارزاده، قم: دفترنشر معارف اسلامی، چاپ اول، 1373ش (عنوان اصلی مختصر الاتقان).
93. خمسة عشر قرناً مع القرآن الكریم (عربی) عبدالخالق سید ابورابیه، سنی، قاهره: دارالشعب، 207 ص.
94. دائرة المعارف قرآن (ترجمه الاتقان) (فارسی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، مترجم: محمدجعفر اسلامی، تهران، بنیاد علوم اسلامی، چاپ اول، 1363 ش، 668 ص (تنها برابر با جلد اول الاتقان منتشر (یا ترجمه) شده، ترجمه كامل آن توسط سید مهدی حائری قزوینی گذشت).
95. دانستنیهایی از قرآن (فارسی) محمد مظفری، قم: چاپخانه علمیه، 1410ق، 246 ص.
96. دانستنیهایی از قرآن ویژه نوجوانان(فارسی) مصطفی اسرار، شیعه، تهران: نشر قو، 1375ش، 200 ص.
97. دانستنیهای قرآن (فارسی) مصطفی اسرار، شیعه، قم: انتشارات فلق، 1372ش، 249 ص.
98. دانستنیهایی پیرامون قرآن مجید (فارسی) سید مهدی شمس الدین، شیعه، قم: انتشارات قدس، چاپ اول، 1373 ش، 222ص.
99. درآمدی بر علوم قرآن (فارسی) محمد رضا صالحی كرمانی، شیعه، تهران: جهاد دانشگاهی، 1369 ش، 282ص.
100. دراسات حول القرآن (عربی) بدران ابوالعینین بدران، اسكندریه: مؤسسه شباب الجامعة، 112 ص.
101. دراسات حول القرآن و السنة (عربی) شعبان محمد اسماعیل، سنی: قاهره: مكتبة النهضة المصریة، چاپ اول، 1407ق، 548ص.
102. دراسات فی علوم القرآن (عربی) محمد بكر اسماعیل، سنی، قاهره: دارالمنار، چاپ اول، 1411ق، 419ص.
103. دراسات فی علوم القرآن الكریم (عربی) فهد بن عبدالرحمن سلیمان رومی، سنی، ریاض: مكتبة التوبة، چاپ اول، 1413 ق، 203 ص.
104. دراسات فی القرآن الكریم (عربی) علی محمد علی دخیل، شیعه، بیروت: دارالمرتضی، 1406 ق، 119 ص.
105. دراسات فی القرآن الكریم (عربی) محمدابراهیم حفناوی، سنی، قاهره: دارالحدیث، 485ص.
106. دراسات فی القرآن و الحدیث (عربی) یوسف خلیف، سنی، قاهره: مكتبة غریب، 262ص.
107. دراسات قرآنیة (عربی) محمد قطب، سنی، بیروت: دارالشروق، چاپ دوم، 1400ق، 508 ص.
108. دراسات قرآنیة (عربی) عبدالسلام شریف، سنی، لیبی: دارالجماهیریة، چاپ اول، 1990م، 144ص.
109. (درباره) شناخت قرآن (فارسی) محمد علی گرامی، قم: انتشارات روح، چاپ چهارم، 156 ص.
110. درسهائی پیرامون شناخت قرآن(فارسی) محمود رجبی ـ محمود عراقی، علی اكبر میر سپاه، قم: مؤسسه در راه حق، 1361ش، 119.
111. دروس حول نزول القرآن(عربی) یداللّه دوزدوزانی، شیعه، قم: انتشارات سید الشهداء، چاپ اول، 1413ق، 120ص.
112. روائع البیان فی علوم القرآن (عربی) صابر حسن ابوسلیمان، سنی، بیروت، دمشق: المكتب الاسلامی، چاپ اول، 1408 ق، 157ص.

كتابشناسی علوم قرآن3

113. روح البیان در علوم قرآن (فارسی) هدایت اللّه روحانی، شیعه، تهران: كتابفروشی مرتضوی، 211ص.
114. روش برداشت از قرآن (فارسی) شهید سید محمد حسینی بهشتی، شهادت 1360ش، تهران: انتشارات سید جمال، 56ص.
115. زبدة الاتقان فی علوم القرآن (عربی) محمد بن علوی بن عباس مالكی، سنی، قاهره: دارالانسان، چاپ اول، 1401 ق، 170ص.
116. سرّ البیان فی علم القرآن (فارسی) حسن بیگلری، شیعه، تهران: كتابخانه سنائی، چاپ ششم، 1366 ش، 316ص.
117. سیری در علوم قرآن (فارسی) یعقوب جعفری، شیعه، تهران ـ قم: انتشارات اسوه، چاپ اول، 1373 ش، 400ص.
118. السیوطی و جهوده فی علوم القرآن(عربی) عبدالحلیم هاشم شریف، سنی، قاهره: انتشارات صدرا، 1412ق، 335 ص.
119. شرح حدیث انزل القرآن علی سبعة احرف (عربی) عبدالحلیم ابن تیمیه، سنی، قاهر، 1323ص.
120. شرح العلامة المخللاتی المسمی بالقول الوجیز فی فواصل الكتاب العزیز (عربی) رضوان بن محمد بن سلیمان مخللاتی، 1250 ـ 1311ق، شافعی، مدینه: مطابع الرشید، (وزارة الاعلام)، چاپ اول، 1412ق، 425ص. تحقیق: علی بن ابراهیم موسی.
121. شناخت سوره های قرآن (فارسی) هاشم هاشم زاده هریسی، شیعه، تهران: كتابخانه صدر، 1373 ش، 637ص.
122. شناخت قرآن (فارسی) محمدصادق نجمی ـ هاشم هاشم زاده هریسی، چاپ اول، 1361ش. این اثر تلخیص و بازنویسی مجدد ترجمه البیان آیت الله خوئی است كه توسط همین آقایان انجام پذیرفته است.
123. شناخت قرآن (فارسی) سید علی كمالی دزفولی، شیعه، تهران: انتشارات فجر، 1364ش، 660 ص.
124. شناخت قرآن از زبان قرآن (فارسی) مسیح مهاجری، شیعه، تهران: انتشارات اوج، 1360ش، 133ص.
125. شناخت نامهای قرآن (فارسی) محمدحسین شریفی، شیعه، قم: نمایشگاه و نشر كتاب، 1362 ش، 152ص.
126. شناخت ویژگیهای قرآن (فارسی) محمد خامه یار، شیعه، قم: مؤلف، چاپ اول، 1375ش، 117ص.
127. شناختی از قرآن (فارسی) احمدقاضی زاهدی گلپایگانی، شیعه، قم: دارالقرآن، 1363ش، 184ص.
128. عجائب علوم القرآن (عربی) جمال الدین ابوالفرج ابن الجوزی، 508 ـ 597ق، سنی، قاهره: الزهراء للاعلام العربی، چاپ اول، 1407ق، 318 ص.
129. عجائب علوم القرآن (عربی) محمد بن قاسم یسار الانباری نجومی 328ق، (شاید این اثر،علوم قرآن به معنی مصطلح كنونی نباشد).
130. عظمة القرآن (عربی) عبدالقادر عطا 1921 ـ 1983ق، سنی، بیروت: دارالكتب العلمیة، 194ص.
131. علوم القرآن(عربی) رشدی علیان ـ قحطان عبدالرحمن الدوری ـ كاظم فتحی الراوی، سنی، بغداد: دارالكتب، 224ص.
132. علوم القرآن سید شمس الدین افغانی، سنی، لاهور: المكتبة الاشرفیة، 288ص.
133. علوم قرآن (فارسی) محمدباقر سعیدی روشن، متولد 1340ش، شیعه، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1377، 344ص.
134. علوم القرآن (عربی) عبداللّه محمودشحاته، سنی، قاهره، مكتبة النهضة الشرق، چاپ سوم، 1985م، 418ص.
135. علوم القرآن (عربی) سید محمد باقر حكیم، شیعه، تهران: مجمع علمی اسلامی، 1403 ق، 325 ص و نیز قم: مجمع الفكر الاسلامی، چاپ سوم، 1417ق، (با اضافات) 544ص.
136. علوم القرآن (فارسی) محمد علی گرامی، شیعه، قم: انتشارات احسن الحدیث، چاپ اول، 1376ش.
137. علوم القرآن (عربی) عبدالفتاح ابوسنه، بیروت: دارالشروق، چاپ اول، 1416 ق، 167ص.
138. علوم القرآن (عربی) فضل حسن عباس ـ محمد شحاته ـ ابوالحسن احمد فرید صالح، سنی، عمان: معهد القضاء الشرعی و... چاپ اول، 1413ق، 319ص.
139. علوم القرآن (عربی) محمد جواد جلال، چاپ بصره.
140. علوم القرآن(اردو) محمد تقی عثمانی، سنی، كراچی، مكتبة دارالعلوم، 1412ق، 510 ص.
141. علوم القرآن (انگلیسی) احمد دنیفر، ریاض: الدار العلمیة للكتاب الاسلامی، 200ص.
142. علوم قرآن در تفسیر المیزان (فارسی) عباس فضلی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده الهیات دانشگاه تهران، 1375ش، 208 ص.
143. علوم القرآن در مجمع البیان (فارسی) فاطمه شرعیاتی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه قم، 1376ش، 172ص.
144. علوم القرآن الكریم (عربی) نورالدین عتر، سنی، دمشق: دارالخیر، 271ص.
145. علوم القرآن عند المفسرین (عربی) جمعی از نویسندگان، گردآورنده: مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم: دفترتبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375ش، 3 جلد (از آنجا كه بیشتر مفسران در مقدمه تفاسیر خود مباحث علوم قرآن را ذكر كرده اند، مركز فرهنگ و معارف قرآن از میان بیش از 200 دوره تفسیر موجود در كتابخانه این مركز، پنجاه و پنج دوره آن را گزینش و مقدمه های آنها را پس از دسته بندی و نظام دهی به صورتی كارآمد تهیه كرده كه درنوع خود بسی ارزشمند است).
146. علوم القرآن، مدخل الی تفسیر القرآن و بیان اعجازه... (عربی) عدنان محمد زرزور، سنی، دمشق ـ بیروت: المكتب الاسلامی، چاپ اول، 1401ق، 460ص.
147. علوم القرآن و الحدیث (عربی) احمد محمد علی داود، سنی، عمان: دارالبشیر، 1984م، 264ص.
148. علوم قرآن و فهرست منابع آن (فارسی) سید عبدالوهاب طالقانی، شیعه، قم: دارالقرآن الكریم، چاپ اول، 1361ش، 428ص.
149. علوم قرآن یا تفسیر موضوعی (فارسی) مرتضی حائری یزدی ـ مهدی حائری تهرانی، شیعه، قم: مؤسسه دین و دانش، 1363ش، 153ص.
* علوم قرآن ـــــ درآمدی بر علوم قرآن، صالحی كرمانی.
150. الفرقان جمع القرآن و تدوینه و... (عربی) محمد عبداللطیف بن الخطیب، سنی، بیروت: دارالكتب العلمیة، 245ص.
151. فن الاختزال فی القرآن(حروف مقطعه) (عربی) سلیم الجبابی، سنی، دمشق: چاپ اول، 1994م، 302 ص.
152. فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن (عربی) عبدالرحمن علی بن الجوزی، م 597ق، سنی، بیروت: دارالبشائر الاسلامیه، چاپ اول، 1408ق، 567ص، تحقیق حسن ضیاء الدین عتر؛ نیز قاهره: مكتبة ابن سینا، 1408ق، 288ص، تحقیق محمد ابراهیم سلیم؛ نیز قاهره: الزهراء للاعلام العربی، چاپ اول، 1407، 318 ص با عنوان عجائب علوم القرآن، تحقیق عبدالفتاح عاشور.
153. الفوائد الجمیلة علی الآیات الجلیلة (عربی) حسین بن علی بن طلحة الرجراجی، سنی، لیبی، جامعه سبها، چاپ اول، 1994م، 613ص.
154. فواتح سور و حروف مقطعه قرآنی ـ تحقیقی در فواتح... (فارسی) فرانك جلالی كوشكی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی تهران، 1372ش، 74ص.
155. فی رحاب القرآن الكریم (عربی) محمد سالم محیسن، سنی، بیروت: دارالجبل، 1409، قاهره: مكتبة الكلیات الازهریة، 1400ق، 527 « 341 ص.
156. فی صحبة الاسلام و القرآن (عربی) عون الشریف قاسم، سنی، بیروت: دارالقلم، چاپ دوم، 1399 ق، 144ص.
157. فی علوم القرآن (عربی) عبدالمجید محمود، سنی، قاهره: دارالبیان، چاپ اول، 1975م، 80ص.
158. فی علوم القرآن، دراسات و محاضرات (عربی) محمد عبدالسلام كفافی ـ عبداللّه الشریف، سنی، بیروت: دارالنهضة العربیة، 363 ص.
159. قدمی در شناخت قرآن (فارسی) مهدی معینیان، شیعه، تهران: بنیاد قرآن، چاپ اول، 1364 سنی، 239ص.
160. قرآن از دیدگاه قرآن (فارسی) علی محمد رستگاری، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد، 1372 ش، 249ص.
161. القرآن انواره، آثاره، اوصافه،... (عربی) محمد محمود صواف، سنی، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ چهارم، 1404ق، 123ص.
162. قرآن بهار دلها (فارسی) مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران: مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، چاپ اول، 1375ش، 144ص.
163. القرآن الحكیم، اعجازه و بلاغته و علومه (عربی) صالحه عبدالحلیم شرف الدین، كویت: مطابع كویت، 1406 ق، 221ص.
164. القرآن الكریم رؤیة منهجیّة جدیدة لمباحث القرآن (عربی) صلاح الدین بسیونی رسلان، سنی، قاهره: مكتبة نهضة الشرق، 1985م، 309 ص.
165. قرآن در اسلام (فارسی) سید محمد حسین طباطبائی، 1281 ـ 1360 ش، شیعه، قم: دفترانتشارات اسلامی، 1361ش، 176 ص. تهران: بنیاد علوم اسلامی، 1361 ش، 200ص؛ تهران: دارالكتب الاسلامیة، 1353ش. 277 ص و.... این اثر ارزشمند به چندین زبان دیگر ترجمه گردیده از جمله اندونزیایی، مترجم و ناشر: تهران سازمان تبلیغات اسلامی، 144ص؛ فرانسوی، همان مترجم و ناشر. 125ص؛ عربی: القرآن فی الاسلام،مترجم: سید احمد حسینی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1404ق، 224ص؛ كردی: تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1361ش، 162ص، و...
166. قرآن در اسلام(فارسی) یوسف مرحبا، شیعه، تهران: انتشارات بنیاد شهید، 1361 ش، 107ص.
167. قرآن در قرآن(فارسی) مجتبی محمودی، شیعه، قم: دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، 1367ش، 128ص.
168. قرآن را چگونه بخوانیم (فارسی) محمد ارغون، مترجم از عربی: حامد فولادوند، تهران: عطائی، 1362ش، 77ص.
169. قرآن شناخت (فارسی) بهاء الدین خرمشاهی، شیعه، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ اول، 1374ش، 363ص.
170. قرآن شناسی (فارسی) محمد تقی مصباح، شیعه، تحقیق و نگارش محمود رجبی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، 1376 ش، 272ص.
171. قرآن شناسی برای جوانان(فارسی) نعمت اللّه قاضی (شكیب)، تهران: انتشارات كومش، چاپ اول، 1375 ش، 120ص.
172. قرآن شناسی (دایرةالمعارف قرآن كریم) سید محمد باقر صدر، شیعه، گردآورنده: حسن سعید، تهران: گنجینه قرآن، 84 ص.

كتابشناسی علوم قرآن4

173. القرآن علومه و تاریخه(عربی) محمدرضا حكیمی، متولد 1358ق، شیعه، دارالقبس، 103ص.
174. القرآن الكریم، تاریخیته و لغته (عربی) سید عبدالغفار، سنی، مصر دار المعرفة الجامعیة، 1996م، 246ص.
175. القرآن الكریم و روایات المدرستین (عربی) سید مرتضی عسكری، شیعه، قم: شركت توحید، المجمع العلمی الاسلامی، چاپ اول، ج 1، 1415ق، ج 2، 1417ق، 325 + 729ص.
176. القرآن ماذا تعرف عنه (عربی) مجید مسلماوی، شیعه، بغداد: مطبعة الجامعة، 1399ق، 215ص.
177. القرآن المجید، تنزیله و اسلوبه و... (عربی) محمد عزة دروزة، سنی، بیروت: المكتبة العصریة، 302ص.
178. القرآن، نظمه، جمعه، ترتیبه (عربی) عبدالكریم الخطیب، سنی، قاهره: دارالفكر العربی، 1972م، 239ص.
179. قرآن و حكومت جهانی اسلام (فارسی) حسن فضائلی، 164ص.
180. القرآن و الكتاب (عربی) حداد.
181. قضایا فی علوم القرآن (عربی) سید احمد عبدالغفار، سنی، اسكندریه: دارالمعرفة الجامعة، 1992م، 351ص.
182. قضایا قرآنیة فی الموسوعة البریطانیة (عربی) فضل حسن عباس، سنی، عمان (اردن): دارالبشیر، چاپ اول، 1408ق، 283ص.
183. قطوف من ریاض القرآن (عربی) منصور محمد منصور، سنی، قاهره: مطبعة الامانة، 1405ق، 381ص.
* القول الوجیز فی فواصل الكتاب العزیز ـــــــــ شرح العلامة المخللاتی...
184. كتاب المرشد الوجیز، الی علوم تتعلق بالكتاب العزیز(عربی) شهاب الدین عبدالرحمن ابراهیم معروف بابی شامه مقدسی، م 665ق، سنی، بیروت: دارصادر، 1395ق، 288ص، تحقیق طیار التی قولاج.
185. الكتاب و القرآن قراءة معاصرة (عربی) محمد شحرور، سنی، دمشق: الاهالی، چاپ اول، 1990م، ششم، 1994م، 822ص. این اثر كه برخی مباحث علوم قرآنی همچون نامهای قرآن، انزال و تنزیل، اعجاز، تأویل، قصص و... را با نگرشی جدید ومخالف با برخی نظریات سابق مطرح كرده، بیش از ده نقد برآن نگارش یافته كه برخی از آنها عبارتند از:
1. الفرقان و القرآن قراءة اسلامیة معاصرة... (عربی) خالد عبدالرحمن العك، سنی، دمشق: دارالحكمة، چاپ دوم، 1416ق، 787ص.
2. تهافت القراءة المعاصرة (عربی) منیر محمد طاهر الشواف، سنی (دمشق): الشواف للنشر و الدراسات، چاپ اول، 1993م، 627ص.
3. القراءة المعاصرة للقرآن فی المیزان (عربی) احمد عمران، سنی دارالنفائس، چاپ اول، 1415ق، 528ص.
4. بیضة الدیك، نقد لغوی لكتاب (الكتاب و القرآن) (عربی) یوسف الصیداوی، سنی، مطبعة التعاونیة، 264ص.
5. حقیقة القراءة المعاصرة، مجرد تنجیم (عربی) سلیم الجابی، سنی، دمشق: مطبعة نضر، چاپ اول، 1993م، 3 جلد.
6. ذاك رد؟!! عن قراءة معاصرة للكتاب و القرآن (عربی) نشأة ظبیان، سنی، دمشق: دارقتیبة، چاپ اول، 1412ق، 143ص.
186. كیف تحفظ القرآن (عربی) محمد الحبش، سنی، بیروت: دارالخیر، چاپ اول، 1407 ق، 164ص.
187. كیف نتأدب مع المصحف، كتابه...، محمدرجب فرجانی، سنی، دارالاعتصام، 238ص.
188. گامی در راه شناسائی قرآن (فارسی) میر خلیل سید نقوی، شیعه، تهران: انتشارات هدی، 1363 ش، 298ص.
189. گامی در سوی شناخت سور مكی و مدنی(فارسی) ناهید مشائی، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران، 1372ش، 238ص.
190. لطائف البیان فی احكام و علوم القرآن (عربی) صابر غانم المنكوت، م 1945م، سنی، قاهره: مكتبة مدبولی، 366ص.
191. لغة القرآن، قاموس القرآن الكریم (عربی) احمد مختار عمر، سنی، كویت: مؤسسة الكویت، 1414ق، 261ص.
192. مباحث علوم قرآنی در المیزان (فارسی) اصغر زاهدی تیر، شیعه، پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی كرج، 1374 ش، 402ص.
193 مباحث فی علوم القرآن (عربی) صبحی صالح، سنی، بیروت: دارالعلم للملایین، چاپ هفدهم، 1988م، 381ص؛ و نیز قم: نشر رضی (افست).
194. مباحث فی علوم القرآن (عربی) مناع قطان، سنی، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ هشتم، 1401ق، 398ص؛ و نیز قاهره: مكتبة وهبة، چاپ هشتم، 1401ق.
195. مباحثی در علوم قرآن (فارسی) صبحی صالح، سنی، مترجم از عربی: محمد علی لسانی فشاركی، تهران: بنیاد علوم اسلامی، چاپ اول، 1361ش، 254ص. عنوان اصلی مباحث فی علوم القرآن؛ ترجمه بخشی از آن با عنوان پژوهشی در باره قرآن و وحی، ترجمه محمد مجتهد شبستری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362ش، 176ص.
196. المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن(عربی) عبدالرحمن بن جوزی، م 597ق، خطی، دارالكتب المصریة (مناهل العرفان 1/ 25) (كتاب دیگر مؤلف، فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن است كه با شماره 105 گذشت).
197. محاضرات فی علوم القرآن (عربی) نورالدین عتر، سنی، دمشق: مطبعة الداوری، 1407ق، 231ص.
198. مختصر الاتقان فی علوم القرآن(عربی) جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، سنی، بیروت: دارالنفائس، چاپ سوم، 1410ق، 197ص، مختصر كننده: صلاح الدین ارقه دان (ترجمه فارسی آن نیز با عنوان خلاصة الاتقان گذشت).
199. مدخل الی تفسیر القرآن و علومه (عربی) عدنان محمد زرزور، سنی، دمشق: دارالقلم؛ بیروت: الدار الشامیة، چاپ اول، 1416ق. 295ص.
200. المدخل الی علوم القرآن و العلوم الاسلامیة (عربی) محمد امین فرشوخ، سنی، بیروت: دارالفكر العربی، چاپ اول، 1990م، 248ص.
201. المدخل الی القرآن الكریم(عربی) انور جندی، سنی، قاهره: دارالاعتصام، 254ص.
202. مدخل التفسیر (عربی) محمدفاضل لنكرانی، شیعه، تهران: مطبعة حیدری، چاپ اول، 1396ق، 300ص.
203. المدخل لدراسة القرآن الكریم (عربی) محمد محمد ابوشهبه، سنی، بیروت: دارالجیل، چاپ دوم، 1412ق، 425ص.
204. مذكرة علوم القرآن (عربی) احمد احمد علی، مصر 1370ق.
205. مرشد الخلان الی معرفة عدّ آی القرآن(عربی) عبدالرزاق علی ابراهیم موسی، سنی، بیروت: مكتبة العصریه، چاپ اول، 1409ق، 254ص.
* المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالكتاب العزیز ـــــــــ كتاب المرشد الوجیز.
206. معجزه بزرگ، پژوهشی در علوم قرآنی (فارسی) محمد ابوزهره، سنی، مترجم از عربی: محمود ذبیحی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1370ش، 828ص. عنوان اصلی: معجزة الكبری القرآن.
207. معجزة الكبری القرآن (عربی) محمد ابوزهره، سنی، بیروت: دارالفكر العربی، 614ص.
208. معرفة القرآن فی تفسیر المیزان (عربی) سید محمد حسین طباطبایی، شیعه، گردآورنده سید حمید محمودزاده حسینی، قم: انتشارات اسماعیلیان، چاپ اول، 1374ش، 235ص.
209. مع القرآن الكریم فی تاریخه و... (عربی) شعبان محمداسماعیل، سنی، دارالاتحاد العربی، 551ص.
210. مفهوم النص، دراسة فی علوم القرآن(عربی) نصر حامد ابوزید، سنی، مصر: الهیئة المصریة العامة، 1990م، 359 ؛ و نیز بیروت: المركز الثقافی العربی، 1990م، 319 ص.
211. مقدمتان فی علوم القرآن(عربی) مقدمه اول از مؤلف نامعلوم و مقدمه دوم از ابن عطیه است، قاهره: مكتبة الخانجی، 320ص.
212. مقدمه آشنایی با قرآن(فارسی) كاظم كاظم زاده، شیعه، تهران: انتشارات اقبال، 1360ش، 88ص.
213. المنار فی علوم القرآن (عربی) محمد علی حسن، سنی، عمان: دار الارقم، چاپ اول، 1983م، 165ص.
214. مناهج (معارج) العرفان فی علوم القرآن، سید احمد حسین امروی، م 1328.
215. مناهل العرفان فی علوم القرآن (عربی) محمد عبدالعظیم زرقانی، بیروت: دارالكتب العلمیة، 1416ق، 2جلد ـ 485 « 485 ص. تحقیق احمد شمس الدین، قاهره: داراحیاء الكتب: 483 « 452ص. این كتابها بارها در بیروت و سوریه و مصر به چاپ رسیده است.
216. من روائع القرآن (عربی) محمد سعید رمضان البوطی، سنی، دمشق: مكتبة الفارابی، چاپ سوم.
217. من علوم القرآن (عربی) فؤاد علی رضا، بیروت: دار اقرأ، چاپ اول، 1402ق، 239ص.
218. من علوم القرآن (عربی) عبدالفتاح قاضی، سنی، قاهره: مكتبة الكلیات الازهریة، 1396ق، 112ص.
219. من علوم القرآن و تحلیل نصوصه (عربی) عبدالقادر حسن، سنی، قطر(دوحه): دار قطری بن الفجائة، 1987م، 227ص.
220. من فیض القرآن (عربی) ابراهیم علی ابوالخشب، سنی، قاهره: مكتبة الانجلو المصریة، 1985م، 124ص.
221. منهج الفرقــان فی علوم القرآن (عربی) محمد علی، سنی، (منــاهل العرفـان 1/ 35).
222. موجز البیان فی مباحث القرآن (عربی) كمال الدین الطائی، بغداد، مطبعة سلمان الاعظمی، 1391ق، 184ص.
223. موجز علوم القرآن (عربی) داود العطار، متولد 1930، سنی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1399ق، 200ص؛ و نیز تهران: مؤسسه بعثت ـ مؤسسة القرآن الكریم، چاپ دوم 1403ق، 200ص.
224. مورد الظمآن فی علوم القرآن (عربی) صابر حسن محمد ابوسلیمان، سنی، بمبئی: الدار السلفیة، چاپ اول، 1404ق، 246ص.
225. المیسّر فی علوم القرآن (عربی) عبدالرسول الغفار، شیعه، بیروت: دار و مكتبة الرسول الاكرم، چاپ اول، 1415ق، 272ص.
226. نامه هدایت، مقدمه ای بر آشنایی با قرآن (فارسی) محمد مهدی ركنی، شیعه، مشهد: آستان قدس رضوی: 1363 ش، 351ص.
227. النبأ العظیم، نظرات جدیدة فی القرآن (عربی) محمد عبداللّه دراز، سنی، كویت: دارالقلم، چاپ دوم، 1390ق، 216ص.
228. نبذ من مقاصد الكتاب العزیز (عربی) عبدالعزیز بن عبدالسلام السلمی، سنی، دمشق: مكتبة الغزالی، چاپ اول، 1416ق، 144ص.
229. نزول القرآن علی سبعة احرف (عربی) مناع قطان، سنی، قاهره: مكتبة وهبة، چاپ اول، 1411ق، 123ص.

كتابشناسی علوم قرآن5

230. النص، السلطة، الحقیقة (عربی) نصر حامد ابوزید، سنی، بیروت: دارالبیضاء ـ المركز الثقافی العربی، چاپ اول، 1995م، 287ص. 231. النص القرآنی امام اشكالیة البنیة و القراءة (عربی) طیب تیزینی، سنی، دمشق: دارالینابیع، 1997م، 443ص. 232. نظرات فی القرآن (عربی) محمد غزالی، سنی، قاهره: مؤسسة الخانجی، چاپ اول، 1377ق، 276ص. 233. نفحات من علوم القرآن (عربی) محمد احمد معبد، سنی، مدینه: مكتبة طیبه، چاپ اول، 1406ق، 184ص. 234. نكت الانتصار لنقل القرآن (عربی) محمد بن طیب بن محمد ابوبكر باقلانی، 403ق، اسكندریه: منشأة المعارف، 1971م، 445ص. 235. نگاهی به علوم قرآنی (فارسی) محمدباقر ملكی میانجی، شیعه، م 1377ش، قم: نشر خرّم، 197ص. به اهتمام علی ملكی میانجی، این اثر ترجمه مقدمه تفسیر مناهج البیان و... از مؤلف می باشد كه از سوی علی نقی خدایاری ترجمه گردیده است. 236. الواضح فی علوم القرآن (عربی) مصطفی دیب البغا ـ محیی الدین دیب، سنی، دمشق: دارالكلم الطیب ـ دارالعلوم الانسانیة، چاپ اول، 1417ق، 336 ص. 237. الوجیز فی علوم القرآن (عربی) وضاح الخطیب، سنی، دمشق: دارالنابغة، 126ص. 238. الوحی و القرآن (عربی) عبدالحمید ابراهیم سرحان، قاهره: الهیئة المصریة العامة للكتاب، 1993م، 165ص. 239. الوحی و القرآن(عربی) محمد حسین ذهبی، سنی، قاهره: مكتبة وهبة، چاپ اول، 1406ق، 161ص. 240. ویژگیهایی از قرآن مجید (فارسی) شكراللّه جهان مهین، شیعه، تهران: انتشارات برهان، 136ص. 241. الهادی فیما یحتاجه التفسیر من المبادی (عربی) هادی كاشف الغطاء، متولد 1373ق، نجف: مطبعة الآداب، چاپ اول، 1989م، 257ص. 242. الهدف من نزول القرآن و آثاره علی منهجه فی التغییر (عربی) سید محمدباقر حكیم، شیعه، قم: مؤسسه امام حسین(ع) 1412ق، 163ص. 243. هدی الفرقان فی علوم القرآن (عربی) غازی عنایة، سنی، بیروت: عالم الكتب، چاپ اول، 1416ق، 4 جلد در 2 مجلد، 319 « 277 « 360 « 352ص. 244. هفده گفتار در علوم قرآنی (فارسی) ابوالفتوح رازی ـ ملامحسن فیض كاشانی ـ محمد جواد بلاغی، شیعه، تهران: انتشارات بدر، چاپ اول، 1370 ش، 402 ص. این اثر گردآمده مقدمه كتابهای: تفسیر صافی، محجة البیضاء، تفسیر آلاء الرحمن و تفسیر روض الجنان است كه توسط سید حسین حسینی ترجمه و تهیه گردیده است. 245. درسنامه علوم قرآنی (فارسی) حسین جوان آراسته، شیعه، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1377 ش.

محمد علی هاشم زاده ـ پژوهش های قرانی ش13

كتاب شناسی احكام قرآن (بر اساس ترتیب قرن)1

پیش درآمد
از آن جا كه نخستین گام در پژوهش وسامان بخشی به هر موضوع، آشنایی كامل ودقیق از تحقیقات انجام شده درآن موضوع است و دوباره كاریها، پربارنبودن ونااستواری برخی پژوهشها، بیشتر به خاطر بی اطلاعی پژوهشگر ازسرچشمه های بحث و منابع درخور مراجعه درآن موضوع است. شناسایی و شناساندن منابع و كتابشناسیهای موضوعی امری ضروری است كه باید این مهم هرچه بیشتر وبهتر باروشهای جدید و كارآمد مورد توجه قرار بگیرد. باید گفت دراین زمینه كمبودها بسیار است وتلاشهای صورت گرفته با كاستیهای فراوانی در كمیت و كیفیت روبه روست. جا دارد كتابشناسان خبره وبا تجربه به این مهم بپردازند تا ضمن معرفی فعالیتهای انجام شده به پژوهشگران، خلأهای موجود نیز روشن گردد تا پژوهشگران به تلاشهای روزآمد و نیازهای بایسته بپردازند. كتابشناسیهای موضوعی قرآن كه تاكنون فراهم آمده است نیز همانند موضوعات دیگر بسیار ناقص و غیرمتقن است ودرآن استقصای كامل صورت نگرفته وپاسخ گوی نیازپژوهشگران نیست. دراین جا پیشنهاد می شود تمام كتابشناسیهای موجود كه هركدام بر اساس سلیقه خاصی تهیه و تنظیم شده است به گونه موضوعی نیز تلفیق و یكجا تنظیم گردد مسلّماً دراین صورت بازدهی و ارزش این گونه كتابشناسیها به مراتب از كتابشناسیهای عمومی بیشتر خواهد بود. به عنوان ارائه نمونه ای ازاین طرح برآن شدیم تا آن جا كه ممكن است و منابع در دسترس قرار دارد كلیه آثار قرآنی به گونه موضوعی و یكجا تهیه و تنظیم گردد. درهمین راستا كتابشناسی قصه های قرآن با ارائه چهار صد و پنج اثر صورت گرفته و در مجله (آینه پژوهش) شماره 20 به چاپ رسید واینك كلیه آثار قرآنی در موضوع احكام قرآن كه یكی از موضوعات مهم قرآنی است واز سوی دیگر مرتبط با احكام فقهی قرآن است، شناسایی وبه پژوهشگران قرآنی وجویندگان احكام فقهی قرآن شناسانده می شود. نگارنده مدعی نیست كه كلیه آثار احكام قرآن دراین مقال ذكر شده، لكن همه منابعی كه معرفی آثار نگاشته شده در زمینه احكام قرآن درآنها پیش بینی می شد كه به بیش از پانزده منبع افزون می گردد، مورد كند و كاو قرار گرفته است. درضمن هرمنبع مورد استفاده با شماره مخصوص در ذیل هرعنوان آمده است، تا مستند و راهگشا برای مراجعه پژوهشگران باشد. البته بسیاری ازاین آثار در منابع بسیاری ذكر گردیده كه فقط یك منبع آورده شده است. منابع عبارتند از: كتابخانه تخصصی مركز فرهنگ و معارف قرآن. عناوینی كه دراین مركز موجود است با علامت مشخص شده است. الذریعة الی تصانیف الشیعه، تألیف آغا بزرگ تهرانی، شماره 1. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، شماره 2.
دائرة المعارف تشیع ، شماره 3. معجم المفسرین، تألیف عادل نویهض، شماره 4. البرهان فی علوم القرآن، تألیف زركشی، چاپ بیروت، دارالمعرفة، تحقیق مرعشلی ودیگران، شماره 5. منابع اجتهاد، تألیف استاد محمدابراهیم جناتی، شماره 6. تفسیر شاهی (آیات الاحكام)،تألیف جرجانی، مقدمه آیت اللّه مرعشی نجفی، شماره 7. تفسیر آیات الاحكام، تألیف عبدالرحمن السایس و دیگران، مقدمه تحقیق حسن سماحی، شماره 8. فهرست مخطوطات آل البیت اردن، شماره 9. اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع العشر، تألیف فهدالرومی، شماره 10. دائرة المعارف الاسلامیة، تألیف جمعی از مستشرقین، شماره 11.
ومنابعی دیگر همچون: فهرست ابن ندیم، كشف الظنون حاجی خلیفه، طبقات مفسران داودی، سیوطی و... پس از شماره مخصوص منبع مورد نظر، شماره جلد و سپس صفحه آن ذكرشده است. ییادآوری: جهت مشخص شدن سیر تاریخی آثار نگاشته شده در موضوع احكام قرآن این كتابشناسی براساس ترتیب قرن از قرن دوّم تا قرن پانزدهم تنظیم گردیده واطلاعات داده شده ازاین قرار است: نام اثر(كه بیشتر عنوان احكام قرآن، آیات الاحكام و تفسیر آیات الاحكام است)، نام مؤلف،تاریخ تولد و وفات(مواردی كه فقط تاریخ وفات باشد با علامت(م) مشخص شده است) مذهب مؤلف و مشخصات نشر(در صورت انتشار). همچنین از مجموع یكصد و شصت و نُه اثر یاد شده، هفتاد و شش اثر از مفسران شیعه امامیه ، هشت اثر از مفسران زیدی و بقیه آثار از مفسران مذاهب چهارگانه اهل سنت و ظاهری است.
تفسیرهای فقهی
تفسیرهایی كه براساس سبكهای خاصی نگارش یافته، خود بهترین منبع در آن موضوع به شمار می روند. به عنوان مثال، تفسیرهایی كه به زاویه های تاریخی قرآن توجه خاص دارند، بهترین منبع در موضوع قصص قرآن هستند. همچنین تفسیرهایی كه عنایت ویژه به مسائل فقهی قرآن دارند، بهترین اثر در احكام قرآن به شمارند. بسیاری از تفسیرها نیز به همین سبك تدوین شده اند. همچون: تفسیر اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، نوشته محمد امین الجكنی الشنقیطی; تفسیر ابی السعود; تفسیر جامع، تألیف سیدابراهیم بروجردی; المنیر فی العقیدة والشریعة والمنهج، تألیف وهبة الزحیلی; مفاتیح الغیب، نوشته فخررازی; فتح القدیر، تألیف شوكانی; روح المعانی، تألیف آلوسی و.... ییكی ازمهم ترین این گونه تفسیرها، (الجامع لأحكام القرآن) نوشته محمد بن احمد انصاری قرطبی(578-671) است. ویژگی مهم این تفسیر، فقهی بودن آن است كه به طور گسترده وارد مباحث فقهی شده وبه هنگام بحث از احكام فقهی به دیدگاههای فقیهان مذاهب می پردازد و درواقع یك موسوعه كامل فقهی است. به عنوان مثال وی در ذیل آیه 3 سوره بقره: (ویقیمون الصّلاة)، بیش از بیست مسأله فقهی را به شرح مورد بررسی قرار داده است. درذیل آیه 173 همین سوره: (انّما حرّم علیكم المیتة)،سی و چهار مسأله فقهی مورد بررسی قرار گرفته و در ذیل آیه 187 همین سوره: (أحلّ لكم لیلة الصیّام الرّفث الی نسائكم)،سی و شش مسأله و در ذیل آیه 282 همین سوره پنجاه و دو مسأله فقهی به شرح، مورد بحث قرارگرفته است كه بااین گستردگی، هیچ یك از تفسیرها و حتی می توان گفت كتابهای خاص احكام قرآن نیز نپرداخته اند. اگرمباحث فقهی این تفسیر تفكیك شود خود چند جلد می شود، همچنانكه فهرستهای موضوعی این تفسیر در مباحث فقهی هركدام به بیش از دویست و بیست صفحه می رسد. از این روی، به خاطر ویژگی خاص این تفسیر در بخش كتابشناسی نام این تفسیر نیزآمده است. درپایان این مقدمه یادكرد یك نكته ضروری است وآن این كه بسیاری از پژوهشهای انجام شده در ارتباط با احكام قرآن اختصاص به بررسی و تفسیر موضوعی آیات، درباره یك موضوع خاص همچون نماز، روزه، جهاد یا دیگر احكام قرآن دارد كه در این مقال از آوردن آنها خودداری شده است.
قرن دوّم
1. احكام القرآن، یا تفسیر آیات الاحكام، (ابوالنضر) محمد بن السائب الكلبی الكوفی (م: 146) شیعه (اصحاب حدیث). وی از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) است. ابن ندیم در كتاب الفهرست هنگام یادكرد كتابهای نوشته شده در موضوع احكام قرآن می نویسد: (احكام القرآن للكلبی رواه عن ابن عباس) این اثر غیراز تفسیركامل قرآن است كه محمد بن سائب نوشته ودر كتابخانه استانبول به صورت خطی موجود است. وی یكی از مفسران مهم شیعه در قرن دوّم بوده و سیوطی در الاتقان می نویسد: (وی صاحب بزرگترین تفسیر قرآن بوده است.) در كتب رجالی بر شیعه بودن وی تصریح شده است.(رجال مامقانی، 3/119; میزان الاعتدال، ذهبی، 3/556) (42/1/1) 2. تفسیر خمسمأة آیة فی الاحكام، مقاتل بن سلیمان بن بشرالخراسانی البلخی (م: 150) شیعه. وی از آغازگران فرقه بتریّه است. (رك: ابن ندیم، 227) این كتاب بین اصحاب حدیث تداول داشت واحمد بن حنبل ضمن ستایش از مضامین این كتاب، تألیف آن را به مقابل بن حیان نسبت می داد.(680/6/2)
قرن سوّم
3. احكام القرآن ، حیی بن آدم بن سلیمان الاموی (م: 203) از فقیهان بتریّه. (680/6/2) 4. تفسیرآیات الاحكام، ابوالمنذرهشام بن محمد بن السائب الكلبی الكوفی (م: 6-204) شیعه و از اصحاب صادقین(ع). 5. احكام القرآن، محمد بن ادریس بن العباس بن عثمان الشافعی(150-204) سنی شافعی، بنیانگذار مذهب شافعی و دارای دو اثر در موضوع احكام القرآن: الف. مطبوع. گردآوری شده از نوشته های وی توسط بیهقی صاحب سنن(م: 458) دمشق: مطبعة النّوری; بیروت: دارالكتب العلمیه، 1400، دار احیاء العلوم، 1410. ب. اثر خود مؤلف كه زركشی در البرهان (128/2) بدان اشاره كرده ونیز ابن ندیم (/41 ، 464)ازآن یاد كرده است. با این وجود این كتاب را كه حتی در سده 5 ق / 11م: ازمیان رفته بود، بااحكام القرآن منسوب به شافعی كه در واقع، از نوشته های بیهقی است وسالها پس از تألیف فهرست ابن ندیم نوشته شده است نباید اشتباه كرد.(689/6/2) 6. احكام القرآن، جبیر بن غالب،؟(124/1/4)
7. احكام القرآن، احمد بن معذل(معدل) بن غیلان العبری (م: حدود 240) مالكی. (80/1/4) 8. احكام القرآن،ابراهیم بن خالد معروف به ابوثور كلبی (م: 240) از فقیهان اهل حدیث با روشی نزدیك به شافعی. (680/6/2) 9. ایجاب(ایجاد )التمسك باحكام القرآن، یحیی بن اكثم بن محمد بن قطن التمیمی المروزی (م: 242) از فقیهان منفرد بصره. (680/6/2) 10. احكـام القرآن، ابو عبد اللّه محمد بن ابراهیم عبدوس (م: 245) سنّی. (8/1/8) 11. احكـام القرآن، علی بن حجر بن محمد السعدی المروزی الخراسـانی (154-246) حنفی.

كتاب شناسی احكام قرآن (بر اساس ترتیب قرن) 2

(680/6/2) 12. احكام القرآن، حفص بن عمربن عبدالعزیز الازدی الدوری (م: 246) از فقیهان اصحاب حدیث. (680/6/2) 13. احكام القرآن، خصاف احمدعمر (م: 261) سنی. 14. تفسیر خمسمأة آیة، ابوالمؤثر صلت بن خمیس بهلاوی، عالم اباضی عمان در سده 3 ق.(680/6/2) 15. احكام القرآن، محمد بن عبداللّه معروف به ابن الحكم (182-268) مالكی. (556/2/4) 16. احكام القرآن، داود بن علی الظاهری الاصفهانی (201-270 یا 273) ظاهری. (680/6/2) 17. احكـام القرآن، اسماعیل بن اسحاق الازدی البصری الجهضمی (199 یا200-282) مالكی. ابن ندیم می نویسد:(/40، 252) كتابی است بزرگ. (679/6/2)
قرن چهارم
18. آیات الاحكام (احكام القرآن)، قاسم بن اصبغ بن محمد القرطبی الاندلسی (247-304) مالكی. (431/1/4) 19. احكام القرآن(آیات الاحكام)، علی بن موسی بن یزداد القمی الحنفی (از پیشوایان حنفی در زمان خود) (م: 305) حنفی.(389/1/4) 20. احكام القرآن، محمد بن احمد بكیرالبغدادی (م: 305) مالكی. به عقیده ابن عبدالبر، این كتاب در عرض سنن ترمذی و مختصر ابن عبدالحكم در موضوع خود بهترین اثر به شمار می رفته است(ابن خیر، 121).(679/6/2) 21. احكام القرآن، ابوالاسود موسی بن عبدالرحمن معروف به قطان (232- 309 یا 306) مالكی. در 12 جزء. (692/2/4) 22. احكام القرآن، احمد بن محمد بن زیاد الفارسی (م: 318) مالكی. در 10 جزء. (757/2/4) 23. احكــام القـرآن، ابو جعفر احمد بن احمد القیــروانی (م: 319) سنّی. (8/1/8) 24. احكام القرآن، احمد بن محمد بن سلامة الازدی الطحاوی (239-319 یا 321) حنفی. این كتاب در كتابخانه وزیر كبری تركیه موجود است. (59/1/4) 25. احكام القرآن، عبدالله بن احمد معروف به ابن المغلس (م:324) ظاهری. (4/1/303) 26. احكام القرآن، بكربن محمد بن العلاء بن محمد القشیری (264-344) مالكی. این كتاب، مختصری از كتاب اسماعیل بن اسحاق قاضی بوده است. (ابن خیر 52-53، زركشی 3/2) (679/6/2) 27.احكام القرآن(شرح احكام القرآن) ابومحمد قاسم بن اصبغ القرطبی ( 273-340 یا 355) مالكی. ( 679/6/2) 28. احكام القرآن، محمد بن قاسم بن شعبان (م: 355) مالكی. ( ذهبی، 16/ 78) ( 679/6/12) 29. الانباه علی استنباط الاحكام من كتاب اللّه(الانباء عن الاحكام من كتاب اللّه ـ احكام القرآن)، منذربن سعید بن عبداللّه ابوالحكم البلوطی (273-355) مالكی. (ابن خیر، 54، حاجی خلیفه،1/20) (4/2/686) (679/6/2) 30. احكام القرآن(شرح احكام القرآن)، 5 جلد، احمد بن علی جصّاص الرازی (305-370یا 376) حنفی. این كتاب بارها از جمله سالهای 1335 -1338 ق در استانبول: مطبعة اوقاف الاسلامیه، قاهره : مطبعة السلفیة مطبعة البهیّة، بیروت: دارالكتاب العربی، دارالفكر و داراحیاء التراث العربی، چاپ شده است كه مشهورترین كتاب دراین زمینه از نویسندگان حنفی به شمار می آید. 31. احكـام القرآن، محمد بن الحسیـن بن محمد ابویعـلی ( 380-458) (520/2/4) 32. (تفسیر) آیات الاحكام(احكام القرآن)، عبّاد بن عباس بن عباد الطالقانی (385) سنی. (درالذریعة به عنوان شیعه و متوفی 335 ذكرشده.) (253/1/4) 33. شرح آیات الاحكام، كافی الكفاة صاحب اسماعیل بن عبّاد (م:385) شیعه.
قرن پنجم
34. احكام القرآن،احمد بن علی الربعی معروف به الباغانی(345-401) مالكی. (48/1/4) 35-36. الف) مختصر احكام القرآن
ب) المأثور عن مالك فی احكام القرآن و تفسیره، مكی بن ابیطالب القیسی القیروانی(م: 438). (684/2/4) 37. احكام القرآن، محمدبن علی بن احمد بن ابی حزم (384 -456) ظاهری. لبنان: دارالآفاق الجدیدة. (128/2/5) 38. احكام القرآن، حافظ ابوبكر احمد بن الحسین البیهقی (م: 458) شافعی. وی تمامی گفتارهای پراكنده شافعی را درزمینه احكام القرآن از لابه لای آثاربازمانده او گردآوری كرده و درقالب كتابی تدوین كرده كه در واقع جایگزین كتاب مفقود شافعی گریده است.این كتاب با عنوان احكام القرآن شافعی بارها به چاپ رسیده ودر برخی نسخ خطی آن عنوان كتاب به صورت مجموعة كلام الشافعی من احكام القرآن آمده است. 39. آیات الاحكام، محمد بن الحسین بن محمد بن الفراء ابویعلی كبیر (380-458) حنبلی. (679/6/2)
قرن ششم
40. احكام القرآن، 4 جلد در 2 مجلد، علی بن محمد الطبری، معروف به الكیاهراسی (م: 504) شافعی . بیروت: دارالكتب العلمیه، دوّم، 1405. 41. احكام القرآن(آیات الاحكام)، 4 جلد، محمد بن عبداللّه اندلسی اشبیلی معروف به ابن عربی (468-543) مالكی. بیروت: دارالفكر، 1394-قاهره:(1957-1959) به كوشش علی محمد بجاوی. مؤلف خود اختصاری ازآن با عنوان (الاحكام الصغری) فراهم آورده است كه به صورت خطی دربرخی كتابخانه های رباط و فاس درمغرب نگهداری می شود.حاجی خلیفه(1/20) گوید: این كتاب تفسیر پانصد آیه متعلق به احكام مكلفین است، لكن با تحقیقی كه شده، دراین كتاب حدود هزار آیه قرآن كه پیرامون احكام است، تفسیر شده است. این كتاب یكی از مهم ترین كتابهای احكام قرآن مذهب مالكی است. 42-43. فقه القرآن 2 جلد و شرح آیات الاحكام، قطب الدّین سعید بن هبة اللّه راوندی (م: 573) شیعه. قم: كتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، دوّم، 1405، تحقیق سید احمد حسینی به اهتمام سید محمود مرعشی. مرحوم آغابزرگ تهرانی درالذریعه(1/42) می نویسد: شرح آیات الاحكام از غیرفقه القرآن است همچنان كه درامل الآمل بدان تصریح شده، لكن صاحب ریاض گوید همان فقه القرآن است. این كتاب در كتابخانه شیخ هادی كاشف الغطاء در نجف و نیز در كتابخانه حاج آقا سید اسداللّه اصفهانی(م: 1333) (3/1/238) موجود است. 44. تفسیر آیات الاحكام، ابوالحسن محمد بن حسین بیهقی نیشابوری كیدری (م: حدود 576) شیعه. (8/6) 45. مختصر احكام القرآن، عبدالمنعم بن محمد الانصاری الاندلسی الغرناطی(ابن الفرس) (524-9،597) مالكی. (335/1/4) 46. تفسیر سورتی آل عمران و النّساء من كتاب احكام القرآن، عبد المنعم بن محمد الانصاری الغرناطی (ابن الفرس) (524- 599 یا 597) مالكی. لیبی: الدار الجماهیریة للنّشر ،اوّل، 1989، تحقیق از محمد ابراهیم یحیی. r
قرن هفتم
47. كتاب فی احكام القرآن، محمد یحیی بن احمد بن خلیل الشلوبین الاشبیلی (م: 640) مالكی. (648/2/4) 48. آیات الاحكام (جامع احكام القرآن)، ابوبكر صائن الدین یحیی بن سعدون الازدی الاندلسی (م: 670) مالكی. (11/6) 49. الجامع لاحكام القرآن(تفسیرقرطبی)، محمد بن احمد الانصاری القرطبی (578-671) مالكی. (این اثر باوجود این كه مباحث فقهی را به تفصیل دربردارد در كنار تفسیرهای عمومی طبقه بندی می شود كه به جهت ویژگی خاص آن دراین بخش نیز آورده شد.)
قرن هشتم
50. التبیان فی احكام القرآن، علی بن حسین بن عبدالعزیز ابن أبی الأحوص (م:700) مالكی. (129/2/5) 51. شرح آیات الاحكام، السید یحیی بن حمزة بن علی الحسنی الزیدی الیمانی (م: 749) زیدی. (10/6) 52. انوار المضیئة علی آیات الاحكام، سید محمد بن هادی بن تاج الدّین، زیدی. (680/6/2) 53. تفسیر آیات الاحكام، محمد بن ابی بكر الدمشقی الزرعی معروف به ابن قیّم الجوزیة ( م: 751) حنبلی. ( 12/6) 54. احكام القرآن (القول الوجیز فی احكام الكتاب العزیز)، احمد بن یوسف بن عبدالدایم الحلبی معروف به سمین (م: 756) شافعی. (صاحب الدرالمصون در اعراب قرآن 11 ج) (84/1/4) 55. تلخیص(تهذیب) احكام القرآن، محمد (محمود) بن احمد بن مسعود سرّاج قونوی (م: 777 یا770) حنفی. (679/6/2) 56. النهایة فی تفسیر الخمسمأة آیة فی احكام القرآن(منهاج الهدایة فی شرح آیات الاحكام الخمسمأة منهاج الهدایة فی تفسیرآیات الاحكام)، احمدبن عبداللّه سعید بن المتوج البحرانی (م: حدود 771) شیعه. (در معجم المفسرین عادل نویهض، تاریخ وفات او 820 ذكر شده است.)(42/1/1) 57. احكام الرای من احكام الآی، شمس الدین محمد بن عبدالرحمن ابن صائغ (م: 776) حنبلی. (769/6/2)
قرن نهم
58. تیسیر البیان فی احكام القرآن، محمد بن علی بن عبداللّه الخطیب نورالدین بن علی الموزعی (م: 825) سنی. تاریخ كتابت آن 808 و جلد اوّل خطی آن در بصره، و 500 صفحه است.(588/2/4) 59. كنزالعرفان فی فقه القرآن، فاضل مقداد بن عبداللّه السیوری الاسدی الحلی (م: 826) شیعه. تهران: مكتبة المرتضویه، 1343. r 60. الثمرات الیانعة و الاحكام الواضحة القاطعة، یوسف بن احمد بن محمد نجم الدّین الثلائی الیمانی (م: 832) سنّی. (مخطوط در 3 مجلد) (شافی العلیل 11/1) 61. آیات الاحكام ، ناصربن احمد بن عبداللّه ابن متوج البحرانی، شیعه. (سید حسن صدر گوید: در كتابخانه های نجف آن را دیده است.) (42/1/1) 62. آیات الاحكام ، احمد المهدی لدین الله بن یحیی الحسنی الیمانی الصنعائی (م: 840) زیدی. ( 10/6) 63. حصرآیات الاحكام الشرعیه، محمد بن ابراهیم بن علی (775- 840) زیدی. (نسخه ای از آن به شماره 698 دركتابخانه جامع كبیر صنعا موجود است.) (524/4/3) 64. احكام القرآن، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (773-852) شافعی. (12/6) 65. آیات الاحكام، ناصربن جمال الدین (م: حدود 860) شیعه. (محتمل است همان شماره 62 باشد.) 66. شافی (شفاء) العلیل فی شرح (تفسیر) الخمسمأة آیة من التنزیل(تفسیرآیات الاحكام یا شرح آیات الاحكام الفارقة بین الحلال و الحرام)، عبداللّه بن محمد النجری الیمانی(825-877) زیدی.

كتاب شناسی احكام قرآن (بر اساس ترتیب قرن)3

صنعا، یمن: مكتبة الجیل الجدید،بیروت: مؤسسة الكتب الثقافیه، اول، 1406. 67. معارج السؤول و مدارج المأمول فی تفسیر آیات الاحكام (تفسیر اللباب و تفسیر معارج السؤول هردو یكی است)، كمال الدین حسن بن شمس الدّین محمد الاسترآبادی (م: حدود 900) تألیف سنه 891، شیعه. (42/1/1)
قرن دهم
68. آیات الاحكام، شرف الدین علی بن محمد شهفتیكی (شیفنكی ـ شهفینكی) مشهدی (م: 907) شیعه. (42/1/1) 69. الاكلیل فی استنباط التنزیل، عبدالرحمن جلال الدین السیوطی (849-911) شافعی. بیروت: دارالكتب العلمیه، دوّم، 1405، تحقیق از سیف الدّین عبدالقادر الكاتب. 70. معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن، ابراهیم بن حسن الدراق (اوائل قرن 10) شیعه. نسخه خطی آن در دانشگاه لس آنجلس آمریكا و كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است.(723/1/9) 71. شرح آیـات الاحكام، محمدبن یحیی صعدی یمانی (957) زیدی. (10/6) 72. تفسیر شاهی اوآیات الاحكام، سیدامیرابوالفتح بن امیرحسینی شریفی جرجانی (م: 976 یا 986)، شیعه. تهران: انتشارات نوید 1362، مصحح و معلق، میرزا ولی اللّه اشراقی سرابی. 73. آیات الاحكام، محمد بن حسن طبسی، شیعه. به نقل از مقدس اردبیلی در زبدة البیان. در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.(43/1/1) 74. زبدة البیان فی شرح آیات الاحكام (احكام القرآن ـ تفسیر آیات الاحكام)، احمد بن محمد معروف به مقدس اردبیلی (م: 993) شیعه. تهران: مكتبة المرتضویه، تحقیق از محمدباقر بهبودی.
قرن یازدهم
75. آیات الاحكام، محمد (محمود) بن علی حسینی المرعشی (م: 900 به بعد) شیعه. (درزمان حكومت شاه طهماسب اول صفوی) (9/6) 76. انوار القرآن فی احكام القرآن، محمد كافی بن حسن بسندی (بوسنوی) اقحصاری (م: 1025) حنفی. (11/6) 77. مسالك الافهام الی آیات الاحكام، فاضل جواد كاظمی (م: قرن 11) شیعه. تهران: مكتبة المرتضویة، تصحیح از محمد باقر بهبودی، تحقیق از محمد باقر شریف زاده. 78. (تفسیر)آیات الاحكام، محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی معروف به میرزا محمد (م:1026 یا 1028)، شیعه. تهران: مكتبة المعراجی. در امل الآمل و لؤلؤة البحرین با عنوان شرح آیات الاحكام نام برده شده. 79. (تفسیر) آیات الاحكام، رفیع الدین محمد حسینی مرعشی (م: 1034) شیعه. محتمل است همان شماره 76 باشد. (6/9) 80. تفسیر قطب شاهی فی شرح آیات الاحكام، محمد یزدی معروف به شاه قاضی (م: 1040) شیعه. تألیف در سال 1021، (9/6) 81. تفسیر شاهی، عبد المحمدبن سلطان علی بن فتح الله بدخشی، تألیف در 1057. نذیر احمد در مجله انجمن آسیایی بنگال صفحه 222، شماره 8 ، جلد 15، سال 1918 از آن یاد كرده است.) 82. منتهی المرام فی شرح آیات الاحكام، محمد بن الحسین الامام القاسم الحسنی (م: 1067) سنی. دار الیمنیة، دوّم، 1406. r 83. فتح ابواب الجنان فی تفسیر آیات الاحكام ، محمد بن حسین عاملی (م: حدود 1080) (9/6) 84. آیات الاحكام الفقهیة (فارسی)، مولی ملك علی تونی، تاریخ كتابت 1098 یا 1068، شیعه. در خزانه رضوی موجود است. (42/1/1) 85. مفاتیح الاحكام فی شرح آیات الاحكام القرآنیة، محمد سعید بن سراج الدین طباطبائی قهپائی ( م: 1092) شیعه. این كتاب، شرح زبدة البیان مقدس اردبیلی است.(سال 1092 شاید سال تألیف باشد.)(129/2/5)
قرن دوازدهم
86. احكام القرآن، آقاحسین خوانسـاری (م: 1100) شیعه. (24/1/7) 87. انوار القرآن فی احكام (آیات) القرآن، محمد شمس الدین ابوبكر هروی بخاری (م: 1109) حنفی. (11/6) 88. حواشی زبدة البیان، سیدنعمت الله موسوی جزائری (1050 - 1112) شیعه. (545/4/3) 89. احكام القرآن، شیخ جعفر القاضی (م: 1115) ،شیعه. 90. احكام القرآن، سلیمان بن عبداللّه البحرانی (م:1122) شیعه. ( 25/1/7) 91. حاشیة علی زبدة البیان فی تفسیر أحكام القرآن، میرزا محمد تنكابنی معروف به سراب تنكابنی (1040-1124) شیعه. از مخطوطات كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی شماره4932. (546/4/3) 92. احكام القرآن، اسماعیل حقی بروسوی (م: 1127) حنفی، صاحب تفسیر روح البیان. (6/11) 93. التفسیرات الأحمدیة فی بیان الأحكام الشرعیة، احمد بن سعید ملاجیحون جونفوری (1047-1130) شیعه. بمبئی: مطعبة الكریمیه، 1327، باحواشی مولی رحیم بخش. 94. أحكام القرآن، میرمحمد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادی (م: 1130) شیعه. (24/1/7) 95. اساس سلطان المؤمنین باقتباس علوم الدین عن النبراس المعجز المبین فی تفسیر الآیات التی هی الأحكام الأصلیة والفرعیة، سید محمد حیدر (بن) علی الموسوی العاملی المكی (م : 1139) شیعه. (9/6) 96. تحصیل الاطمینان فی شرح زبدة البیان فی تفسیر آیات الأحكام من القرآن، میرمحمدابراهیم القزوینی معروف به میر ابراهیما (1069-1149) شیعه. ناتمام. (641/9و758) 97. قلائد الدرر فی بیان آیات الأحكام بالأثر، احمدبن اسماعیل الجزائری النجفی (م : 1150) شیعه. نجف: مطبعة الآداب ـ مكتبة النجاح در3جلد. دریك جلد نیز به چاپ رسیده است. 98. آیات الأحكام، سیدحسین بن المیرابراهیم الحسینی القزوینی (احتمالاً قرن12) شیعه. (24/1/7) 99. آیات الأحكام،سید شمس الدین محمدالحسینی المرعشی (م:1181) شیعه. 100ـ 101. مدارك الأحكام (انوارالقرآن)، عبدالله بلخی (م: 1189) حنفی. 102. آیات الأحكام، مولی محمد كاظم طبرسی (م:1190) شیعه. (25/1/7)
قرن سیزدهم
103. نمط الدرر، محمدبن الحسن الخراسانی (م:1200) شیعه. (25/1/7) 104. آیات الأحكام، سید محمد ابراهیم الحسینی المرعشی (م:1240) شیعه. (7/1/25) 105. تقریب الأفهام فی تفسیر آیات الأحكام، سید محمد علی قلی بن محمد حسین الموسوی النیشابوری الكنتوری الهندی (م:1260) شیعه. (366/4/1) 106. دلائل المرام فی تفسیر آیات الأحكام، محمد بن جعفربن سیف الدین استرآبادی معروف به شریعتمدار، صاحب كتاب آب حیات (م:1263) شیعه. ناتمام. (252/8/1) 107. آی أحكام القرآن (كتاب أحكام القرآن)، عبدالله ابو محمد الحسینی الهندی (م:1270) حنفی. (11/6) 108. الوجیز فی تفسیر آیات الأحكام، عبد الحسین بن ابراهیم المخزومی (م:1279) شیعه. در معجم المفسرین نویهض،1279 تاریخ تولد ذكر شده و وفات نامعلوم است. (11/6)
قرن چهاردهم و پس از آن
109. منار الاسلام فی شرح آیات الأحكام، احمد زینی دحلان حسینی، مفتی مكه (م:1304) شافعی. (12/6) 110. نیل المرام فی شرح آیات الأحكام (نیل المرام من تفسیر آیات الأحكام)، محمد صدیق حسن خان ملك (1248-1307) حنفی. بیروت: دار الرائد العربی، 1403. وی صاحب تفسیر فتح البیان فی مقاصد القرآن در 10و15جلد است. 111ـ112. نثر الدرر الأیتام فی شرح آیات الأحكام (بسیط) ـ الدرر الأیتام فی تفسیر آیات الأحكام (وجیز)، (مولی محمد) علی بن جعفر الاسترآبادی شریعتمداری (م:1315) شیعه. صاحب كتاب دررالأحكام. گفته شده (الدرر الأیتام) از (نثرالدرر) استخراج شده (119/8/1) 114. أحكام القرآن، سیدشرف الدین علی الحسینی المرعشی (م:1316) شیعه. (25/1/7) 115. الفتوحات الربانیة فی تفسیر ما ورد فی القرآن من الأوامر والنواهی الالهیة، 2جلد، عبد العزیز (محمد بن عبد العزیز) بن عمرراسم بن حسن الكریدی (م: پس از 1324) سنی. (289/1/4) 116. لب الألباب فی تفسیر أحكام الكتاب، عبد علی ابن أبی القاسم جعفر بن السید المهدی الموسوی الخوانساری (م:1336) شیعه. (283/8/1) 117. آیات الأحكام فشندی، محمد علی مشهور به شیخ حمزه علی (1267-1338) شیعه. (564/4/3) 118. مقلاد الرشاد فی شرح آیات الأحكام، محمد بن فضل الله موسوی ساروی (م:1342) شیعه. (10/6) 119. موضح آیات الأحكام فی شرحها (موضح الأحكام فی شرح آیات الأحكام. محمد مهدی بنابی مراغه ای (م: حدود 1345یا 1365) شیعه. (10/6) 120.آیات الأحكام، اسماعیل بن نقی التبریزی (تولد یا وفات: 1295) شیعه. (42/1/1) 121. آیات الأحكام، محمد باقر بن محمدحسن قاینی بیرجندی (1276-1352) شیعه، صاحب كتاب بغیة الطالب وكبریت الأحمر و.... (43/1/1) 122. تفسیر آیات الأحكام من سورة النساء، محمد بن محمد الخانجی (م:1363)، این اثر خطی در كتابخانه غازی خسرو سارایوو (بوسنی وهرزگوین) موجود است. (9/2/828) 123. شرح آیـات الأحكـام، یحیی بن محمد الحسنی (م: 1367) زیدی. (10/6) 124. آیات الأحكام، سید محمد ابراهیم الحسینی الاصفهانی (م:1377) شیعه. (25/1/7) 125. تفسیـر آیات الأحكام، محمدعبد الله دراز (م: 1377) سنی.(564/2/4) 126. آیات الاحكام، طرز دادرسی و مسؤولیت كیفری در حقوق اسلام، ابراهیم خجسته. در نشریه سایبان، سال 1328 و در رشت به چاپ رسیده است. 127. آیات الأحكام، شیخ خلف آل عصفور البحرانی، (م: اواخر قرن 14) شیعه. (25/1/7) 128. الجمان الحسان فی أحكام القرآن، سید محمود بن مهدی الموسوی (متولد 1345) شیعه. تهران: چاپ سنگی، 1378، نجف: 1379 (130/2/5) 129. آیات الأحكام، علامه قاضی حسین بن العمری الیمانی الصنعائی (م: حدود 1380) زیدی. (10/6) 130. الفتاوی، محمود شلتوت (1310-1383) سنی. بیروت: دارالقلم. 131. تفسیر آیات الأحكام وفق المذهب الجعفری والمذاهب الأربعة، سید محمد حسین طباطبائی یزدی (1332-1386) شیعه، نجف: 1385; قم: مكتبة الداوری. 132. آیات الأحكام، سید یحیی یزدی (م:1388) شیعه.

كتاب شناسی احكام قرآن (بر اساس ترتیب قرن)4

نجف: مطبعة الآداب. 133. مسائل معارف القرآن (منتخب از معارف قرآن ـ آیات الأحكام تفسیر معارف القرآن)، محمد شفیع دیوبندی، سنی. كراچی:دار الاشاعت، 1989، گردآورنده: محمد اقبال قریشی، اردو. 134. دفع ایهام الاضطراب عن آیات الأحكام، محمد امین بن مختار الجكنی الشنقیطی (1305-1393) سنی، صاحب تفسیر أضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن در ده جلد. ریاض: مطابع الریاض،1375. (129/2/5) 135. بدایع الكلام فی تفسیر آیات الأحكام، محمد باقر الملكی المیانجی (تالیف سنه 1398) شیعه. بیروت: مؤسسة الوفاء، اول،1400. 136. ادوار فقه اسلامی در المیزان، سید محمد حسین طباطبائی (1321-1402) شیعه. انتشارات نور فاطمه. 137. آیات الأحكام، احمد میرخانی (م:1414) شیعه. تهران: (بی نا). 138. احكام القرآن، محمد خزائلی (تولد1292ش) شیعه. تهران: سازمان انتشارات جاویدان، پنجم،1361. 139. أحكام القرآن، سید ابوالفضل برقعی، شیعه. تهران: موسسه مطبوعاتی عطائی. در این اثر ضمن بیان 2664 مساله فقهی به آیات قرآن استناد شده است. 140. تبصرة الفقهاء بین الكتاب والسنة، محمد صادقی تهرانی (تولد1307) شیعه. تهران: دفتر انتشارات اسلامی، اول،1412. 141. أقصی البیان فی آیات الأحكام وفقه القرآن، مسعود سلطانی، شیعه. 142. تفسیر آیات الأحكام، مناع قطان (تالیف1384) سنی. قاهره: مطبعة المدنی; دمشق: المكتب الاسلامی. 143. تفسیر آیات الأحكام من سورتی الانعام والاعراف، فرید مصطفی سلمان، سنی. ریاض: دارالنفائس; عمان(اردن): دارالفرقان، اول،1413. 144. الدین والقرآن، زین العابدین التونسی، سنی. مطبعه أبی العلاء 1396. 145. روائع البیان ـ تفسیر آیات الأحكام من القرآن، محمد علی الصابونی، سنی. دمشق: مكتبة الغزالی; بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1404، مؤسسة مناهل العرفان، عزالدین. 146. أحكام من القرآن، عبد الجبار الراوی، سنی. دمشق: مطبعة الكفاح،1390. 147. تفسیر آیات الأحكام، محمد علی السایس،سنی. قاهرة: مطبعة محمد علی صبیح; بیروت، دمشق: دارابن كثیر ودار القادری،1357ق، تصحیح: حسن السماحی. 148. البرهان لعلوم القرآن (بخشی از جلد2و3در270ص)، شیخ موسی الشیخ جعفر السودانی، شیعه. بغداد: مطبعة الآداب، 1990-1991. 149. تفسیر آیات الأحكام، احمد محمد الحصری (تالیف1409) سنی. بیروت: دار الجیل، اول،1411. 150. مع القرآن فی آیات الأحكام، محمودعبدالله. قاهره: دار الكتاب الجامعی، 1397.(130/2/5) 151. احكام القرآن (ارث، ربا)، محمد باقر بهبودی، شیعه. تهران: معراجی ـ آخوندی. 152. ادوار فقه (جلد2)، محمود شهابی، (م:1365)،شیعه. تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، دوم:1366، طبقه بندی آیات احكام براساس كتاب كنز العرفان فی فقه القرآن أثر فاضل مقداد سیوری. 153. مذكرة فی تفسیر آیات الأحكام، سلطان حسینی ودیگران. قاهره: وادی الملوك، 1353. (129/2/5) 154. مذكرة فی تفسیر آیات الأحكام، عبد السلام العسكری. قاهره: وادی الملوك، 1357 در384صفحه. (129/2/5). 155. ترجمه و تلخیص زبدة البیان، مقدس اردبیلی. ترجمه و تلخیص از سید جعفر سجادی. تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطائی، 1362. 156. قبس من التفسیر الفقهی (بحوث فی بعض آیات القرآن الكریم)، الشافعی عبد الرحمن السید، سنی. دار الطبـاعة المحمدیة، اول، 1401، 208صفحه، (436/2/10) 157. دراسات فی تفسیر بعض آیات الأحكام، كمال جودة أبو المعاطی، سنی. قاهرة: جامعة الأزهر، كلیة الشریعة والقانون، 1400، 181صفحه. (436/2/10) 158. أحكام قرآن یا قانون اسلام، غلامرضا امیری(گروسی)، شیعه. كرمانشاه: كتابفروشی علمی، 1328، (تالیف1328). 159. فقه القرآن وخصائصه، فرج توفیق الولید، سنی. بغداد: مطبعة الرشاد، 1990، 544صفحه. 160. احكام القرآن، محمدبن احمد عبد الله خویز، مالكی. 161. أحكام القرآن علی مذهب المالك (مؤلف آن نامشخص است). 162. الایضاح عن أحكام القرآن (مؤلف آن نامشخص است). 163. الامام فی بیان ادلة الأحكام، عز الدین عبد السلام السلمی (577-660) سنی. این كتاب درباره بحث فنی احكام قرآن است. بیروت: دارالبشائر الاسلامیة، اول، 1407، تحقیق رضوان مختاربن عزیة. 164. اهل بیت وآیات الأحكام، گردآورنده: قاضی زاهدی و بخشایشی (جمع آوری بخشی از سخنان أهل بیت (ع) درباره آیات احكام از كتابهای روایی به مناسبت چهارمین كنفرانس تحقیقاتی علوم ومفاهیم قرآن كریم). قم: دار القرآن الكریم، 1370. 165. آیات الأحكام، هاشم هاشم زاده هریسی، (دو دوره در دست انتشار). 166. تاریخ الأحكام والتشریع فی الاسلام، محمود فرحات، (معاصر) شیعه. بیروت: الدار العالمیة، اول، 1414. 167. فقه القرآن، محمد یزدی، شیعه. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 2جلد، اول،1374. 168. تفسیر جامع آیات الأحكام، زین العابدین قربانی لاهیجی، شیعه. تهران: نشر سایه (چاپخانه الهادی قم)، اول، 1374. شنیده شده كه این كتاب 4جلد است كه فعلاً جلد اول و دوم منتشر شده است. 169. بررسی سیر تدوین وتطور تفسیرهای فقهی و رجال شناسی مؤلفین آنها، نعمت الله سلیمانی. عنوان مورد نظر پایان نامه كارشناسی ارشد در دانشكده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تهران است كه در سال 1372 به راهنمایی ابوالفضل شكوری ومشاورت سید محمد باقر حجتی تدوین شده و در بخشی از آن به بررسی سیر تاریخی تفسیرهای فقهی واحكام قرآن (به طور ناقص وبدون استقصاء كامل) پرداخته شده است.

محمدعلی هاشم زاده - پژوهش های قرآنی ش3

كتابشناسی قصه‏ های قرآن1

مقدمه بشر نوشتن را با اختراع خط آغاز كرده است، پیش از آن قرنها بر وی و جهان اطرف او سپری شده و رویدادهای گوناگون از جنگ و صلح، پیروزی و شكست و تحولات دیگر بر وی گذشته است و او به علت عدم آشنایی با خط نتوانسته به آنها جاودانگی بخشد و آیندگان را از آن بهره‏مند سازد. از این روی، زمان پیش از اختراع خط را ((دوران ماقبل تاریخ‏)) می‏نامند چرا كه از منظری، تاریخ با پیدایش خط متولد شده است و آن دو همزاد یكدیگرند، در واقع تاریخ شناسنامه هر ملت است و از ملت‏بی‏تاریخ به بچه سرراهی بشر تعبیر می‏گردد. (×) قلم، كتاب و كتابت نمودهای والای فرهنگ، تمدن و فرهیختگی جامعه‏ها، نسلها و امتهاست. چندی و چونی فرهنگها، ارزشها و باورهای مردم را می‏توان از آثار مكتوب آنان دریافت و ارزش آنان را به میزان دانش آنان دانست. ناگفته نماند داشتن ذخایر علمی و میراث غنی فرهنگی گرچه شرط لازم برای ترقی و تعالی هر ملتی تواند بود ولی شرط كافی نیست. ملت و جامعه‏ای می‏تواند در حوزه علم، فن‏آوری، و پژوهش حرفی برای گفتن داشته باشد كه از ذخایر علمی و میراث فرهنگی خود استفاده بهینه نماید و تحقق این امر در گرو رده‏بندی، بازیابی، كتابشناسی و پردازش اطلاعات و آثار گذشته و حال خواهد بود. كتابشناسی و فهرست‏نگاری آثار گرانسنگ پیشینیان و اطلاع‏رسانی به عالمان و محققان، گامی است‏بس بلند كه حوصله‏ای زیاد، عشقی بیكران و توش و توانی فراوان می‏طلبد. كتابشناسی به عنوان كاری علمی عبارت است از ارائه راه و رسم تحصیل اطلاعات درباره كتابها، تحقیق در آنها و عرضه كردن آن به صورت مرتب و منظم، و به عنوان یكی از علوم، به مجموعه‏ای سازمان یافته از آگاهی اطلاق می‏شود كه موضوع بحث آن همه جنبه‏های كتاب است. دو ركن مهم كتابشناسی اطلاعات و نظم است، هر كتابشناسی باید دارای اطلاعاتی كامل و درست و علاوه بر آن از نظمی منطقی برخوردار باشد. اولین گام در پژوهش و سامان‏بخشی هر موضوع، آشنایی فراگیر، دقیق و ژرف در منابع و متون موجود در آن موضوع خواهد بود، تنك‏مایگی و نااستواری برخی از پژوهشها گاهی معلول عدم شناخت پژوهنده از سرچشمه‏های بحث و منابع قابل مراجعه و عدم بررسی آراء و نظریات دیگران است. حضرت علی‏علیه‏السلام می‏فرمایند: ((من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء)) عدم اطلاع محققان از كار یكدیگر موجب تكرار كارها، هدر رفتن عمر، تلف شدن بودجه و اموال عمومی می‏گردد. بدون كتابشناسی هیچ پژوهشی به سامان نمی‏رسد. ساموئل جانسون محقق و فرهنگ‏نویس انگلیسی می‏گوید: ((دانش بر دو قسم است: یا موضوعی را می‏دانیم و یا می‏دانیم در كجا می‏توانیم اطلاعاتی درباره آن بیابیم.)) در زبان لاتین جمله‏ای مشهور وجود دارد كه می‏گوید: ((كسی كه می‏داند علمی در كجا یافت می‏شود به آن كسی كه عالم است نزدیك می‏شود.)) كتابشناسی را به سدی می‏توان مانند كرد كه در مقابل سیلاب كتاب باید ساخته شود تا استفاده صحیح از كتابها ممكن گردد. ما در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات به سر می‏بریم، تنها با كتابشناسی، طبقه‏بندی و پردازش اطلاعات می‏توان این انفجار را مهار كرد. هنگامی اطلاعات قابل برداشت می‏شود كه پردازش شده باشد و به هنگام رجوع به مخازن بزرگ اطلاعاتی بدانیم به سراغ كدام طبقه برویم. جامعه ما در این مرحله از توسعه فرهنگی - اجتماعی خویش به بازیابی، تدوین و گردآوری همه گونه اطلاعات پراكنده در همه زمینه‏های علمی و اجتماعی نیاز دارد. باید همه ذخایر و داده‏های اطلاعاتی كه طی سالیان در گوشه و كنار منتشر شده است گردآوری شود تا با سامان یافتن آنها جایگاه ما در هر زمینه علمی و اجتماعی مشخص گردد. پژوهش جامع در هر زمینه‏ای بخصوص علوم و معارف اسلامی و بالاخص قرآن و علوم قرآنی نیازمند اطلاعات و گردآوری كلیه مآخذ، مدارك و منابع مربوط به آن است؛ خاصه قرآن كه اساس قانون و قانون اساسی اسلام و آیین‏نامه فرهنگ، فرهیختگی و دانشوری است. خوشبختانه گستره تحقیقات درباره قرآن و معارف قرآنی بسیار وسیع است. آقای مصطفی صادق الرافعی متفكر مصری در كتاب اعجازالقرآن و البلاغة النبویه می‏گوید: ((از آن زمان كه تاریخ به وجود آمده در همه عالم كتابی شناخته نشده است كه به اندازه قرآن یا نزدیك به آن شرح و تفسیر نگاشته شده یا درباره آن كتاب تصنیف شده باشد.)) آقای محمدحسن بكائی نیز در مقدمه جلد اول كتابنامه بزرگ قرآن كریم، صفحه 38 اظهار می‏دارد كه تاكنون در جهت پژوهشهای خود بالاتر از چهل هزار عنوان كتاب با تعداد مجلدهای مختلف شناسایی كرده‏اند. نیز آقای بهاءالدین خرمشاهی قرآن‏پژوه معاصر در كتاب قرآن شناخت صفحه 285 می‏گوید: ((فهرست آثاری كه پیرامون قرآن یا قرآن‏پژوهی از قرون اولیه تا امروز پدید آمده اعم از مقاله، رساله، كتاب و اعم از خطی و چاپی یا به صورت نرم‏افزار كامپیوتری بر طبق معقول‏ترین برآورد بدون اغراق كمابیش بالغ بر بیست هزار عنوان است.)) تنها 572 پایان‏نامه تحصیلی فقط در دانشكده‏ها و مراكز علمی ایران در دانشنامه قرآن جلد اول صفحه 412 ذكر شده است كه شاید پایان‏نامه دكتر محمد خزائلی تحت عنوان ((اعلام قرآن‏)) اولین آنها باشد. در خصوص قصص و داستانهای قرآن كه از دلچسب‏ترین مباحث علوم قرآنی می‏باشد نیز تاكنون پژوهشهای زیادی به انجام رسیده است چه در زمینه نقل قصص قرآنی، كه هم سابقه طولانی دارد و هم كارهای زیادی انجام شده است، و چه در زمینه قصه‏شناسی و ویژگیهای هنری و ساختاری داستانهای قرآن كه عمر زیادی ندارد و طبیعی است در آن باب كار كمتری انجام گرفته باشد. تا به حال چندین كتابشناسی راجع به قصص قرآن در قالب مقاله و حتی كتاب البته ناتمام و ناقص تالیف شده است، از جمله آقای غلامرضا عرفانیان در مقدمه قصص الانبیاء قطب‏الدین راوندی از انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی كه به كوشش ایشان انجام شده 174 كتاب و منبع درباره قصص انبیاء معرفی كرده است. از آقای مهدی خراسانی در مجله آینه پژوهش سال سوم شماره 15 نیز مقاله‏ای تحت عنوان ((پژوهشی در داستانهای قرآن‏)) منتشر شده كه در مجموع 55 كتاب راجع به قصص قرآن معرفی كرده است. به دنبال این مقاله و برای تكمیل آن آقای محمدعلی هاشم‏زاده مقاله ((استدراك كتابشناسی قصه‏های قرآن‏)) را در آینه پژوهش شماره 20 آورده است، كه در بردارنده 405 مقاله و كتاب می‏باشد. البته بیش از نیمی از آن را مقالات عربی و فارسی تشكیل می‏دهد كه همگی از جلد دوم كتاب معجم‏الدراسات القرآنیه آقای عبدالجبار الرفاعی اخذ شده است. نیز در كتابنامه بزرگ قرآن كریم به اشراف آقای محمد حسن بكائی كه تاكنون فقط 8 جلد آن چاپ شده و در آن كتابها و پایان‏نامه‏های دانشگاهی مربوط به قصص قرآن به صورت پراكنده آمده است. در این مقاله، علاوه بر استفاده از منابع یاد شده از دیگر مآخذ همچون جلد اول دانشنامه قرآن صفحه 412 كه پایان‏نامه‏های تحصیلی را آورده است و جلد دوم صفحه 1838 و همچنین از مجموعه ((الموسوعة مصادر النظام الاسلامی‏)) كتاب الاعلام و التبلیغ آقای عبدالجبار الرفاعی كتابشناس سختكوش معاصر بهره گرفته شده است. ناگفته پیداست این كتابشناسی نیز هرگز داعیه كمال و تمام بودن ندارد و در مجموع تعداد 464 كتاب و مقاله جمع‏آوری شده است. در پایان نكاتی چند درباره اطلاعات داده شده در این كتابشناسی و نظم حاكم بر آن یادآور می‏شود. این كتابشناسی در بردارنده كتابها، مقاله‏ها، پایان‏نامه‏های تحصیلی و حتی كتابچه‏های كم‏حجم و چند نسخه خطی می‏باشد، مع‏ذلك كتابهای غیرمستقل كه بخش قصص قرآنی آن چندان قابل اعتنا نبوده و نیز آثار منظوم مربوط به قصص قرآن ثبت نشده است. به خاطر سهولت كار مراجعان و نیز نامشخص بودن لقب بعضی از مؤلفان عرب‏زبان، این مجموعه براساس حروف الفبای نام كتاب یا مقاله تدوین شده است. كتابها و مقالاتی بیشتر مد نظر بوده كه اطلاعات كتابشناختی كاملتری داشته‏اند؛ از این‏رو، كتابهای خطی با اطلاعات ناقص كتابشناختی كمتر آمده است. كیفیت ثبت اطلاعات در مورد كتابها به ترتیب زیر است: نام كتاب، نام مؤلف، نام مترجم (اگر مترجم داشته باشد)، وضعیت نشر (به ترتیب شامل: محل نشر، ناشر، تعداد و نوبت چاپ و سال نشر)، و تعداد صفحات كتاب. در پایان‏نامه‏ها به جای محل نشر، محل تنظیم آمده است. كیفیت ثبت اطلاعات در مورد مقاله‏ها چنین است: مقاله، نام نویسنده، نام مجله با مشخصات آن (به ترتیب شامل: سال نشر (س) شماره مجله (ع) تاریخ نشر مقاله، ابتدا و انتهای صفحات)، مقالات در حد یك یا دو صفحه، كمتر احصا شده‏اند. در مدخلهای ناقص به جای علایم ((بی‏تا)) و ((بی‏نا)) بلافاصله مدخل بعدی آمده است. ناگفته نماند در این كتابشناسی، كتابهای تاریخ و سیره كه به داستان انبیاء و قصص قرآن پرداخته، احصا نشده است. علاقه‏مندان به این مجموعه كتابها را به ناسخ التواریخ لسان‏الملك سپهر، الكامل فی التاریخ ابن اثیر، مروج‏الذهب مسعودی، تاریخ طبری، گزیده تاریخ بلعمی، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی، حیوة القلوب علامه مجلسی، سیره ابن هشام، الفصول فی سیرة الرسول، ابن‏كثیر و... ارجاع می‏دهیم.

كتابشناسی قصه ‏های قرآن2

((آ))
1- ((آخر مشهد للفتیه‏))، سید قطب. المعرفة، س‏2، ع‏2، 1394 ق، ص 5-8.
2- آدم از نظر قرآن، محمد جواد موسوی غروی. تهران: ناشر، مولف، 1364ش،206 ص.
3- آدم علیه‏السلام، نمیر عنان. بغداد: مطبعة دارالرسالة،1979 م، 88ص.
4- ((آدم علیه‏السلام‏))، البهلی الخولی. المسلمون، ع‏1،1373 ق، ص 85-87.
5- ((آدم علیه‏السلام‏))، محمود الشرقاوی. الوعی الاسلامی، ع‏216، 1402 ق، ص 70-79.
6- ((آدم و حوا، اسدالله داستانی بنیسی. قم: بنیسی، 1365 ش،87 ص.
7- آدم و حوا، عبدالكریم بی‏آزار شیرازی. تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1355 ش، 68 ص.
8- ((آدم و حوا))، سید مهدی آیت‏اللهی. تهران: جهان آرا، سوم،1367 ش، 24 ص.
9- الآفاق الفنیه فی قصة القرآنیه، محمد ناجی مشرح. جده: دارالمجتمع، اول، 1412 ق، 121ص.
10- آفرینش آدم و سر سجود ملائكه، مریم شعبانزاده. كارشناسی ارشد، محل تنظیم: تربیت معلم،1373ش.
11- ((آفرینش هنری در قرآن‏))، سید قطب، مترجم، محمدمهدی فولادوند، تهران: بنیاد قرآن، دوم، 1360ش، 208 ص. عنوان اصلی ((التصویر الفنی فی القرآن‏)).
12- آنها كه در گهواره سخن گفتند، سید احمد واحدی. قم: شفق، 128 ص.
13- آیات ذوالقرنین، قرآن با دانش سازگار است، عطاءالله شهاب‏پور. تهران: انجمن تبلیغات اسلامی،1323ش، 25 ص.
((الف‏))
14- ابراهیم، سید محمود طالقانی، تهران: حر، 40 ص.
15- ابراهیم، عفیف عبدالفتاح طباره. مترجم، حمید شریفی و كریم زمانی، تهران: حكمت، 1358ش، 52 ص.
16- ابراهیم ابوالانبیاء، السحار عبدالحمید جوده. قاهره: مكتبة مصر، 1965م، 354ص.
17- ابراهیم اسوه ارزشهای اخلاقی و انسان برتر و الگوی ارائه شده در قرآن، عبدالعلی بازرگان. تهران: ناشر مؤلف، اول، 1372 ش، 160 ص.
18- ابراهیم بت‏شكن یا قهرمان توحید، مصطفی زمانی. دوم، 175 ص.
19- ابراهیم خلیل‏الله، غلامعلی شعبانی. تهران: ناشر مولف، 1362 ش، 48 ص. این كتاب تلخیص و برگرفته از كتاب قصص قرآن رسولی محلاتی می‏باشد.
20- ((ابراهیم خلیل‏الله‏))، نصرالدین عبداللطیف. التصوف الاسلامی، س‏10، ع‏3، 1988م، ص‏54-55.
21- ابراهیم در مصاف با شرك نمرود، یوسف صدیق. مقدمه و ترجمه محمد شریف حجتی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی، دوم، 1372 ش، 52 ص.
22- ابراهیم علیه‏السلام پدر توحید، علی ثقفی. انتشارات هاد، دوم، 1375 ش، 80 ص.
23- ((ابراهیم فی التصور الاسلامی‏))، احمد جنتی. التوحید، ع‏27،1407، ص‏113-119.
24- ابراهیم قهرمان توحید، محمد نقدی. تهران: اسوه، اول،1373 ش، 111ص.
25- ابراهیم مردی كه خانه كعبه را ساخت، میرابوالفتح دعوتی. قم: كتابخانه سیار حائری تهرانی، 1352 ش، 40 ص، مصور.
26- ابراهیم و لوط راست قامتان جاودانه تاریخ، محمد محمدی اشتهاردی. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، 1365 ش، 222ص.
27- ابرقو در رابطه با داستان اصحاب رس و زمان و مكان احتمالی آنها، حبیب‏الله فضائلی. اصفهان: میثم تمار،1363 ش، 157 ص، مصور.
28- ((ابلیس فی القرآن و الحدیث‏))، محمد باقر حجتی. الثقافة الاسلامیة، ع‏29، رجب و شعبان 1410 ق، ص 128-162.
29- ابلیس و آدم، غلام احمد پرویز. 1954م.
30- ((ابلیس و النبوة‏))، دانیال قبیسی. المعارج، ع‏10، ربیع‏الاول 1412 ق، ص 90-94.
31- احسن التواریخ، زندگانی پیامبران از آدم تا خاتم، حسن لواسانی نجفی. تهران: كانون شریعت، 2 ج،1363 ش.
32- احسن القصص، ملك حسن علی شرقپور. لاهور: رفیق عام پریس، 80 ص.
33- احسن القصص، سید محمدبن علی النقوی النصیرآبادی. بیهارهند: صبح الصادق، 1305ق، 812 ص.
34- احسن القصص تفسیر سوره یوسف، غلام رسول عالم‏پوری. لاهور: آكادمی ادبی پنجاب،1916 م،359 ص.
35- احسن القصص، قصص الانبیاء باسلوب تحلیلی قرآنی حدیث، كمال مصطفی شاكر. دمشق: دارالمعرفة،296 ص.
36- ((احسن القصص‏))، احمد هلیل. هدی الاسلام، ع‏7، 1402 ق، ص 680-683.
37- اخبار الامم المبادة فی القرآن، عاتق‏بن غیث البلادی. مكة المكرمة: دار مكة، 1412 ق، 235 ص.
38- الاخلاق القرآنیة (التفسیر الموضوعی للقرآن)، زهیر الاعرجی. بیروت: دارالزهراء، 2 ج، اول،1407 ق،336 ص. بحث مربوط به قصص در فصل چهارم ص‏303-331 می‏باشد.
39- ادریس پیامبر، مرتضی امین فروغی، تهران: اعلمی، 1364 ش.
40- ادریس فضانورد، مصطفی زمانی. تهران: اشرفی،1349 ش، 62 ص.
41- ((استدراك كتابشناسی قصه‏های قرآن‏))، محمد علی هاشم‏زاده. آینه پژوهش، س 4، ش‏20، مرداد و شهریور 1372، ص 94.
42- اسرائیلیات القرآن، محمد جواد مغنیه. بیروت: دارجواد - دارالتیار الجدید،746 ص.
43- الاسرائیلیات و اثرها فی كتب التفسیر، رمزی نعناعة. دمشق: دارالقلم بیروت: دارالبیضاء، 1390 ق،493 ص.
44- اسكندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسكندر، سید حسن صفوی. تهران: امیركبیر، اول، 1364 ش،407 ص.
45- اسلام و هنر، محمود بستانی. مترجم، حسین صابری، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، بحث مربوط به قصص قرآن، صص 158-226.
46- ((اشارات فنی بر قصه‏های قرآن‏))، علی ولی‏زاده، بصائر، ش 2 و3.
47- اشعیا نبی بنی‏اسرائیل، محمود احمد المراغی، بیروت:
48- اصحاب الاخدود، محمد احمد برانق. مترجم، كاظم پورجوادی، تهران: نگاه،1366.
49- ((اصحاب الاخدود))، معالی عبدالمجید. الوعی الاسلامی، س 15، ع‏180،1399، ص‏180.
50- اصحاب الاخدود، مرتضی امین فروغی. تهران: اعلمی،16 ص.
51- اصحاب فیل، سعید بیانی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 20 ص.
52- اصحاب بست، عمادالدین طبسی. قم: 1354 ق، 40 ص.
53- اصحاب فیل، میرابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش.
54- اصحاب فیل، محمد صادق موسوی گرمارودی. تهران: كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان،1366 ش،37 ص.
55- ((اصحاب الفیل و طیر ابابیل و حجارة من سجیل‏))، العربی، ع‏97، دسامبر1966 م، ص‏140.
56- اصحاب القریه، محمد احمد برانق، مترجم، كاظم پورجوادی، تهران: نگاه،1366 ش.19ص.
57- اصحاب كهف، توفیق حكیم. مترجم، ابوالفضل طباطبایی، تهران: انجمن كتاب،1333 ق، 104 ص.
58- اصحاب كهف، ابوالكلام آزاد. لاهور: انتشارات شعاع ادب، 1962 م، 144 ص.
59- اصحاب الكهف، میر ابوالفتح دعوتی. قم: شفق، 1358 ش، 32 ص.
60- اصحاب الكهف، محمد كامل حسن. بیروت: انتشارات المكتب العالمی.
61- ((اصحاب الكهف‏))، حامد الجوهری. الهدایة، س‏15، ع‏169، 1412 ق، ص‏57-63.
62- ((اصحاب الكهف‏))، محمد عبدالسلام، منار الاسلام، س‏10، ع‏2، 1405 ق، ص‏67.
63- اصحاب كهف و ذوالقرنین، اسد سزایی سنبلوك. استانبول: انتشارات آیدینلك،1943 م، 48 ص.
64- اصحاب الكهف و الرقیم، محمد امین. استانبول: دارالطباعة العامرة، 1264 ق، 62 ص.
65- ((اصول الدعوة من خلال القصة القرآنیة‏))، محمود عماره. منبر الاسلام، س‏46، ع‏11.
66- ((اضواء علی تفسیر سورة یوسف من خلال اللغة المصریة القدیمة، رمضان السید. دراسات عربیة و اسلامیة، ع‏8،1989 م، ص 14-57.
67- ((امراة العزیز))، ابراهیم علی ابوالخشب. الامة، س‏5، ع‏58، شوال 1405 ق، ص‏34.
68- الانبیاء، حیاتهم - قصصهم، عبدالصاحب حسنی عاملی. بیروت: الاعلمی للمطبوعات، 1391 ق، 525 ص.
69- الانبیاء فی القرآن، محمود الشرقاوی. قاهرة: مؤسسة دارالشعب، 1982 م، 222 ص.
70- انبیاء قرآن، محمد جمیل احمد. لاهور: 1954.
71- ((الانبیاء... محاولة لدراسة القصة القرآنیة‏))، حسین شحادة. العرفان، ع‏1،1406 ق، ص 14-27؛ ع‏2،1406ق، ص 34-51.
72- ((الانبیاء و الآباء الاولون فی القرآن‏))، نظیر جاهل. المعارج، ع 10، ربیع‏الاول 1412، ص‏15-29.
73- ((الانبیاء یستقون من نبع واحد))، احمد حسن الباقوری. العروة الوثقی، ع‏28، 1402، ص‏11.
74- انسانی كه صد سال را در خواب گذراند، مهدی ملایی. اردستان: انجمن اسلامی شهید رجایی، 1361 ش، 20 ص.
75- ان مثل عیسی عندالله كمثل آدم، حسن عزالدین الجمل، بیروت: دارالكتاب العربی، اول، 1404 ق، 142 ص.
76- انهدام شهر لوط، منوچهر مطیعی. تهران: گوتنبرگ، اول، 1372 ش، 280 ص.
77- اهل الكهف، احمد بهجت، عربستان: دارالشروق.
78- اهل الكهف فی التوراة و الانجیل و القرآن، احمد علی مجدوب. قاهرة: الدار المصریة اللبنانیة، اول، 1410 ق، 272 ص.
79- اینك سرزمین حجر، محمد صادق موسوی گرمارودی. تهران: كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان، 1362 ش، 39 ص.
80- ایوب، حسن جلایر. تهران: پیام كودك، 1360 ش، 124 ص.
81- ایوب پیامبر، محمد كاظم وافی. قم: نشر تكبیر، 31 ص.
82- ایوب و صالح، حسن جلایر. تهران: روزبه،23 ص.
((ب‏))
83- بابا آدم، مصطفی زمانی. تهران: كتابفروشی اشرفی،1349 ش،56 ص.
84- با پیغمبران در قرآن، عفیف عبدالفتاح طبارة. مترجم، احمد حواری نسب، سنندج: امیركبیر، 494 ص.
85- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر مجلسی. تهران: دارالكتب الاسلامیة، 4 جلد: ج‏11،396 ص؛ ج‏12،389 ص؛ ج‏13، 461ص؛ ج‏14، 524 ص.
86- بحوث فی قصص القرآن، السید عبدالحافظ عبدربه. بیروت: دارالكتاب البنانی، اول، 1972 م،329 ص.
87- بحوث فی قصص القرآن. محمد عبدالمنعم الخفاجی. بیروت: دارالكتاب اللبنانی.
88- ((بدایة الحسد و نهایته فی قضیة قابیل و هابیل‏))، محمد سید طنطاوی، منبر الاسلام، س‏49، ع‏7، 1411 ق، ص‏8.