دكتر مهرانگیز شعاع كاظمی
خانواده، واژه ای پرمعناست كه وقتی به آن فكر می كنیم موجی از احساس و عاطفه را در ما برمی انگیزد. خانواده جایگاه آسایش و اطمینان، اولین نهاد اجتماعی و اساس و بنیان هر جامعه است; مفهومی كه امروزه در كشورهای توسعه یافته می رود كه فضای اصیل خود را از دست بدهد. به راستی خانواده یعنی چه و آیا وجود آن ضرورت دارد؟
در فرهنگ اسلامی، خانواده به مثابه دژی استوار و نهادی مقدس، بیشترین مسئولیت را در رشد و تحول، تربیت و تعالی و سعادت انسان بر عهده دارد. اساس تشكیل خانواده و ازدواج در نظام الهی رسیدن به آرامش روان و آسایش خاطر، پیمودن طریق رشد، نیل به كمال انسانی و تقرّب به ذات حق است.
آكرمن (1990) خانواده را به عنوان واحدی عاطفی ـ اجتماعی، كانون رشد و تكامل، التیام و شفادهنده و نیز مركز پاتولوژی معرفی نموده است. در خانواده فرد خود را متعلق به مجموعه ای می داند كه مختص اوست. به گفته مینوچین (1995) افراد هویت خود را از طریق خانواده احراز می كنند. ازدواج نخستین سنگ بنای تشكیل خانواده و جامعه است.
نقطه آغاز شكل گیری خانواده زمانی است كه دو فرد بالغ (یك زن و یك مرد) با هدف تشكیل خانواده به یكدیگر می پیوندند. عقد ازدواج نقشی را به وجود می آورد كه جدا از نقش های قبلی است
و نقطه بحرانی این انتقال نقش، شروع دوره زناشویی است.
بدون تردید، خانواده های لجام گسیخته و متزلزل، جامعه متزلزل را پدید می آورند. جامعه ای كه در آن نشانی از خانواده سالم یافت نشود میزان طلاق روز به روز بالا می رود و ازدواج های مطلوب و برنامه ریزی شده كمتر صورت می گیرد. به طور كلی، ریشه بسیاری از كجروی های اجتماعی را باید در خانواده جستوجو كرد. در نشستی كه توسط انجمن اولیا و مربیان انجام شده بود، در مبحث كودك و خانواده گزارش ها و نتایج تحقیقاتی حاكی از آن بود كه اگر شاهد لجام گسیختگی جوامع هستیم، اگر میزان ارتكاب جرایم روزبه روز افزایش می یابد، اگر میزان اختلالات رفتاری و شخصیتی هر روزه بیشتر می شود، اگر بیش از 50 درصد تخت های بیمارستانی را بیماران اسكیزوفرن اشغال كرده اند و اگر از هر چهار ازدواج قریب سه ازدواج به طلاق منجر می شود، ریشه تمامی این مسائل را باید در خانواده جستوجو كرد.
به راستی آیا خانواده تا این حد مؤثر است؟ مسلم است كه جواب مثبت می باشد، ولی پرسش اصلی این است كه ویژگی یك خانواده سالم چیست؟ چگونه می توان از بروز مشكلات در خانواده جلوگیری نمود؟ محققان و روان شناسان، به ویژه خانواده درمانگران و مشاوران خانواده، در خصوص خانواده سالم تعاریفی دارند و ویژگی هایی را برشمرده اند.
به نظر ویرجنیاستیر (1376) خانواده هایی كه دارای عملكرد مطلوب هستند مشكلات خود را در زمان بندی های خاص حل می كنند و از فلج و خشك نمودن فرآیندهای تعاملی در خانواده اجتناب كرده و وقتی اتفاق و مشكلی در خانواده رخ می دهد از مچ گیری و جستوجوی فرد گناهكار خودداری می كنند، در حالی كه در خانواده های مشكل دار وقتی مشكلی رخ می دهد آن را به گردن یكدیگر می اندازند و در آخر یك نفر كه ضعیف تر است و نمی تواند از خود دفاع كند باید بار همه گناهان و مشكلات را به دوش بكشد. معمولا این فرد است كه نشانه های بیماری را بروز می دهد و برچسب بیماری می خورد و به اصطلاح بلاگردان (سپر بلا) خانواده است. خانواده های سالم شیوه های رفتاری ناموفق در حل مشكلات را رها ساخته و به جستوجوی استراتژی های نو و خلّاق می پردازند، در حالی كه خانواده های مشكل دار به انكار مشكل می پردازند و یا سعی می كنند آن را بر اساس منطق روزمرّه و شیوه های ناكارآمد و هیجانی حل كنند.