تبیان، دستیار زندگی

ایجاد رفتار با استفاده از اصل اكتساب

كودكان، بسیارى از رفتارهاى بد و خوب، بهنجار و نابهنجار، سازگار و ناسازگار را از راه مشاهده اعمال دیگران كسب مى كنند. به عبارت دیگر، رفتارهاى كودك شبیه به رفتار والدین و كسانى است كه امر تعلیم و تربیت آن ها را به عهده دارند; طرز راه رفتن، لباس پوشیدن، صحبت كردن، اعتقادات، باورها، ترس ها، و... راكودكان از بزرگ ترها به ویژه از والدین خود مى آموزند. پس از والدین، معلمان سال هاى نخست تحصیل، نقش مهمى در شكل گیرى رفتار كودكان دارند. از این رو، رفتار والدین و معلمان، به عنوان الگوهاى قابل مشاهده براى كودك، مهم ترین نقش را در اكتساب رفتارهاى جدید دارد. در واقع، كودكان آینه تمام نماى رفتار اطرافیان خود هستند.

با توجه به اصل اكتساب، اگر والدین بخواهند رفتار مطلوبى مانند: سلام كردن یا مسواك زدن و... را در فرزند خود ایجاد كنند، باید در صحنه هاى مختلف كه كودك رفتار آن ها را مشاهده مى كند، این عمل را به صورت طبیعى انجام دهند. مثلا اگر كودك، هنگام برخورد پدر و مادر با یكدیگر و نیز در برخورد با دوستان در كوچه و خیابان و در مهمانى ها چندین بار عمل سلام كردن را مشاهده كند، طبیعى است كه بر اساس همین الگوهاى مشاهده اى، «سلام كردن » را یاد خواهد گرفت. براى تعمیم این رفتار به موقعیت هاى زمانى و مكانى و با افراد دیگر، مى توان از تشویق هاى مناسب و به جا استفاده كرد تا این عمل مطلوب، ملكه كودك شده به گونه اى كه با قطع تشویق ها نیز آن عمل را انجام دهد و خود عمل پسندیده، مشوق او باشد.

ایجاد رفتار با استفاده از اصل بازدارى زدایى

بازدارى هنگامى اتفاق مى افتد كه فرد، الگویى را مشاهده كند كه بدون هیچ پیامد نامطلوبى، رفتارى را كه مشاهده كننده از انجام آن ترس دارد، انجام دهد. به عبارت دیگر، كودك باید رفتارى را كه از انجام آن ترس دارد، ببیند دیگران انجام مى دهند و هیچ حادثه ناگوارى نیز برایشان اتفاق نمى افتد. مثلا كودكى را در نظر بگیرید كه از رفتن به یك محیط خلوت یا از نزدیك شدن به گربه خانگى وحشت دارد، براى از بین بردن ترس و ایجاد جرات ورزى و شهامت در او مى توان از اصل بازدارى زدایى استفاده كرد; بدین گونه كه از كودك الگو - كودك دیگرى كه از گربه خانگى نمى ترسد یا از رفتن به یك اتاق خلوت هیچ وحشتى ندارد - مى خواهیم در مقابل كودك ترسو به گربه خانگى نزدیك شود یا به اتاق خلوت برود. با چند بار انجام دادن این رفتار، كودك ترسو به تدریج بازدارى زدایى مى شود; یعنى ترس او از بین مى رود و رفتار مورد نظر را یاد مى گیرد. در مرحله بعد، از خود او مى خواهیم تا این عمل را انجام دهد، البته در انجام این عمل با او مشاركت مى كنیم تا این كه انجام آن رفتار براى او عادى شود و به تنهایى نیز قادر به انجام آن گردد. قابل ذكر است كه عمل بازدارى زدایى را خود والدین و مربیان كودك نیز مى توانند انجام دهند، لكن به كارگیرى یك كودك هم سن و سال كودك مشاهده كننده، اثر بهترى دارد.

افزایش رفتار مطلوب با استفاده از اصل آسان سازى

یكى دیگر از فواید الگوبردارى، آسان سازى رفتار است; یعنى كسى كه قبلا رفتارى را آموخته ولى بنا به دلایلى از انجام آن امتناع مى ورزد، اگر شاهد انجام آن از سوى دیگران باشد، به انجام آن رفتار ترغیب خواهد شد. مثلا اگر ما كسى را كه شنا بلد است ولى جرات انجام آن را ندارد، در كنار استخر شنا ببریم، انجام این عمل (شنا كردن) براى او آسان مى شود، زیرا، مشاهده استخر و شنا كردن دیگران و لذت بردن از این ورزش سالم و مفید، او را به این رفتار مطلوب ترغیب خواهد نمود. و یا به عنوان مثال، براى ایجاد رفتارى مطلوب در كودكى كه از سؤال كردن سر كلاس یا صحبت كردن در بین جمع خجالت مى كشد و به كم رویى كه یكى از مشكلات روان شناختى است، مبتلا شده و در نتیجه، نمى تواند از توانایى هاى خود به خوبى استفاده كند، مى توان از اصل آسان سازى كمك گرفت; یعنى كودك را باید در موقعیت هایى قرار دهیم كه شاهد صحبت كردن كودكان دیگ ر در حضور جمع باشد. یا فیلم هایى كه این صحنه ها را به خوبى نمایش مى دهد، به او نشان دهیم. وقتى این عمل چندین بار تكرار شود، فرزند ما نیز به تدریج جرات صحبت كردن میان جمع و یا سؤال كردن سر كلاس را پیدا خواهد كرد.

روش هاى تعمیم یا گسترش رفتار

از این كه با بعضى از روش هاى ایجاد رفتار آشنا شدیم، اینك جاى این سؤال باقى است كه چگونه رفتار آموخته شده را حفظ ونگهدارى كنیم، به عبارت دیگر، روش هاى تعمیم یا گسترش رفتار چیست؟

مهم ترین اصل روان شناسى یادگیرى كه طبق آن، رفتار از موقعیت هاى خاص یادگیرى به موقعیت هاى دیگر گسترش مى یابد، اصل تعمیم است. اصل تعمیم یعنى این كه وقتى فردى، رفتارى را در زمان و مكان مشخصى تحت نظارت مربى خاصى - والدین یا معلمان و مربیان - یاد گرفت و انجام داد، همین رفتار را در زمان ها و مكان هاى دیگر و در حضور افرادى جدید نیز بتواند انجام دهد. مثلا، اگر كودكى در محیط خانه رفتارهایى از قبیل سلام كردن، رعایت حقوق دیگران، بهداشت، نظم و انضباط و تعاون را آموخته و به خوبى آن ها را انجام مى دهد، چه باید كرد تا همین رفتارهاى مطلوب را در موقعیت هاى دیگر و هم چنین در برخورد با افراد جدید مثلا در مهمانى ها، در مسافرت ها، در مدرسه و در اجتماعاتى غیر از خانواده نیز به راحتى و به صورت خودكار انجام دهد؟ در این باره روان شناسان یادگیرى معتقدند كه باید از مهم ترین اصل روان شناسى یادگیرى یعنى اصل تعمیم استفاده كرد.

در تعمیم، ما بادو موقعیت روبرو هستیم: موقیعت آموزش و موقعیت تعمیم. موقیعت آموزش، موقعیتى است كه رفتار، در آن یاد گرفته مى شود. موقعیت تعمیم موقعیتى است كه رفتار تغییر یافته باید در آن گسترش یابد; یعنى موقعیت طبیعى زندگى. یكى از عوامل مهمى كه تعمیم از موقعیت اول به موقعیت دوم را سبب مى شود، شباهت فیزیكى بین این دو موقعیت است. مارتین و پییر (1992) براى افزایش شباهت بین این دوموقعیت هاى پیشنهادى زیر را مطرح كرده اند:

1- در حین آموزش، موقعیت هاى طبیعى زندگى را مورد توجه قرار دهید; یعنى سعى كنید مراحل آخر موقعیت آموزش را شبیه موقعیت طبیعى سازید تابخشى از آموزش را در شرایط طبیعى انجام دهید.

2- شرایط آموزش را متنوع سازید یعنى سعى كنید تعداد محرك هایى را كه رفتار باید در حضور آن ها انجام شود، افزایش دهید.

3- هنگام آموزش، سعى كنید از محرك هایى كه در موقعیت طبیعى یافت مى شود، استفاده كنید.

4- از برنامه هاى تقویت ناپیاپى استفاده كنید; یعنى هر از چند گاهى به صورت اتفاقى رفتار آموخته شده را تقویت كنید.

5- در حین آموزش، از نمونه ها و مثال هاى فراوان استفاده كنید.

به عنوان مثال، كودك كم رو و خجولى را در نظر بگیرید كه از سؤال كردن سر كلاس یا از صحبت كردن در حضور جمع پرهیز مى كند. براى از بین بردن كم رویى چنین كودكى مى توان از «بازى » كه یكى از نیازهاى طبیعى كودكان است، استفاده كرد. سعى كنید چند بچه هم سن و سال او را به خانه آورده و ابتدا یك صحنه بازى در خانه به وجود بیاورید، كم كم این صحنه را به بیرون از خانه یعنى كوچه و محیطهاى پرجمعیت دیگر كه هم موقعیت طبیعى است و هم محرك هاى زیادى وجود دارد، ببرید. البته، در انتخاب نوع بازى باید ابتدا از بازى هایى استفاده كرد كه به افراد كم ترى نیاز دارد ولى مى توان به تدریج بازى هایى را كه معیت بیش ترى نیاز دارد طراحى كرد. در این بازى ها به بچه هاى كم رو مسؤولیت هایى نیز مى دهیم تا مجبور شوند با دیگران حرف بزنند و امر و نهى كنند و اعتماد به نفس بیش ترى در آن ها ایجاد شود. طبیعى است كه اگر ما بتوانیم چنین برنامه اى را به خوبى براى چنین كودكى اجرا كنیم و از تشویق هاى مناسب نیز استفاده نماییم، هم علت هاى كم رویى او را از بین مى بریم و هم شهامت سؤال كردن یا صحبت كردن در حضور جمع را در او ایجاد مى كنیم. ناگفته نماند كه انجام چنین كارهایى نیاز به تمرین زیاد و هم چنین مطالعه بیش تر و علاقه وافر به ایجاد رفتارهاى مطلوب در كودكان دارد.