باغ چهل ستون 67000 متر مربع مساحت دارد که در دوره شاه عبا س اول ساختمان کوچکی به صورت کوشک یا کلاه فرنگی در آن احداث گردید و در زما ن شاه عباس دوم توسعه یافت و چهلستون نام گرفت .
در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شدهاست و تالار آینه، تالار 18 ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقفها افزوده شدهاست.
سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده، مصراع: «مبارکترین بناهای دنیا» میباشد که به حساب حروف ابجد سال 1057 هجری قمری (مصادف با 1026 هجری خورشیدی و 1647 میلادی) میشود، یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم .
كاخ چهلستون از نخستین بناهایی است كه در آن تزئین وسیع، آینهكاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سرستونهای مقرنس به كار رفته است. تمام دیوارها با آینههای قدی و شیشهها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجرهها از نوع منبت و خاتم بوده است. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این كاخ به خوبی مشاهده میشود كه درآن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است كه نمی توان تشخیص داد كجا یكی پایان مییابد و دیگری آغاز میگردد. ایوان اصلی و چشمگیر كوشك با ستونهای متعدد كه از ویژگیهای بنا محسوب میگردند، موجب تسمیه بنا به كاخ چهلستون گردید. در ایران تعدد و كثرت را بیشتر با عدد چهل بیان میكنند و به طور تصادفی چون تعداد ستونهای تالار، 18 عدد و انعكاس عمارت و ستونها هم در استخر مقابل آن به خوبی مشهود است، این كاخ با انعكاس آن در آب مفهوم «چهل ستون» پیدا می كند. هریك از ستون های تالار ازیك تنه درخت چنار تشكیل شده و بر روی آنها لایه نازكی از تخته رنگ شده وجود دارد كه در ابتدا ستونها با پوششی از آئینه کاریهای زیبا تزیین شده بوده که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آئینه کاریها تخریب شدهاست و روی نقاشیهای صفوی با گچ پوشانده شد.
كاخ چهلستون از نخستین بناهایی است كه در آن تزئین وسیع، آینهكاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سرستونهای مقرنس به كار رفته است. تمام دیوارها با آینههای قدی و شیشهها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجرهها از نوع منبت و خاتم بوده است. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این كاخ به خوبی مشاهده میشود كه درآن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است كه نمی توان تشخیص داد كجا یكی پایان مییابد و دیگری آغاز میگردد.
استخرِ مقابل عمارت به طول 110 متر و عرض 16 متر هماكنون نیز طراوت و زیبایی خاصی به این كاخ می دهد. درگذشته جهش آب درحوض وسط تالار از دهان شیرهایی كه درچهار گوشه حوض قرار داشتند و فوارههای سنگی كه نقطه به نقطه در جوی كوچك اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت میداده است. چهارقطعه پایه ستونهایی كه به صورت مجسمههای شیر و انسان در چهار گوشه استخر قرار دارند و دو تخته سنگ حجاری شده به شكل چهار شیر كه در دو باغچه طرفین خیابان ورودی این عمارت قرار دارد و از تزئینات درون باغ محسوب می گردند، در اصل متعلق به این كاخ نیست و تنها آثار برجای مانده از قصرهای زمان صفویه به نام "سرپوشیده" و " آینهخانه" هستند كه امروز دیگر وجود ندارند. از ایوان چهلستون سه در به تالار پذیرایی كه تمام عرض كوشك را اشغال كرده، راه دارد. دیوارهای بالا را سه تابلو رنگ روغنی بزرگ زینت داده و به تماشاگران كمك می كند تا زندگی پر غوغا و با نشاط قرن هفدهم را در نظر مجسم سازند. یكی از این تابلوها شاه عباس را هنگام پذیرایی از خان ازبك نشان میدهد. شاه و خان هردو در یك شاه نشین نشستهاند.
نقاشی های پایین دیوار این تالار پذیرایی، همانند عالیقاپو مناظری از تفریحات ییلاقی و روستایی را نشان می دهد. همانند بنای چهلستون، باغ آن نیز دستخوش تغییراتی بوده است كه ازمهمترین آنها می توان به احداث خیابان سپه بر سمت شمالی باغ ، و تغییر ورودی باغ از ضلع شرقی به ضلع شمالی و ایجاد جلوخان نیمدایره شكل امروزی از دوره پهلوی اشاره نمود. درجبهه جنوبی باغ نیز دخالت هایی در عرصه باغ به چشم میخورد كه شكل كلی باغ را تحت تأثیر خود قرار داده است.
درهمین زمینه میتوان به دیوارهای از بین رفته اطراف باغ نیز اشاره كرد كه نقش آن درتغییر فضای داخل باغ به میزان زیادی احساس می گردد. اگراز سر در ورودی اصلی به سمت داخل باغ حركت كنیم، منظره كاخ و تصویر درون آب سوی حركت را مورد تاكید قرار می دهد. محور اصلی نیز جهت حركت را به كمك ردیف درختان دو سوی استخر كشیده میانی، به خوبی مشخص می نماید، بدین ترتیب كه فضایی ممتد و جهت دار به سمت كوشك اصلی ایجاد می كند و همچنین استخر آب بر مطلوبیت فضایی این محور میافزاید. از سوی دیگر ایوان چهلستون رابطه بصری بین بیرون و اندرون كوشك را برقرار میسازد و حد فاصل آنهاست. باغ چهلستون تقریباً مسطح و دارای شیب بسیار كمی است كه به هدایت آب در جوی ها و كرت كمك می نماید. باغ به كمك یك محور اصلی طولی درجهت شرقی - غربی كه استخر آب كشیده را در میان دارد و یك محور عرضی بدون جوی آب به چهار قسمت اصلی تقسیم گشته است. این محور عرضی با گذر از ایوان ستوندار در سوی دیگر نیز تداوم یافته است. ایوان به عنوان فضایی میانی، پیوند میان فضای باز و فضای بسته را مورد تأكید قرار میدهد. محور طولی دیگر كه از سمت شمالی كوشك میگذرد دارای جویی در میان است كه آب جوی شاهی بدان وارد می شده است.
آبراههای از بلوك های سنگ قواره در پیرامون كوشك میانی قرار دارد و داخل حوض های كوچكی می گردد. جزئیات این آبراههها، یادآور نمونههای موجود در پاسارگاد است و سنتی مداوم از زمان هخامنشیان را به نمایش میگذارد. كوشك اصلی – كاخ چهلستون – یك سوم بالایی باغ جای گرفته است. سایر كرت بندی ها و تقسیمبندی های باغ از تناسبات قائمه پیروی كرده و باغ متقارن است. باغ چهلستون به عنوان فضای درباری و محلی برای پذیرایی رسمی از میهمانان خارجی شكل گرفته است. از آنجایی كه نقاشی های با ارزش بر دیوار تالار اصلی از زمان صفویه بر جای ماندهاند، امروزه تالار اصلی خود به عنوان موزه مورد بهره برداری قرار گرفته است.
وجه تسمیه:
بسیاری از محققان وجه تسمیه کاخ را انعکاس تصویر ستونها بر استخر زیبا و بزرگ عمارت می دانند وعده ای نیز واژه چهل را به نشان تعداد زیاد ستونها می دانند ( عدد چهل در ادب فارسی نشانگر تعدد و کثرت است ) و به روایتی این کاخ ابتدا چهل ستون داشته تا اینکه در بیست و یکم رمضان 1118 هـ.ق بر اثر سانحه آتش سوزی بییست ستون آن از بین رفته و اکنون آثار سوختگی در غرب عمارت دیده می شود.
معماری:
معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی و ایرانی و فرنگی است . عمارت چهلستون مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول 38 متر و عرض 17 متر و ارتفاع 14 متر رو به شرق ساخته شده است ستونهای ایوان هشت ضلعی از جنس چوب چنار و کاج می باشند . چهار ستون وسط بر روی چهار شیر سنگی قرار دارد ، طراحی آنها به گونهای است که دو شیر با یک سر نشان داده می شود . از دهان چهار شیر جلو ، آب به درون حوض می ریزد.
تالار مرکزی کاخ اختصاص به مهمانان خارجی و شخصیتهای کشورهای دیگر داشته است.
نقاشیهای موجود در تالار هر کدام واقعهای تاریخی را به نمایش میگذارند که دو تا از این تابلوها ( جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانی در چالدران و جنگ نادر شاه افشار با هندوها ) در زمان قاجاریه نصب شده است.
آثار پراکندهای از دوران صفویه مانند سر در « مسجد قطبیه » سردرهای « زاویه در کوشک » و آثاری از مسجد درب جویباره یا پیربکران و« مسجدآقاسی » را برای محافظت به این کاخ انتقال و بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی نصب کرده اند.
.تزیینات عالی طلا کاری سالن پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آئینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان میدهد:
. شاه عباس یکم در پذیرایی از «ولی محمدخان» فرمانروای ترکستان
. شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران
. شاه تهماسب یکم در پذیرایی از «همایون» پادشاه هندوستان
. شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک
. شاه عباس دوم در پذیرایی از «ندر محمد خان» امیر ترکستان
. یک تابلوی بزرگ از جنگ کرنال که در سلطنت نادرشاه افشار افزوده شدهاست.
تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون که در سالهای 1334 و 1335 خورشیدی از زیر گچ خارج شدهاست.