تبیان، دستیار زندگی

حسین كریمیان *

در فارسى «خلاقیت» به معناى ابداع،  نوآورى، ایجاد و آفرینندگى به كار مى رود. در این موقعیت، فرد با تركیب كردن، یك پدیده نو مى سازد. همانند هوش، توانایى خلاقیت نیز در افراد مختلف متفاوت است.

از نظر آبراهام مزلو ، خلاقیت و خود شكوفایى 3 در رأس هرم قرار مى گیرد و طى سلسله مراتبى، كه براى نیازهاى انسان مطرح مى كند، باید از پایین ترین طبقه شروع كرد تا به رأس هرم كه خود شكوفایى است رسید. اولین و پایین ترین طبقه، نیازهاى فیزیولوژیك است; نیازهایى همچون آب، غذا، هوا و مانند آن كه بین انسان و حیوان مشترك بوده و براى ادامه حیات لازم و ضرورى است. دومین طبقه، نیاز به امنیت است كه شامل امنیت جانى، مالى و شغلى مى شود. سومین طبقه، نیاز به محبت و عشق است; زیرا هر فردى در زندگى نیاز به دوست داشتن دارد. چهارمین طبقه، نیاز به عزّت نفس و ابراز وجود است; شخص دوست دارد در جمع مطرح شود. پنجمین و بالاترین طبقه، كه در رأس هرم قرار مى گیرد، نیاز به خودشكوفایى است، كه اگر مراحل قبل طى شود فرد به خلاقیت مى رسد. آبراهام مزلو دو نوع خلاقیت را توضیح مى دهد: خلاقیت اولیه و خلاقیت ثانویه. خلاقیت اولیه از ناخودآگاه سرچشمه مى گیرد و در زمان كودكى بین همه انسان ها مشترك است. كودكان به واسطه آن خیالبافى 4 مى كنند، لذت مى برند و رفتار خلاق آمیز از خود بروز مى دهند. این نوع خلاقیت اغلب با پشت سر گذاشتن كودكى از بین مى رود. اما خلاقیت ثانویه مبتنى بر عقل سلیم 5 و منطق صحیح است.

نیاز به خودشكوفایى نیاز به عزّت نفس نیاز به محبت و عشق نیاز به امنیت نیازهاى فیزیولوژیك سلسله مراتب نیازهاى مزلو سلسله مراتب نیازهاى مزلو براى رسیدن به خلاقیت، كوشش و تلاش عامل بسیار مهمى است و داشتن هوش بالا دلیل كافى براى به خلاقیت رسیدن نیست. براى مثال، پاولف ، فیزیولوژیست روسى، سال هاى زیادى روى بزاق سگ تحقیق كرد تا اینكه در سال 1904 براى اولین بار برنده جایزه نوبل شد. بسیارى از افراد به محض آنكه با شكستى روبه رو مى گردند دست از تلاش برداشته و اعتماد به نفس خود را از دست مى دهند، اما افراد خلاق شكست را مقدّمه پیروزى مى دانند.

بنابراین، رشد و توسعه خلاقیت به عوامل فردى و اجتماعى مثل خانواده، هوش، ویژگى هاى شخصیتى و غلبه بر موانع و مشكلات وابسته است. گرچه توانایى تفكر خلاق به صورت فطرى و طبیعى به طور بالقوّه در انسان ها وجود دارد، اما ظهور و بروز آن مستلزم پرورش و تربیت آن است.

صاحب نظران تعاریف گوناگونى از خلاقیت ارائه داده اند كه در ذیل به برخى از آن ها اشاره مى شود:

گیزلین ( Chiselin ) خلاقیت رارائه كیفیت هاى تازه از مفاهیم و معانى مى داند.

از نظر تایلور ( taylor ) خلاقیت، شكل دادن تجربه ها در سازمان بندى هاى تازه مى باشد.

استین ( stein ) خلاقیت را فرایندى مى داند كه نتیجه آن یك كار تازه باشد كه توسط گروهى در یك زمان به عنوان چیزى مفید، رضایت بخش و قابل قبول تلقّى گردد.

ورنون ( vernon ) معتقد است خلاقیت توانایى شخص در ایجاد ایده ها، نظریه ها، بینش ها یا اشیاى جدید و نو و بازسازى مجدد در علوم و سایر زمینه هاست كه به وسیله متخصصان به عنوان پدیده اى ابتكارى قلمداد گردد و از لحاظ علمى، زیبایى شناسى، 6 فناورى و اجتماعى با ارزش باشد.

استنبرگ ( stenberg ) تفكر خلاق را تركیبى از قدرت ابتكار، انعطاف پذیرى و حساسیت در برابر نظریاتى مى داند كه یادگیرنده را قادر مى سازد كه خارج از تفكر نامعقول به نتایج متفاوت و مولد بیندیشد كه حاصل آن رضایت بخشى و احتمالا خشنودى دیگران خواهد بود.

مایر ( mayer ) خلاقیت را توانایى حل مسائلى مى داند كه فرد پیش تر آن ها را نیاموخته است.

سیكزنتمى هال ( cikzentmihalyi ) معتقد است كارهاى خلاق فرد از اجتماعى كه در آن زندگى مى كند جدا نیست; زیرا خلاقیت هرگز نتیجه عمل فرد به تنهایى نمى باشد.

به طور كلى، در خلاقیت باید به عوامل روانى و شخصیتى و عوامل محیطى توجه كافى مبذول داشت. خلاقیت یك فرد مانند اكوسیستم در زیست شناسى است كه موجودات زنده را با یكدیگر و اكوسیستم آن ها مرتبط مى كند. اكوسیستم یك فرد خلاق شامل عوامل و شرایط محیطى و مادى، تجهیزات و وسایل، شرایط زمانى و مكانى كه فرد در آن زندگى مى كند، منابع مالى و حمایت كننده، عوامل احساسى و عاطفى و فكرى او، اعتماد به نفس، علاقه و انگیزه، دسترسى او به منابع مطالعه و مانند آن ها مى باشد. با توجه به مطالب بیان شده، در خلاقیت مفهوم تازگى، 7 ابتكار و عوامل شخصیتى و اجتماعى مورد تأكید صاحب نظران مى باشد. البته خلاقیت مسئله پیچیده اى است و به همین دلیل تورنس پس از پنجاه سال تحقیق و مطالعه در زمینه خلاقیت مى گوید: تعریف صریح و جامعى از خلاقیت نمى توان ارائه داد.

آزوبل مى گوید: خلاقیت یكى از مبهم ترین و مغشوش ترین اصطلاحات در روان شناسى و تعلیم و تربیت است.

مشكل و ابهام در خلاقیت این است كه مفهوم آن انتزاعى و تازه است و نمى توان معیار و ملاك دقیقى براى ارزیابى آن ارائه داد.

در ارتباط با خلاقیت دیدگاه هاى متفاوتى وجود دارد. برخى بر این عقیده اند كه نتیجه خلاقیت باید به صورت عینى و ملموس باشد، ولى عده اى دیگر معتقدند كه بیان یك اندیشه خلاق نیز رفتارى خلاق است.

مراحل خلاقیت در همه افراد روندى یكسان ندارد و در افراد مختلف، متفاوت است. برخى از صاحب نظران مى گویند: ویژگى هاى شخصیتى افراد خلاق جنبه ارثى دارد، بعضى دیگران آن را اكتسابى  و مبتنى بر یادگیرى مى دانند.

در نظام آموزش و پرورش تأكید بر هوش دانش آموزان و دانشجویان است; تصور بر این است كه هركسى معدل عالى داشت با هوش تر و با استعدادتر است. تصور دیگر این است كه هركس تحصیلات تكمیلى و عالى داشته باشد در ایجاد خلاقیت و نوآورى حرف آخر را مى زند، در صورتى كه تحصیلات بالا مساوى با خلاقیت نیست. براى مثال، تلگراف به وسیله مورس ، كه یك نقاش بود، اختراع گردید.

در ارتباط با سن و خلاقیت دیدگاه هاى متفاوتى وجود دارد. برخى شواهد نشان مى دهند جوانان خلاق ترند; چون انرژى بیشترى دارند، قدرت جسمى و انگیزه پیشرفت 9 در آنان بسیار بالاست و درصد كنجكاوى و تجسس آن ها زیاد است. برخى دلایل دیگر حاكى از آنند كه افراد مسن خلاق ترند; زیرا تجربه بیشترى دارند و دانش آن ها بالاتر است. این دیدگاه طرفدار بیشترى دارد.

البته باید در نظر داشت كه در سنین بالا استعدادهاى ذاتى و ارثى انسان افزایش نمى یابد و چه بسا انسان درصدى از توانایى هاى جسمى خود را از دست بدهد و به عوارضى همچون كم شنوایى، ضعف بینایى و كاهش حافظه مبتلا شود، اما خلاقیت كه پشتوانه آن تمرین و تجربه و دانش است مى تواند با گذشت زمان افزایش یابد.

از مطالب بالا نتیجه مى گیریم كه خلاقیت در سنین مختلف امكان پذیر است و هر فردى مى تواند از استعدادهاى خود به خوبى استفاده نماید، مشروط به آن كه از دوران كودكى استعدادها پرورش یابند; زیرا استعدادهاى انسان، مثل موسیقى، ریاضى، هنر، ادبیات و مانند آن، هر كدام نیاز به آموزش ویژه دارد. بسیارند افرادى كه استعداد بالایى داشته اند، ولى به دلیل فقر آموزشى و فرهنگى استعداد آنان پرورش نیافته است.

مراحل و ویژگى هاى تفكّر خلاق از دیدگاه ورتایمر عبارت است از:

الف. گروه بندى; در این مرحله ساختاربندى و سازمان دهى مجدد در عملیات تقسیم یا كل به كل هاى كوچك تر دیده مى شود كه در ارتباط با هم مسئله ادراك مى گردد.

ب. در این مرحله فرایند حل مسئله با تلاش براى رسیدن به روابط درونى شروع مى شود و فرد تلاش مى نماید طبیعت متقابل درونى آن را كشف كند.

ج. در تفكر خلاق، روابط برجسته و مشخص در ساختار درونى موقعیت نقش مهمى به عهده دارد.

د. در تفكر خلاق، ویژگى خاصى درباره معناى عملكرد بخش ها وجود دارد كه همان قطعیت روابط براى حل مسئله و درك و فهم فرمول است.

هـ.. كل فرایند عبارت است از یك خط مستمر فكرى و نه جمع عددى عملیات مجزا و خرد شده. هیچ گامى به طور مطلق با عملكرد خود فهمیده نمى شود، بلكه بر عكس هر گام در ارتباط با كل موقعیت معنا پیدا مى كند.

مكتب انسان گرایى معتقد است كه همه افراد مى توانند از قواى خلاق خویش بهره گیرند و خلاقیت را تنها به امور خارق العاده نسبت نمى دهند. بنابراین، خلاقیت نه تنها دستاوردها، بلكه فعالیت ها، فرایندها و نگرش ها را هم شامل مى شود. راجرز ، دانشمند بزرگ این مكتب، مى گوید: ظهور یك فرآورده ارتباطى نوظهور در علم از یك سو، از بى همتایى فرد سرچشمه مى گیرد و از دیگر سو، از مواد، رویدادها، مردم یا اوضاع و احوال زندگى. بنابر این دیدگاه، براى رشد خلاقیت باید با ایجاد شرایط بیرونى، از جمله آزادى و امنیت روانى، امكان ظهور و بروز توانایى بالقوه افراد را فراهم نمود. راجرز مى گوید: انگیزه اصلى خلاقیت، گرایش انسان در به فعالیت درآوردن خویشتن، كشش به سوى گسترش، رشد، پختگى، گرایش به آشكارسازى و به كار انداختن همه قابلیت هاى ارگانیزمى یا خویشتن است. بنابراین، فرد خلاق كسى است كه استعداد بالقوه انسان بودنش كامل است. راجرز براى تحقق خلاقیت سه شرط اصلى را مهم مى داند:

1. باز بودن راه تجربه و انعطاف در برابر پندارها، باورها، ادراك ها و فرضیه ها;

2. ارزیابى درونى كه اساس ارزیابى فرد خلاق در درون خویش است، گرچه به نظریات دیگران نیز توجه دارد;

3. طراحى فرضیه هاى نامعقول، قرار دادن ماهرانه عناصر در كنار ناممكن ها، بیان مسائل خنده دار و انواع بازى ها كه منجر به نوآورى گردد و قدرت بازى با عناصر و مفاهیم از مسائل مهم است.

در مكتب روان سنجى  به خلاقیت از زاویه آزمون ها نگریسته مى شود و تلاش مى گردد با استفاده از ابزار و وسایل كمّى، خلاقیت انسان ها اندازه گیرى شود. گیلفورد ، از پیروان این مكتب، خلاقیت را عبارت از تفكر واگرا مى داند كه یك جستوجوى ذهنى بوده و به دنبال تمام راه حل هاى ممكن براى حل یك مسئله است.

ویژگى هاى تفكر خلاق از دیدگاه گیلفورد عبارت است از:

1. سیالى  (روانى): توانایى برقرارى رابطه معنى دار بین فكر و اندیشه و بیان; این توانایى به كمیت پاسخ ها مربوط است و راه حل هاى متعددى را دربر مى گیرد.

2. اصالت (ابتكار): توانایى تفكر به شیوه غیرمتداول و خلاف عادت رایج كه بر مبناى ارائه پاسخ هاى غیرمعمول مى باشد.

3. انعطاف پذیرى:  توانایى تفكر به راه هاى مختلف براى حل مسئله جدید.

4. بسط: توجه به جزئیات در هنگام یك فعالیت.

فرایند خلاقیت

دانشمندان فرایندهاى متفاوتى را در زمینه راه حل هاى خلاق ارائه نموده اند. والاس معروف ترین فردى است كه در این مورد مراحل خلاقیت را بیان نموده است. وى از چهار مرحله نام مى برد كه عبارتند از:

1. آمادگى:  منظور از این مرحله آن است كه باید یك هنرمند و یا دانشمند در ارتباط با زمینه كارى خود از ابعاد مختلف با آن آشنا باشد. شناخت و آمادگى، بررسى و مطالعه، جمع آورى اطلاعات، تمركز و دقت و عوامل بسیار دیگرى مقدّمه اى است براى آمادگى یك فرد خلاق براى رسیدن به خلاقیت و كشف واقعیت ها، در غیر این صورت آمادگى لازم وجود نخواهد داشت.

2. نهفتگى:  منظور از نهفتگى این است كه فرد خلاق در ظاهر دست از تلاش براى رسیدن به خلاقیت برداشته است و در مورد مسئله فكر نمى كند. این حالت مانند آتش زیر خاكستر است; به این معنا كه فرد در قسمت ناخودآگاه ذهن شروع به فعالیت مى كند و حالت پنهانى دارد، ولى به ظاهر فعالیتى انجام نمى دهد.

3. اشراق:  در این مرحله ناگهان موضوع براى فرد روشن مى گردد و یك حالت ابهام به وى دست مى دهد; یعنى فرد بدون آنكه به موضوع فكر نماید ناگهان به ایده تازه اى دست مى یابد.

4. اثبات:  در این مرحله فرد خلاق آنچه را كه به دست آورده مورد ارزیابى و سنجش قرار مى دهد.

هوش و خلاقیت

براى رسیدن به خلاقیت، هوش بالا لازم است ( IQ 120 به بالا)، ولى هر فرد با هوش لزوماً خلاق نیست. تحقیقات گتزلز ( getzels ) و جكسون ( jackson ) كه در رابطه با هوش و خلاقیت بر روى دانش آموزان یك دبیرستان انجام داده اند نشان مى دهد كه دانش آموزان خلاق حتماً جزو با هوش ترین دانش آموزان نبوده اند. والاش ( wallash ) و كوگان ( kogan ) رابطه بین هوش و خلاقیت را به چهار شكل بیان نموده اند:

الف. هوش پایین ـ خلاقیت پایین; در این صورت دانش آموزان از مكانیزم هاى دفاعى مثل فعالیت زیاد و فعالیت ورزشى استفاده مى كنند.

ب. هوش بالا ـ خلاقیت پایین; این دانش آموزان مدام تلاش مى نمایند كه در تحصیل نمرات عالى كسب نمایند و مورد توجه والدین و مربیان قرار گیرند.

ج. هوش پایین ـ خلاقیت بالا; در این صورت دانش آموزان احساس بى لیاقتى و ناكامى  داشته و داراى تعارض درونى هستند. البته اگر آن ها در محیطى قرار گیرند كه فشار نباشد موفق هستند.

د. هوش بالا ـ خلاقیت بالا; در این صورت دانش آموزان بر روى رفتارشان كنترل داشته و رفتارهاى كودكانه و بزرگسالانه از خود بروز مى دهند و دانش آموزان موفقى هستند.

میلگرام به چهار سطح توانایى ذهنى اشاره مى كند:

1 . هوش عمومى;  توانایى تفكر انتزاعى و حل مسئله منطقى و منظم كه همان نمره هوشى است كه توسط آزمون ها اندازه گیرى مى شود.

2 . هوش خاص: توانایى ذهنى فرد در زمینه اى خاص مانند ریاضى، علوم و مانند آن.

3 . تفكر خلاق عمومى: فرایندى كه راه حل هاى غیرمعمول با كیفیت بالا تولید مى كند. به مسائلى متفاوت از دیگران مى اندیشد و به چیزهایى توجه دارد كه دیگران از آن غافلند.

4 . استعداد خلاق خاص: توانایى خلاق در زمینه اى خاص مانند هنر، سیاست و تجارت.

در مجموع، مى توان نتیجه گرفت كه تفكر خلاق نیاز به هوش بالا دارد، اما صرف داشتن ضریب هوشى بالا خلاقیت را به همراه ندارد، گرچه كم هوشى مانع خلاقیت است.

ویژگى هاى شخصیتى افراد خلاق

از نظر شخصیتى، افراد محافظه كار خواهان حفظ قوانین و حداقل تغییر مى باشند. آن ها دوست دارند زندگى وكارشان مشابه باشد و از موقعیت هاى مبهم گریزانند. اما افراد پیشرفت گرا دوست دارند وراى قوانین موجود عمل نمایند. آن ها خواستار حداكثر تغییر و نیز عدم شباهت كار و زندگى بوده و موقعیت هاى مبهم را ترجیح مى دهند. طبیعى است كسانى كه محافظه كار هستند به راه هاى موجود توجه دارند و از این رو، كمتر به خلاقیت مى رسند، اما افراد خلاق از شرایط موجود رضایت نداشته و اصول جدیدى را دنبال مى كنند.

تورنس در زمینه ویژگى هاى شخصیتى افراد خلاق مى گوید: خلاقیت عبارت است از حساسیت به مسائل، كمبودها، مشكلات و خلأهاى موجود در دانش، حدس زدن و تشكیل فرضیه هایى درباره این كمبودها، ارزشیابى و آزمایش این حدس ها و فرضیه ها و احتمالا اصلاح و آزمون مجدد آن ها و در نهایت، نتیجه گیرى.

خانواده و مدرسه از عوامل اجتماعى اصلى تعلیم و تربیت در زمینه رشد خلاقیت هستند. ظهور خلاقیت با ویژگى ها و موقعیت خانوادگى افراد ارتباط بسیار نزدیكى دارد و مى توان با به وجود آوردن محیط مناسب در خانواده خلاقیت را افزایش داد، بخصوص در دوران كودكى كه در شكل گیرى خلاقیت از اهمیت بالایى برخوردار است.

مك كینون بر این عقیده است كه عوامل زیر مى توانند در رشد خلاقیت كودكان مؤثر باشند: استقلال عملى، احترام به كودك، آزادى براى اتخاذ تصمیم، عدم وابستگى زیاد كودك به والدین، آزادى براى تعلیم گرفتن، عدم نگرانى والدین به خاطر كودك، گستردگى ارتباط با دیگران، به گونه اى كه كودك مجبور نباشد فقط خود را با شخصیت والدین تطبیق دهد و فقط با آن ها همانندسازى كند.

بدیهى است اگر در خانواده جو استبدادى حاكم باشد، كودك فقط مقلد والدین و دنباله روى آن هاست و جایى براى آزادى عمل، ابتكار و خلاقیت وجود نخواهد داشت. گتزلز و جكسون بر اساس مطالعات انجام داده به این نتیجه رسیده اند كه والدینِ كودكان خلاق خیلى كم در روش هاى تربیتى از استبداد و محدودیت انضباطى استفاده مى كنند; زیرا مراقبت زیاد از كودك، وابسته بودن او به والدین و جو استبدادى موجب مى گردد كودك كمتر فرصت تجربه كردن و آموختن داشته باشد.

دوینگ ( dewing ) سه ویژگى اساسى را در این زمینه مطرح مى كند:

1. احساس جدایى عاطفى والدین نسبت به كودك;

2. تربیت آزادمنشانه;

3. گرایش قوى فكرى گوناگون و وسیع والدین.

افراد خلاق نگران آن نیستند كه دیگران در رابطه با آن ها چگونه فكر مى كنند. آن ها نیز به تأثیر رفتارشان روى دیگران فكر نمى كنند، بلكه مى خواهند خودشان باشند.