تبیان، دستیار زندگی

خوابیدن همچون غذا خوردن و آشامیدن یكى از مهم ترین اعمال حیاتى به شما مى رود. هر جاندارى از جمله موش، فیل و حتى سوسك ها نیز مى خوابند. تمام جانداران مهره دار، حتى ساده ترین انواع جانداران بدون خواب قادر به ادامه حیات خود نیستند. انسان ها در شب به خواب مى روند، اما برخى از جانوران شب شروع به فعالیت مى كنند.

شواهد نشان مى دهد كه عامل اصلى تعیین طول مدت خواب جانداران، بیش از هر چیز، به جثه و شدت سوخت و ساز بدن جاندار بستگى دارد. بر همین اساس، خفاش ها در طول شبانه روز، دست كم بیست ساعت در خواب به سر مى برند. در حالى كه، اسب ها تنها دو ساعت نیاز به استراحت و خواب دارند. على رغم این تفاوت ها در میان جانداران، عمل خوابیدن، دست كم در میان پستان داران، مشخصه هاى بیولوژیكى بسیار مشابه و تقریباً یكسانى دارد. هنگام خواب، بدن این جانداران سست شده، دماى بدن و عمل غیرارادى سوخت و سوز به میزان زیادى كاهش مى یابد.

خواب در قرآن و سنّت

از نشانه هاى قدرت خداوند و اسرار خلقت حكیمانه او خواب است. قرآن كریم مى فرماید: «از نشانه هاى قدرت اوست خوابیدن شما در شب و روز، تا این كه از فضل پروردگار به طلب روزى برخیزید، در این (حالت) براى قومى كه سخن حق را بشنوند، عبرت هایى است.» (روم: 23)

البته، برخى از مفسّران عقیده دارند «نوم» بخشى از خواب است كه در آن «رؤیا» تحقق مى یابد. در سوره صافات، از زبان حضرت ابراهیم(علیه السلام)مى فرماید: «انّى ارى فى المنام»; «در خواب دیده ام...» خواب براساس نظر قرآن، آرامش انسان را تضمین مى كند، چنان كه مى فرماید: «والنّومَ سباتا...» (فرقان: 47)

همچنین مى فرماید:«وجعلنانومكم سباتاً» (نبأ: 9) سبات از ماده سبت بر وزن وقت به معنى قطع شدن و تعطیل گردیدن و استراحت است.از آن جا كه خواب موجب سستى انسان مى شود، خداوند از هرگونه خوابى، اعم از سبك و سنگین، منزه است: «الله خدایى است كه هیچ خدایى جز او نیست، زنده و پاینده است، نه خواب سبك او را مى گیرد و نه خواب سنگین» (بقره: 255)

از آیات قرآن برمى آید كه خواب شباهت بسیار زیادى با مرگ دارد: «خداوند است كه در وقت مرگ جان ها را مى گیرد و نیز جان آن هایى را كه به خواب رفته و هنگام مردن آن ها فرا نرسیده است، پس جان هایى را كه حكم مرگ بر آن ها جارى شده در نزد خود نگاه مى دارد و دیگران را تا زمانى كه معیّن است، باز مى فرستد. در این، براى آن هایى كه فكر مى كنند نشانه هایى روشن وجود دارد.» (زمر: 41) این آیه به روشنى بیان مى كند كه مرگ و خواب از یك جنس هستند و لذا براى هر دو، لفظ «توفّى» به كار برده است. این واژه به معنى «به طور كامل اخذ كردن» است. در آیه دیگرى نیز لفظ «توفى» به كار ر فته است: «و او پروردگارى است كه شب هنگام شما را مى میراند و هرچه در روز انجام داده اید، مى داند. آن گاه بامدادان شما را زنده نموده تا آن هنگام كه عمرتان به انتها برسد، سپس بازگشت شما به سوى اوست و از آنچه كرده اید، شما را آگاه مى نماید.» (انعام: 60)

در هنگام خواب، بدن انسان روى زمین است، ولى روح او دریافت شده و در عوالم دیگر سیر مى كند و سپس به سوى جسم برمى گردد. روح با یك سرعت و شكل مشخصى از بدن خارج مى شود و بسته به نوع و شدت خواب، از جسمِ خوابیده فاصله مى گیرد و تنها یك پیوند ضعیفى بین آن ها برقرار است. حال، اگر جسم براثر عامل خارجى مانند ضربه و صدا تحریك شود، روح كه بایستى با یك سرعت معمول و مشخصى به جسم و بدن بازگردد، با سرعتى فوق العاده به بدن باز مى گردد كه معمولاً با یك شوك عصبى و بیدار شدن همراه با ناراحتى زیاد همراه است. عوام این حالت را «پاره شدن چرت!» گویند. در واقع، این حالت نتیجه بازگشت غیرمنتظره روح به بدن مى باشد.

رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) بعد از بیدارى از خواب شب، سر را به سجده مى گذاشتند و این ذكر را بر زبان جارى مى نمودند: «سپاس خداوندى را كه مرامیراندوپس زنده كردوبه سوى اوست بعثتورستاخیز.»

خواب عمیق، بسیار به مرگ شباهت دارد. انسان در این مرحله، فاصله اندكى با مرگ دارد.

حضرت امام محمدتقى(علیه السلام) درباره حقیقت مرگ مى فرمایند:«مرگ همین خوابى است كه هر شب به سراغ شما مى آید، با این تفاوت كه در موت، انسان بیدار نمى شود، مگر در روز قیامت، افرادى كه در خوابند، به وسیله رؤیا شادمان و یا غمگین مى شوند. چنین احوالاتى براى انسان در برزخ نیز پیش مى آید.»

در فرهنگ اسلامى، خواب ها انواع گوناگونى دارند: صادقه، فیلوله، قیلوله، حیلوله و غیلوله و... .

فیلوله، به خواب پس از طلوع آفتاب و ابتداى روز گویند كه موجب ضعف آدمى مى شود. قیلوله، به خواب پیش از ظهر، به ویژه پیش از نماز ظهر و عصر، گویند. حیلوله، به خواب هنگام اذان ظهر و بعد از آن مى گویند كه از آن به خواب ظلمت هم تعبیر شده است. غیلوله، به خوابى كه در انتهاى روز صورت مى گیرد و موجب امراض بدنى است، اطلاق مى شود.

شیوه هاى خوابیدن

امروزه دانشمندان به این نتیجه رسیده اند كه زمانى كه شخص روى یك پهلو مى خوابد، به دلیل وارد آمدن فشار به یك قسمت از بدن، گردش خون در لایه هاى سطحى پوست مختل مى گردد. در نتیجه، اكسیژن در این بافت ها مستهلك شده و گاز كربنیك زیاد مى شود. حركت در خواب (غلتیدن) براى رفع این مسمومیت از بدن است.5 این امر براى مسلمانان تازگى ندارد; زیرا در قرآن كریم آمده است كه خداوند اصحاب كهف را از این دنده به آن دنده و از راست به چپ مى گرداند: «و ما آنان را به دست راست و دست چپ مى گردانیدیم.» (كهف: 17)

وضعیتى كه هر فرد در آن حالت با اطمینان خاطر به خواب مى رود، نشانه طریقه اصلى زندگى او و نیز خصوصیات شخصیتى، رفتار و واكنش هاى او نسبت به خویش و افراد دیگر است.

انسان به یكى ازچهارحالت اصلى ذیل به خواب مى رود:

1. وضعیت جنینى كامل

2. وضعیت دمر

3.وضعیت طاق باز

4.وضعیت نیمه جنینى.

وضعیت جنینى كامل: در این وضعیت شخص به پهلو و همانند وضعیت جنین در رحم مادر مى خوابد. در این حالت، زانوها خم شده و تا زیرچانه بالا مى آید. افرادى كه به این حالت مى خوابند، تا حد امكان از مقابله با حوادث زندگى دورى كرده و به محدود كردن مسائل زندگى اكتفا مى كنند.

وضعیت دمر: استفاده از وضعیت دمر نشان دهنده كوشش شخص در تصاحب فضاى بیش تر و در آغوش گرفتن هر چه بیش تر آن است. در این حالت، صورت رو به بستر قرار گرفته و ساق ها كشیده شده و پاها كمى از هم جدا قرار مى گیرد. افرادى كه به این حالت مى خوابند، به لمس هرچه بیش تر دنیاى خود نیازمندند. كسانى كه در برابر حوادث ناخواسته احساسى ناامنى بیش ترى مى كنند به حالت دمر مى خوابند تا بهتر بتوانند بر حوادث احتمالى چیره شوند.

وضعیت طاق باز: این افراد به پشت مى خوابند. بیش تر افرادى كه به وضعیت طاق باز مى خوابند، در دوران كودكى دردانه پدر و مادر بوده و از اعتماد به نفس زیادى برخوردارند و عملاً افرادى بى آلایش بوده و نسبت به حوادث دنیا تعصبى ندارند.

وضعیت نیمه جنینى: بیش تر افراد در این وضعیت به خواب مى روند; یعنى به پهلو خوابیده و پاها را از زانو خم كرده و به طرف شكم مى آورند. در این حالت قدرت تحرك بدن بیش تر بوده و حرارت بدن تلف نشده و جریان هوا نیز در اطراف آن بسته نمى شود.

وضعیت پاها و دست ها

دست ها و پاها از مهم ترین اجزاى بدن به شمار مى روند. وضعیت قرار گرفتن دست و پاها در خواب، چگونگى زندگى فرد و میزان موفقیت وى را در زمینه هاى مختلف نشان مى دهد. در زندگى روزمره به طور معمول از دست ها براى بیان عواطف و احساسات استفاده مى شود. جاگیرى دست ها معمولاً با وضعیت اولیه خوابیدن ارتباط دارد. گرفتن دست ها در جلوى بدن و در بالاى قفسه سینه، بیش تر در وضعیت نیمه جنینى دیده مى شود. در وضعیت طاق باز، دست ها بیش تر روى تشك و در طرفین بدن گذاشته مى شوند. دست ها در وضعیت دمر، بیش تر باز بوده و روى سر قرار مى گیرند و بازوها از آرنج خم مى شوند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت قورباغه اى مى نامند كه گاهى سبب ایجاد مشكلاتى در گردش خون دست ها مى شود.

وضعیت حمله با زنجیر: در این حالت، زانوها از هم جدا قرار گرفته و قوزك ها همدیگر را قطع مى كنند و یك دست روى دست دیگر قرار مى گیرد و وضعیت حمله با زنجیر به وجود مى آید. افرادى كه به این شكل مى خوابند، در روابط شخصى خود با اشكال روبه رو هستند. معمولاً این افراد در دوستى با دیگران در ابتدا، افراطى عمل مى كنند ولى بعدها به علت ترس و یا مشكلات، این رابطه از بین مى رود. افراد مذكور در زمینه شغلى و آموزشى نیز موفق بوده ولى همیشه مضطرب هستند.

وضعیت ساندویچى: بسیارى از افرادى كه در حالت نیمه جنینى به خواب مى روند، تمام قسمت هاى یك پاى خود را به طور قرینه روى پاى دیگر قرار مى دهند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت ساندویچى مى گویند. این افراد در زندگى روزانه خود در جستوجوى رابطه قرینه اى با دنیا هستند و از بروز هرگونه انحرافى در زندگى خود جلوگیرى مى كنند.

وضعیت قهرمانى: برخى افراد، با وجودى كه به پهلو مى خوابند، ساق ها را مستقیم و كشیده قرار مى دهند. در این حالت، كه با وضعیت نیمه جنینى متفاوت است، یك پا روى پاى دیگر قرار مى گیرد. وضعیت خواب افراد مذكور، نشانه اى از كوشش و فعالیت شدید است. این افراد حتى در خواب نیز به خود راحتى و آسایش نمى دهند و خود را براى روبه رو شدن با مسائل روز بعد آماده مى كنند.

وضعیت قهرمانى، نوع تغییر یافته حالت ساندویچى است ونشان دهنده شخصیتى فعال و آماده براى پیشرفت است.

وضعیت فلامینگو: این وضعیت كه تغییر یافته حالت نیمه جنینى است، یك پاى فرد مستقیم و كشیده است، در حالى كه ساق پاى دیگر از زانو خم شده و زاویه اى تند بین ران و ساق ایجاد مى كند. گاهى نیز پاى تاشده به شكم مى چسبد. ساق پاى كشیده شده در این وضعیت نشانه اى از مبارزه جویى فرد است و ساق پاى خم شده نشان دهنده راحت طلبى و صلح جویى است. افراد مذكور از نظر شخصیتى در اصطلاح روان شناسى پرخاش گر هستند.

وضعیت نافى: بسیارى از افراد هنگام خواب، از دست هاى خود در نگه داشتن تشك یا تخت خواب استفاده مى كنند. این نوع خوابیدن را وضعیت نافى مى نامند. افراد مذكور به گرفتن كسى یا چیزى و توسل و تكیه به دیگران نیازدارند و اغلب وفادار بوده و شخصیتى وابسته دارند. در برخى موارد ممكن است شخصى با دست راست به تخت خواب چنگ بزند ولى دست چپ در كناره تخت خواب قرار گرفته و یا در فضا آویزان باشد. آویختگى دست چپ نشان مى دهد كه این شخص مایل نیست خود را در محیط زندگى خویش محصور كند و به دیگران وابسته است. چنین فردى با دو دست خود،تضادو دوگانگى فكرى خودرابه نمایش مى گذارد.

وضعیت محافظتى: گاهى دست ها روى معده یا آلت تناسلى قرار گرفته و به یگدیگر متصل مى شوند. این نوع خوابیدن را وضعیت محافظتى مى نامند و وجه تسمیه این نامگذارى به دلیل آن است كه ازبخش هاى مذكورمحافظت مى كند.

 وضعیت پره آبى: در این حالت، سر در كف دست ها جاى مى گیرد و بازوها از آرنج خم شده و در دو طرف سر قرار مى گیرند. این حالت خوابیدن در افرادى دیده مى شود كه همیشه و حتى در خواب در حال فكر و اندیشیدن به سر مى برند و براى دفاع، از عقل خود استفاده مى كنند.

وضعیت ژیمناستیك: در این نوع خوابیدن، شخص به پشت خوابیده و دست ها را چند سانتى متر دورتر از سر و در سطوح گوش ها قرار مى دهد. این وضعیت همانند آن است كه فرد مذكور خود را توسط دست ها بالا مى كشد. این حالت سبب احساس رضایت شخص مى گردد.

وضعیت هیس یا ساكت باش: در این نوع خوابیدن كه به ندرت اتفاق مى افتد، انگشت سبّابه، مانند زمان بیدارى كه براى ایجاد سكوت به كار مى رود، روى لب قرار مى گیرد.

وضعیت عزادارى: در این وضعیت شخص روى صورت خود خوابیده و دست ها را به صورت پوششى بر روى صورت مى نهد. این وضعیت اغلب در افرادى كه از درد و ناراحتى جسمى رنج مى برند، دیده شده است.

وضعیت بوكسور: در این حالت، شخص انگشتان را گره كرده و به صورت مشت درمى آورد. افرادى كه با این روش به خواب مى روند معمولاً پرخاش گر و كینه جو هستند. اما اگر انگشتان به صورت مشت درآمده و شست دو دست داخل مشت قرار گرفته باشد، این حالت گویاى دوگانگى فكرى شخص است.

پژوهش هایى پیرامون خواب

پژوهش هاى جدى در زمینه ساز و كار خواب، به ویژه خواب دیدن، به دهه 1950 باز مى گردد. در این دهه، دانشمندان به كشفیات قابل توجهى دست یافتند. یكى از این زمینه ها، مربوط به رؤیا یا «خواب دیدن» است. «میشل ژووه» رئیس آزمایشگاه مطالعات رؤیاشناسى مولكولى در شهر لیون فرانسه، نخستین پژوهشگرى است كه در سال 1959 در زمینه رؤیا به كشفیّات جالبى دست یافت. از آن زمان تاكنون در سراسر جهان پژوهشگران دست به مطالعات گسترده اى زده اند كه همچنان ادامه دارد.

اكنون دانشمندان مى توانند آنچه را كه در طى شب برما مى گذرد تشریح و توصیف كنند. در حقیقت، خواب از 4 تا 6 چرخه تشكیل مى شود كه هر یك، از یك تا دو ساعت به طول مى انجامد. ضمن آن كه هركدام از این چرخه ها خود داراى سه مرحله است كه عبارتند از: خواب سبك، خواب سنگین، خواب «مهمل نما» (Paradoxial). چرخه هاى خواب در افراد مختلف، به نسبت سن و موقعیت آنان متفاوت است. دانشمندان موفق شده اند دخالت برخى از ساختارهاى مغزى، واسطه هاى عصبى، هورمون هاى تسهیل كننده خواب یا هورمون هاى محرك بیدارى را بشناسند. پزشكان هم به نوبه خود، به كشفیات مهمى در زمینه اختلالات كم خوابى و بى خوابى دست یافته و هم اكنون فهرستى طولانى از داروهاى ضرورى را در دسترس دارند. طى سال هاى اخیر پژوهش هاى زیادى در این زمینه به انجام رسیده، اما هنوز هیچ فرضیه اى نمى تواند همه داده ها را در یك جا جمع كند و به طور یقین، سازوكارهاى دقیق خواب را روشن سازد! پژوهشگران به وجود یافته هاى عصبى یا نورون هایى منفرد پى برده اند كه فقط به هنگام خواب مهمل نما فعال مى شوند و پاره اى دیگر كه فقط در چرخه هاى خارج از خواب دیدن فعال هستند. آن ها امروزه دقیقاً از تغییرات و دگرگونى هایى كه در برخى از كاركردهاى فیزیولوژیكى پدید مى آیند، مانند دما، ترشح هورمون رشد، هورمون «رنین» و «پرولاكتین» آگاهى یافته و همچنین عواملى را كه در خواب اثر مى گذارند، شناخته اند.

مغز و خواب

مغز تنها بخش بدن است كه بدون خواب به خوبى كار نمى كند. معمولاً فقدان خواب موجب توهم، اختلالات روانى و دیوانگى شده و سپس به مرگ منجر مى گردد. اختلالات و یكنواخت شدن فراگردهاى بدن، این احتمال را به وجود مى آورد كه ممكن است احساس واماندگى و خستگى جسمانى نیز به این علت ایجاد شده باشد كه مغز دیگر نمى خواهد، بلكه نمى تواند، كار كنترل بدن را بر عهده گیرد. در نتیجه، باید گفت: خواب موجب «استراحت» مغز مى شود. ولى فعالیت الكتریكى مغز در طول خواب نیز ادامه مى یابد و خاموش نمى شود. بنابراین، سؤال این است كه به این ترتیب چگونه نیاز اختصاصى مغز ارضا مى شود؟

عده اى از دانشمندان بر این باورند كه مغز ماده اى به نام «آدنوزین» (Adenosine) ترشح مى كند كه یك تركیب شیمیایى مركب از یك مولكول آدنین (یگ پورین) و یك مولكول قند (ریبوز) ـ از اجزاى اصلى اسیدهاى نوكلئیك و از عوامل عمده اصلى انتقال انرژى در دستگاه هاى حیاتى بدن ـ است.

كسانى كه به طور مرتّب، دچار هیجان و یا افسردگى مى شوند، كاركرد آدنوزین آن ها مختل شده است. دانشمندان مشغول مطالعه براى ساختن داروهایى شبیه «آدنوزین» هستند كه حدود یك دهم میلى گرم براى هر كیلو وزن، خواب را به حیوانات فرو مى برد و قدرت آن بسیار بیش تر از داروهاى آرام بخش و خواب آورهاى كنونى است.

وقتى، بوردونكو (Burdenko)، جراح روسى دیواره بطن سوم مغز بیمارى را طى عمل جراحى تحریك كرد، حالت مصنوعى خواب در وى ایجاد شد. وى از این آزمایش متوجه گردید كه این مركز به نوعى با خواب رفتن افراد ارتباط دارد.

ایوان پاولف در سال 1953 در كنفرانسى، تكامل حالت توقف را در مغز یك سگ مورد آزمایش قرار داد و آن را براى برقرارى كامل خواب توصیف نمود.

نظریات پاولف درباره چگونگى خواب، داراى دو فرضیه است:

الف. خواب پدیده توقف منتشرى است كه در همه قسمت هاى فوقانى مغز پخش مى شود.

ب. اثر خواب در مغز، تأمین اعمال حفاظتى و اصلاح است.

در واقع، پاولف خواب طبیعى را عبارت از انسداد و توقف فعالیت قسمت بالایى مغز دانسته است. عده اى دیگر، طرفدار نظریه عروقى خواب هستند و براین باورند كه وقتى خون كم ترى به مغز مى رسد، فرد به خواب مى رود. در مقابل، گروهى معتقدند كه تشدید جریان خون در مغز عامل به خواب رفتن است.

دانشمندانى مانند «لوژراندرو پرزن» (اهل فرانسه) اعتقاد دارند كه به خواب رفتن در انسان و حیوان مربوط به مسمومیت مغز توسط مواد مشتق از سوخت و سوز مى باشد. اما آزمایش هاى غیرقابل انكارى این فرضیه را تأیید نكرده اند.12 گروهى جمع شدن گاز كربنیك (Co2) را در بدن موجب خستگى و خواب دانسته اند و از دلایل مشهود آن این كه در هواى آلوده كه این گاز غلبه دارد انسان ها چرت مى زنند و خواب آلوده هستند.

«كم رنگى و كم نورى در خواب رفتن دخالت دارد. تكرار محرك هاى سنجیده اى چون تاب خوردن و تكان دادن و نیز یكنواختى فعالیت مثل گوش دادن به یك سخنرانى تكرارى و خسته كننده یا رانندگى در جاده هاى مستقیم و بدون عارضه در به خواب رفتن مؤثرند.»

اندازه گیرى خواب

در سال 1929 «هنس برگر» (Hens Berger)، روان شناس آلمانى، الكترودهاى كوچكى را روى پوست سر چسباند تا فعالیت مداوم الكتریكى مغر را ثبت نماید. ثبت امواج مغزى یا «الكترو انسفالوگرام»(Electroencephalogram) دلالت بر تغییرات مشخص، در فعالیت مغز، بین خواب و بیدارى داشت. امواج مغز در حالت بیدارى، فركانس (سیكل یا دوره تناوب در ثانیه) سریع و در میدان نوسان آهسته بودند. «برگر» به درستى فهمید كه مغز به خواب رفته، به وسیله امواج مغزى فركانس آهسته، میدان با نوسانى بالاى مشخص شده است كه دلالت بر كاهش واقعى در فعالیت عصبى دارد، ما به درستى نفهمید كه چرا خواب حالتى یكنواخت در طول خواب فرد ندارد.

در سال 1935 پژوهشگران دانشگاه هاروارد كشف كردند كه خواب به چندین سطح و مرحله مجزا تقسیم شده است.

مراحل مختلف خواب

خواب پنج مرحله متفاوت دارد: چهار مرحله آن پیاپى عمیق تر مى شود كه به خواب با حركت آرام چشم یا خواب NREM معروف است و مرحله پنجمى كه خواب با حركت سریع یا REM نامیده مى شود.

در طول NREM، امواج مغزى آرام و منظم مى شوند و فرد خوابیده آرام است و به كندى و منظم تنفس مى كند. چهار بخش NREM را مراحل 1، 2، 3 و 4 مى نامند.

عمیق ترین بخش خواب، مرحله چهارم است كه در طى آن فعالیت الكتریكى مغز به كم ترین حد ممكن مى رسد. خواب REMبسیار سبك تر است; حالتى كه آن را متمایز مى كند این است كه چشم ها در زیر پلك هاى بسته به سرعت و به طور متناوب حركت مى كنند. فرد خوابیده این پنج مرحله را طى دوره هاى متناوبى مى گذراند. هر دوره، نود دقیقه به طول مى انجامد. بزرگ سالان سالم پس از به خواب رفتن به مرحله اول و متعاقب آن به مراحل 2، 3 و 4 خواب مى رسند و سپس این سلسله مراتب به صورت معكوس اتفاق مى افتد. پس از دومین دوره مرحله اول، خواب این چرخه با پنج تا پانزده دقیقه خواب REM (سبك) كامل مى شود. این مراتب 4 تا 5 بار تكرار مى شود و هر بار قسمت خواب REMافزایش مى یابد. شخصى كه تقریباً 8 ساعت مى خوابد، حدود 2 ساعت را در REM و بقیه را در NREMمى گذراند. این الگو، به ویژه چرخه نود دقیقه اى، در افراد مختلف بسیار مشابه است.

مراحل خواب NREM

اختلالات خواب

با وجود آن كه تاكنون به طور قطع مشخص نشده كه خواب چگونه مى تواند براى بدن مفید باشد، نیاز اختصاصى هر فرد به خواب نسبت به دیگرى، متفاوت است. برخى افراد در شبانه روز نیاز به ده ساعت خواب دارند. در حالى كه، براى بعضى افراد دیگر، نصف مقدار مذكور نیز كافى مى باشد. در افراد سالم و بزرگ سال (30ـ19 سال) به طور معمول میزان خواب در كل شبانه روز حدود شش الى هفت ساعت است كه این میزان، به شش ساعت یا كم تر در سنین 90 ـ 50 سالگى مى رسد. زنان معمولاً بیش تر از مردان مى خوابند و بیش تر نیز به داروهاى خواب آور روى مى آورند.

اختلالات خواب انواع مختلفى از روانى، خوابگردى و... را شامل مى شود. به جز برخى موارد انگشت شمار و استثنایى در جهان، بى خوابى سبب تشدید تعداد ضربات قلب، افزایش انقباضات عروقى و همچنین افزایش دماى مقعدى مى شود. اختلالات خواب، مى تواند تأثیرات عمیقى بر روى زندگى فرد مبتلا بگذارد كه غالباً این تأثیرات به صورت ایجاد اضطراب و پریشانى در فرد مبتلا مى باشد و گاهى این علایم پنهانى، خود مى تواند منجر به تشدید بى خوابى گردند.

یك مؤسسه آمارگیرى در سال 1995 اعلام كرد كه 45 درصد بالغین امریكایى از بى خوابى مرضى و دیگر بى نظمى هاى وابسته به خواب رنج مى برند. این آمار پانزده درصد افزایش را نسبت به سال 1991 نشان مى داد.

الف. عوامل فیزیكى از قبیل:

ـ مختل شدن ریتم هاى بیولوژیك (پروازهاى هوایى به نقاط بسیار دورو...)

ـ احساس درد یا ناراحتى (براثر انقباض عضلانى ـ آرتریت، زخم معده و...)

ـ سن و جنس

ـ وقفه هاى تنفسى هنگام خواب یا كاهش ظرفیت تنفسى

ب. عوامل محیطى از قبیل:

ـ بستر و تخت خواب نامناسب و ناراحت

ـ حضور در محیط بیگانه (تغییر محل خواب)

ـ دما (مثل گرما و سرماى زیاد)

ـ نور (مثل قرار گرفتن در محیط بسیار تاریك یا بسیار روشن)

ـ شلوغى (مثل سرفه، صحبت، صداى خرناس دیگران و غیره)

پ. شیوه هاى خاص زندگى از قبیل:

ـ رژیم غذایى خاص

ـ بى نظمى در ساعات خوابیدن

ـ عدم انجام حركات ورزشى

ـ نوع شغل، نظیر كسانى كه كار شیفتى دارند (پزشكان، كارگران و...)

ـ تشنگى و گرسنگى

ـ مصرف محرك ها از قبیل كافئین، داروها، نیكوتین و...

ت. عوامل روانى موثر بر خواب:

ـ اختلالات روانى

ـ هیجانات

ـ كابوس دیدن

ـ نگرانى و اضطراب

ـ مرور وقایع روزمره زندگى در شب

غالباً بى خوابى به دنبال مصرف «تئوفیلین و «فنى توئین» اتفاق مى افتد. اثرات داروهاى محرك روانى از جمله «گلوكورئید استروئیدها» به خصوص «دگزامتازون» بیش تر نیز هست.

به خصوص این كه داروهاى فوق مى توانند، تغییرات رفتارى و شخصیّتى، تحریك پذیرى، بى خوابى و تغییرات شدید خلقى ایجاد نمایند. بر عكس، بعضى «بتابلوكرها» Betablokersهستند كه موجب كاهش كابوس هاى شبانه و واضح شدن و تشدید رؤیا دیدن مى شوند.

عدم تنظیم وقت و مقدار مصرف دیوریتك ها نیز ممكن است منجر به آشفتگى خواب شود; زیرا سبب مى شوند كه فرد به هنگام خواب نیاز به دفع ادرار پیدا كند. «بنزودیازوپین ها» Benzodiaze pines از آن جایى كه موجب تشدید وقفه هاى تنفسى هنگام خواب مى شوند و با آن كه سندرم «هیپو آپنه» Hypoaphoea ایجاد مى كنند، مختل كننده خواب مى باشند. داروهاى تجویز شده جهت درمان لرزش اندام ها، خشكى اندام و اختلالات حركتى ناشى از مصرف داروهاى آنتى سایكوتیك Antipsychotic از قبیل «پروسایكلین» prosychlidine و «اُرفنادرین» Orphenadrineنیز ممكن است منجر به گیجى و اضطراب فرد شوند كه همه این ها بر روى سیكل خواب تأثیر سوء مى گذارند.