فرآیند مداخلات درمان دینى به شرح زیر است:
جلسه اول درمان
هدف این جلسه آشنا كردن بیمار با درمان دینى یا مداخلات دینى در درمان اختلال وسواسى ـ جبرى است و دستور كار جلسه شامل: ارائه منطق مداخلات دینى و ارائه جزوه آموزشى در زمینه دعا است.
در این جلسه, ابتدا منطق مداخلات دینى به شرح زیر براى بیمار توضیح داده مى شود:
(از آن جا كه شما اظهار تمایل نمودید از راهبردها و شیوه هاى دینى نیز در راستاى درمان بیماریتان استفاده كنید و از طرفى, به نظر مى رسد برخى اعتقادات و اعمال دینى, چنان چه با برنامه اى حساب شده, استفاده شود, مى توانند نقش مؤثرى در مقابله با افكار و اعمال وسواسى ایفا كنند, بنابراین, ما در طى جلسات درمانى كه با هم خواهیم داشت سعى خواهیم كرد تا به همراه تكنیك ها و شیوه هاى رایج در درمان وسواس از برخى از این راهبردها و فنون استفاده كنیم. از جمله آنها مى توان به راهبردهاى ذكر, دعا, شكر و اسوه گزینى (الگویابى) اشاره كرد. در پژوهش هاى مختلف به كرات تأیید شده است كه وقتى انسان به ذكر خدا و یادآورى قدرت بى نهایت او مى پردازد و از او طلب حاجت, كمك و یارى مى نماید, پله هاى رسیدن به هدفش را سریع تر طى خواهد كرد. براى آن كه شما بتوانید از این باورها و راهبردها براى درمان مشكل خود بهتر استفاده كنید, ما در طى جلسات, طبق یك برنامه مشخص از این راهبردها استفاده خواهیم كرد.)
پس از توضیحات, درمان گر در مورد مفهوم دعا به توضیح مى پردازد و كیفیت و تأثیر آن را در درمان علائم وسواسى, با بیمار به بحث مى گذارد. هدف از این اقدام ابتدا ارزیابى برداشت بیمار از دعا و سپس كیفیت استفاده بیمار از دعا است.
الف) آیا دعا كلى گویى است یا اختصاصى و شخصى.
ب) آیا دعا كردن تشریفات صرف دینى است یا با زبان و نیاز بیمار هماهنگ است.
ج) آیا دعا با پاسخ هاى اختلال وسواسى ـ جبرى ارتباط دارد , یا خیر, براى مثال, صلوات فرستادن براى رفع اضطراب ناشى از یك فكر وسواسى است یا براى تقرّب به خداوند.
توضیح و ارائه تعریف از دعا داراى اوصاف زیر است:
الف) دعا گفت وگویى دوطرفه میان خداوند و بنده اوست.
ب) دعا اعلام یك نیاز به موجودى بى نیاز, قدرت مند و بخشنده است.
ج) دعا بیان خالص, روشن و واضح یك حاجت به اجابت كننده اى است كه از وعده اش تخطى نمى كند.
د) در دعا ذكر ویژگى هاى خداوند, متناسب با موضوع مورد حاجت ضرورى است.
هـ) دعا ذكر و یادآورى است, از این رو, محتواى سازنده آن داراى اهمیت است. دعاى سازنده مانند دعاهایى است كه جنبه هاى مثبت و كارآمدى را براى خود و دیگران دارد, در برابر, دعاهایى مانند (خدایا مرا از روى زمین بردار تا از شرّ وسواس خلاص شوم) جنبه غیر سازنده و منفى دارد.
در پایان جلسه, جزوه دعا به عنوان تكلیف خانگى به بیمار داده مى شود.
جلسه دوم درمان
هدف این جلسه اولاً, آموزش كاربردى دعا در راستاى جهت گیرى درمان و ثانیاً, استفاده از حدیث حضرت على(ع) در مورد مواجهه با ترس براى تسهیل در پذیرش شیوه درمان است, از این رو, دستور كار این جلسه عبارت است از:
1. بیمار از مطالعه جزوه دعا به چه نگرشى از دعا رسیده است.
2. بیمار با مثال, دعاهاى روشن و خالص را در راستاى نیازهاى درمانى اش ارائه و تمرین كند.
3. حدیث حضرت امام على(ع) در مورد مواجهه با موضوع ترس بیان مى شود.
در ابتدا از بیمار خواسته مى شود تا برداشت خود را از مطالعه جزوه آموزش (دعا) بیان كند. سپس به بیمار گفته مى شود كه ما در این جلسه سعى خواهیم كرد با هم دیگر دعاهاى متناسب با كاهش علائم وسواسى ـ جبرى شما را پیدا كنیم.
پس از ارائه منطق درمان اختلال وسواسى ـ جبرى با شیوه مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ, ابتدا كلام امام على(ع), در مورد مواجهه با ترس, براى بیمار خوانده مى شود: (چون از كارى ترسى بدان در شو, كه خود را سخت پاییدن دشوارتر تا در نشدن در كار و ترسیدن) (حكمت175) و برداشت بیمار از آن ارزیابى مى شود. در پایان جلسه, براى آماده شدن بیمار در استفاده از تكنیك مواجهه و پیش گیرى از پاسخ, دعاى (امن یجیب) به بیمار توصیه شده و سپس درمان گر با كمك وى دعاى متناسب با مشكل را انتخاب كرده و در جلسه تمرین مى كند.
جلسه سوم درمان
هدف این جلسه بسط حوزه معنایى و كاربردى دعا و آشنا كردن بیمار با شیوه اسوه گزینى (الگویابى) است. دستور كار شامل ارزیابى تكالیف دعا; تمرین دعاهاى جلسه قبل; تعریف اسوه گزینى و به كار بردن آن در تمرین مواجهه; و تلاش براى بیان دعاهاى دیگر.
در این جلسه, پس از ارزیابى تكالیف خانگى مربوط به دعا, از بیمار خواسته مى شود تا دعاى جلسه قبل را براى شروع تمرین مواجهه سازى بیان كند. سپس شیوه اسوه گزینى تعریف شده و از بیمار خواسته مى شود به هنگام تمرین مواجه سازى خود را به جاى یكى از اسوه ها فرض كند و در نقش او تمرین نماید.
در پایان جلسه, بیمار با كمك درمان گر دعاهاى دیگر را تنظیم و در جلسه تمرین مى كند و به عنوان تكلیف خانگى آن را در خانه انجام مى دهد. ضمناً, در تكالیف خانه (نقش بازى) كردن در نقش اسوه انتخاب شده به هنگام تمرین مواجهه سازى توصیه مى شود.
جلسه چهارم درمان
هدف این جلسه آشنا كردن بیمار با مفهوم شكر و تمرین مرحله اول آن و هم چنین تسلط مفهومى استفاده از راهبردهاى دعا و اسوه گزینى است. دستور كار شامل ارزیابى تكالیف مربوط به دعا و اسوه گزینى; آموزش مفهوم شكر و مراحل آن; تمرین مرحله اول شكر است.
در جلسه چهارم, ابتدا تكالیف مربوط به دعا و اسوه گزینى ارزیابى و سپس بیمار با راهبرد شكر آشنا مى شود (علت آموزش راهبرد شكر در این جلسه این است كه در تمرین هاى خانگى درمان شناختى ـ رفتارى اختلال وسواسى ـ جبرى موفقیت هاى درمانى هرچند ناچیز شروع شده است). براى آشنایى بیمار با این راهبرد توضیح زیر ارائه مى شود.
پس از دعا و اسوه گزینى كه با هم آنها را مرور و در درمان به كار بردیم, در این جلسه مى خواهیم با كمك شما راهبرد دیگر دینى را مرور و در درمان از آن یارى جوییم. راهبردى كه به شما كمك مى كند تا به داشته هاى مثبتتان بیشتر توجه كنید و نداشته ها را كمتر به نظر آورید, زیرا شكر, سپاس گزارى از خداوند به خاطر نعمت هایى است كه به ما ارزانى داشته است. خداوند وعده داده است كه در مقابل این شكرگزارى, هم به ما پاداش دهد و هم نعمت خود را بر ما فزونى بخشد. براى رسیدن به چنین پاداشى لازم است:
اولاً, ابتدا نعمت هاى خداوند را بشناسید. نعمت هاى الهى شامل هر ویژگى مثبت شخصى و یا موفقیتى مى شود كه شما در زندگى دارید. اما در این درمان, فقط موفقیت هایى منظور است كه شما در طول درمان بر اثر تلاش و كوشش آن را كسب مى كنید, مثل صرف وقت كمتر در افكار یا اعمال وسواسى, یا تداخل كمترى كه افكار یا اعمال وسواسى در سایر فعالیت هاى شما طى درمان ایجاد مى شود كه نشان دهنده بهبود در علائم وسواسى ـ جبرى است.
ثانیاً, پس از شناسایى موفقیت ها به عنوان یك عطیه الهى, بایستى یكایك آنها را به زبان بیاورید, زیرا شكر زبانى شما را براى دست یابى به هدف درمان آماده مى سازد.
ثالثاً, پس از شناسایى موفقیت ها با شكر زبانى در مورد به دست آوردن آنها از خداوند به دلیل این موفقیت ها سپاس گزارى كنید. با این امید كه (لئن شكرتم لازیدنكم); كسى كه شكرگزار باشد خداوند به آن خواهد افزود.
حال مرحله اول این راهبرد را كه شناسایى موفقیت هاست با هم به انجام خواهیم رساند. اطلاعات ثبت شده در تكالیف خانگى شما مى تواند در این زمینه كمك كننده باشد.
در ادامه جلسه, به هنگام تمرین مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ همانند جلسه پیش, از دعا و اسوه گزینى استفاده مى شود. در پایان, در خصوص مرحله اول شكر و نیز دعا و اسوه گزینى در زمان تمرین مواجهه, تكالیفى به بیمار ارائه مى شود.
جلسه پنجم تا هشتم درمان
هدف این جلسات تسلط مفهومى و مهارتى بر راهبردهاى دعا, اسوه گزینى و شكر است. دستور كار جلسه شامل تمرین مرحله دوم و سوم شكرگزارى, و تمرین دعا و اسوه گزینى به هنگام تمرین مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ است.
موفقیت هاى شناسایى شده در تكالیف خانگى یك به یك شناسایى و به زبان آورده مى شوند, سپس از خداوند سپاس گزارى مى گردد. پس از آن به هنگام تمرین مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ, مثل جلسات قبل از دعا و اسوه گزینى استفاده مى شود.
جلسه نهم تا شانزدهم درمان
هدف این جلسات تغییر فرض هاى ناكارآمد دینى بیمار است كه با وسواس وى در ارتباط است. از این رو, آموزه هاى دینى زیر مدنظر قرار مى گیرند:
1. دین اسلام دین میانه است, از این رو, در تكالیف آن سهولت وجود دارد.
2. بین عمل, نیت و آن چه به زور به ذهن مى آید, تفاوت وجود دارد و (وسواس هاى فكرى), اعمال انسان ها به شمار نمى آیند تا مورد بازخواست خداوند باشند, زیرا تنها در حوزه اختیار از انسان ها بازخواست مى شود. هم چنین لازم است احساس گناه بیمار در خصوص افكار وسواسى دینى (كفر به خدا و ) به چالش گذاشته شوند.
3. تكالیف هركسى براساس وسع و میزان و محدوده توانایى هاى اوست. در این جا بین سخت گیرى هاى اضطرابى (در اخلاق) و آموزه هاى دینى تمایز ایجاد مى شود.
4. توجه به خوبى ها و توان مندى هاى خود و تحسین آنها به عنوان آموزه اى از حضرت سبحان كه پس از آفرینش انسان خود را تحسین كرده و فرموده است: (فتبارك الله احسن الخالقین), تأكید مى شود. ضمن تحسین از خود تفاوت آن با تكبر و غرور نیز مشخص مى شود.
در هر جلسه, در مورد یكى از موضوعات فوق از منظر دین بحث شده و افكار بیمار به چالش كشیده مى شود. این موضوعات تنها نمونه اى از فرض هاى دینى و اخلاقى افراد وسواسى هستند كه از فردى به فرد دیگر فرق مى كند و مى تواند فرض هاى دیگرى را نیز كه درمان گر در طى جلسات, بسته به مورد, به دست مى آورد, در بر گیرد.
