تبیان، دستیار زندگی

این نظام درمانى منحصر به فرد, كه دست یابى به همان اهداف درمان هاى رشدى (growth) را در نظر داشته, به وسیله یك ایرانى پیرو ارزش هاى اسلامى به نگارش درآمده و نخست در محیط دانشگاهى (دانشگاه فردوسى مشهد) و سپس در محیط زندان بسط یافته است. اولین تماس دكتر جلالى طهرانى با من, به دلیل خواندن نوشته هایم در مورد زندان بود. معلوم شد كه وى یك نظام روان درمانى منحصر به فرد ایجاد كرده است كه باعث بهبود زندگى زندانیان مى شود و به اعتقاد من, نه تنها در زندان هاى سراسر جهان, بلكه براى همه مردم در هر كجاى جهان و با هر دین و مسلكى ارزش مند است.

خوانندگان از بررسى این نظام درمانى, فایده مضاعفى نیز خواهند برد, چرا كه تا حدى فلسفه و نظریه اسلام و نیز نظریه و روش روان درمانى را تبیین مى كند. این بررسى عمدتاً در حوزه روان شناسى وجودى ـ انسانگراى (existential-humanistic) قرار مى گیرد, كه نمونه هاى متعددى از آن در این كتاب وجود دارد. مفهوم توحید مستلزم داشتن یك سیستم ارزشى وحدت بخشى است كه براى جهت بخشیدن به زندگى شخص به كار مى آید. این سیستم ارزشى مى تواند مبتنى بر یك جهت گیرى اصیل دینى یا معنوى باشد, سیستم ارزشى اى كه ویكتور فرانكل (Viktor Frankl) و او. هوبارت مورر(O. Hobart Mowrer) نیز به آن اشاره كرده اند.

تعریف

توحید درمانى, به منزله یك روش ارتقاى رشد و تكامل انسانى, داراى تاریخچه مشتركى با همه روان شناسى هاى رشد(growth psychology) است. رشته هاى دیگرى همچون دین و فلسفه, هنروادبیات و علوم انسانى نیز, كه توجه و تأكیدشان به طبیعت انسان, نقش ارزش ها در زندگى بشر, موانع و تسهیل كننده هاى رشد انسانى است, در این تاریخچه شریك اند. بنابراین, مى توان گفت ریشه هاى توحید درمانى تا اولین جست وجوى انسان به جهت درك خود (خودشناسى), و براى یافتن و ایجاد روشى درزندگى كه منجر به بالاترین مرتبه رشد و شكوفایى گردد, امتداد دارد.

تاریخچه

توحید درمانى به صورت كنونى, یك تاریخچه 25ساله دارد. مى توان گفت توحید درمانى تركیب طبیعى برداشت اسلامى از سرشت و فطرت انسان و نظریه و روش درمان روان شناسى انسان گرا است. باایجاد توحید درمانى براى اولین بار نظریه اسلام به عنوان یك نظریه روان شناختى جدید و یك شیوه روان درمانى شكل گرفته است. گرچه توحید درمانى در بستر تأكید اسلام بروحدت, به عنوان اصل حاكم در عالم, پدید آمده, پیشینه پربار مشتركى با رویكردهاى انسان گرا (humanistic), گشتالتى (gestalt), وجودى ـ پدیدارشناختى(existential-phenomenological), شخص محور(person-centered) و شناختى(cognitive) دارد.

مؤلف كه یك پیشینه خانوادگى وابسته به اندیشوران اسلامى را دارد, مطالعات روان شناختى خود را در ایران در اوایل دهه 1970 آغاز كرده است. این مطالعات با تجدید حیات چشم گیر تفكّر اسلامى در بسیارى از نقاط جهان مصادف بوده است. اندیشوران برجسته معاصر, همچون مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایى و مرحوم علامه سید محمدحسین حسینى طهرانى, روشنى تازه اى به حكمت چندصدساله اى بخشیدند كه در آثار فلاسفه اى همچون صدرالدین محمد شیرازى و حاج ملاهادى سبزوارى, یافت مى شد.

این نویسندگان در تجدید حیات اندیشه/ تفكّر اسلامى نقش داشتند و نشان دادند كه اسلام فراتر از صرفاً مجموعه اى از اعمال و رفتارهاى دینى است. نقش حیاتى اسلام در مواجهه با دغدغه هاى امروزى و اهمیت آن به عنوان روش زندگى یك پارچه و هماهنگ با همه مخلوقات و راه پویاى رشد و تكامل انسان مورد توجه قرار گرفت. محور این تفكر دیدگاه اسلام در مورد سرشت مثبت انسان و استعدادهاى اوست كه موانع رشد را مى شناساند و خطوط كلى اهداف و ارزش ها را ترسیم مى كند.

شعر عرصه اى تجربى براى این تجدید حیات فراهم كرد. فهرست جامع پیش گامان توحید درمانى شامل دو شاعر بزرگ, جلال الدین محمد بلخى معروف به مولوى یا رومى و شمس الدین محمد شیرازى معروف به حافظ مى باشد. این شاعران هر یك با سبك و سیاق منحصر به فرد خود با تعیین یك جایگاه محورى براى شوق معنوى و تقلاى انسان در سازگار كردن نفس با فضیلت بصیرت فوق العاده ى خود را در مورد شخصیت انسان به نمایش گذاشتند. اشعار آنان, كه از جهاتى فراتر از صورت و محتوى است, اغلب احوال و تجاربى را برمى انگیزد كه زندگى خوانندگان آن اشعار را متحول مى كند.

این احیا تفكرات دینى, به روشنى بیانگر و تأییدكننده حقیقت و نیازباطنى عمیقى بود كه در آن هنگام بسیارى از مردم احساس و تجربه مى كردند. این تفكرات دینى به برقرارى تعادل بین جهان مادى و معنوى و درك رابطه بین انسان و پروردگاركمك مى كند. اشتیاق نسبت به این اندیشه ها در قالب جنبشى كه مرزهاى طبقه اى و نسلى را درنوردید, در سراسر فرهنگ ایران گسترش یافت. و اسلام, با دریافت جدید آن, براى بسیارى سرچشمه معناى زندگى شد.

مؤلف, دوره كارشناسى ارشد روان شناسى را در دانشگاه بین المللى ایالات متحده

(United States International University), در سن دیِگو, واقع در كالیفرنیا ادامه داد كه در آن زمان مركز معروفى در مطالعات انسان گرایانه بود. جمع اساتید مدعوى همچون ویكتور فرانكل, كارل راجرز(Carl Rogers), آلبرت الیس(Albert Ellis) و جِى. اف. تى. بیوجنتال(J.F.T. Bugental), با اعضاى هیأت علمى تمام وقتى همچون هارولد گرینولد(Harold Greenwald) تكمیل گردید. جالب توجه بود كه, نظریه و فلسفه انسان گرایانه منعكس كننده چند اصل كلیدى در تفكر اسلامى است. بسیارى از الگوهاى انسان گرایانه در روان درمانى و نیز نظریه هاى زیربنایى شان چنان با تفكر اسلامى هماهنگ بود كه گویى هر دو از منبع دانش مشتركى نشأت مى گرفتند. اشتیاق به ایجاد نظریه اى كه مفاهیم محورى مشابه را در قالب این دو نظام بیان كند, رفته رفته فزونى گرفت و این كه بتوان پل هایى از تفاهم بین اسلام و روان شناسى ایجاد كرد, امكان پذیر به نظر آمد.

اطلاعات بیشترى در مورد زیربناى انسان گرایانه توحید درمانى طى تحقیق دوره كارشناسى ارشد, در مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مك گیل(Institute of Islamic Studies, McGill University) به دست آمد. جالب این كه بیشترین كمك به توحید درمانى نه از بخش مطالعات اسلامى, كه تأكیدش بیشتر بر تفسیرهاى خاص خود از نظریه و تاریخ اسلام بود, بلكه از دروس اختیارى بود كه در گروه هاى فلسفه و مطالعات معنوى حاصل شد.

ازمطالعه فلسفه یونان كه به مسائلى همچون ماهیت خیرونیكى, علل غایى و جامعه خوب مى پرداخت, استفاده اى كه به دست آمد, تقویت مهارت هاى انتقادى و منطقى بود. بخش مطالعات معنوى (pastoral studies) آثار نظریات گوردون آلپورت(Gordon Allport), آبراهام مزلو(Abraham Maslow) و گابریل مارسل(Gabriel Marcel) را ارائه مى كرد. اینها عناصر اصلى و مبناى نظریه توحیددرمانى را تشكیل مى دادند. آرا و نظرهاى آلپورت در مورد ارزش ها و اهمیت ارزش هاى دینى به منزله نیروهاى وحدت بخش در شخصیت انسانى, كاوش مزلو براى (شخص بافضیلت در جامعه سالم) و نظریه اش درباره رشد وجودى در مقابل رشد ناقص, همگى به دل مى نشست و جاى خود را در این نظریه در حال نضج پیدا مى كرد. احترام و توجّه مارسل به انسان و تأكیدش بر ارزش ها و نیزعقیده اش درباره ارتباط انسان با پروردگار به عنوان بخش اساسى تجربه كامل انسانى الهام بخش و ترغیب كننده بود.

توحید درمانى در طى مطالعات دوره دكترى در مؤسسه روان شناسى انسان گرا (Humanistic Psychology Institute), كه اكنون به مؤسسه سِى بروك(Saybrook Institute) معروف است, رشد بیشترى پیدا كرد. در این مؤسسه مؤلف در كنار استنلى كریپنر (Stanley Krippner), به عنوان حامى و مشاور ارشد, بدون هیچ گونه محدودیتى توانست درك و شناختش را از اسلام و نظریات روان شناسى كه با قوت زیاد در حال رشد و هم گراشدن بودند, به طور تام و تمام به شكوفایى برساند. رساله دكترى كه عنوان آن دین به منزله عاملى در توحید, عاملى در سلامت روان (Religious commitment as a factor in personality integration, a factor in mental health) بود, با نظارت استاد راهنما استنلى كریپنر و رولو مى(Rollo May) به عنوان یكى از اساتید مشاور, نظریه توحید درمانى را تقویت بخشید.

در این اثر تحقیقى, توحید یك عامل اساسى در سلامت روان شناخته شد و نیز نشان داده شد كه توحید از طریق تمركز و تأكید بر اهداف و ارزش ها به دست مى آید. نتایج تحقیقات نشان داد ارزش هاى دینى بیش از سایر ارزش ها توانایى به وحدت رساندن شخصیت را دارند, مشروط بر این كه دین به طور واقعى و اصیل پذیرفته شده باشد.

توحید درمانى اولین بار به وسیله مؤلف در بازگشت به ایران و پذیرش كرسى تدریس در دانشگاه فردوسى مشهد به كار گرفته شد. مؤلف در كسوت رئیس گروه روان شناسى, مدیر مركزمشاوره و بهداشت روانى دانشگاه و پایه گذار دوره كارشناسى ارشد روان شناسى بالینى به تدریس, ارائه و به كارگیرى توحید درمانى پرداخت. صدها نفر از دانشجویان دوره كارشناسى و تعدادمعتنابهى فارغ التحصیل كارشناسى ارشد در این شیوه آموزش دیدند. در فرهنگى كه روان درمانى تقریباً ناشناخته بود, لیست انتظار بلندى براى این تجربه منحصر به فرد, در مركز مشاوره و بهداشت روانى كه در خدمت عموم و نیز جامعه دانشگاهى بود, تشكیل شد.

متأسفانه, همانند بسیارى از نقاط دیگر جهان, ساختار دانشگاه همیشه با ابتكار و خلاقیت سازگار نیست. نظریه ها و خصوصاً شیوه هاى انسان گرایانه احتیاج به جوى آزاد و باز دارند و شاید یكى از دلایلى كه این نظریات به ندرت در دسترس عموم قرارمى گیرند, همین باشد.

تا زمانى كه مؤلف مسئولیت هاى دانشگاهى را براى پذیرفتن سمت مدیرطرح و برنامه در مركزتربیت و اصلاح زندان مشهد رها كرد, توحید درمانى در سطح جهان شناخته نشده بود. در آن جا یك طرح ابتكارى موفقیت آمیزبازسازى شخصیت زندانیان بر مبناى توحید درمانى اجرا شد. مطالعات و ارزیابى دقیقى كه به وسیله استفاده از پیش آزمون و پس آزمون هاى گسترده انجام گرفت, تغییر و تحوّلات قابل توجهى را در زندانیان و كاركنان زندان, كه در یك تجربه چند ماهه در محیط توحید درمانى بودند, نشان داد. گزارش هاى ارائه شده در همایش هاى بین المللى و مقالات موجود در نشریات بین المللى موجب آگاهى فرافرهنگى از این شیوه جدید در بهبود رشد انسانى و غلبه بر سدها و موانع تكامل گردید.

غیرمنصفانه و نادرست است كه بگوییم پیشینه توحید درمانى صرفاً از ادغام دو نظریه, هر چقدر هم این دو نظریه عالى باشند, نشأت مى گیرد. بخش بسیار مهمى از پیشینه توحید درمانى در كاربرد آن نهفته است. زندگى مراجعین, تغییرات, ناكامى ها و چالش هایى كه آنها سخاوت مندانه و دلیرانه در تجربه درمانى در میان گذاشتند, مؤلفه هاى اساسى در رشد و تكوین این رویكرد درمانى بوده است.

توحید درمانى بامعلومات به دست آمده ازكاربرد, تحقیق, تجربه و نظریات رسیده از همكاران به رشد و توسعه خود هم چنان ادامه مى دهد. بایدخاطرنشان ساخت كه این شرح و توصیف ازتوحیددرمانى تنها تصویرى از آن چه كه در حال حاضروجود دارد , مى باشد, و نه شرح آخرین و كامل این روان درمانى ابتكارى.

وضعیت كنونى

اصول توحید درمانى در آموزش و كاربرد آن به دست نسلى از دانشجویان كارشناسى ارشد روان شناسى در سراسر ایران ثمربخش بوده است. آنان هم اكنون به مشاوره و درمان در خارج و داخل كشور مشغولند. افراد علاقه مند به ادامه آموزش و كاربرد توحید درمانى انجمن اسلامى روان شناسى انسان گرا در ایران(Islamic Association for Humanistic Psychology, Iran) را تشكیل داده اند كه جزء جامعه بزرگ تر انجمن روان شناسى انسان گرا(Association for Homanistic Psychology ) (AHP) است. AHP و هم چنین انجمن روان شناسى امریكا(American Psychological Association) ( APA ) تمایلشان را نسبت به این رویكرد, با چاپ مقالاتى در شرح استفاده از آن در تعدادى از آثار منتشرشده اشان نشان داده اند. توحید درمانى در حل تعارض نیز كاربرد دارد و هم اكنون شبكه اى جهانى از مددكاران حل تعارض وجود دارد كه از اسلوب ها و روش هاى توحید درمانى آگاه و مطلع اند.

توحید, ارزش ها و دین

توحید اساس شخصیت سالم است. از آغازنظریات و نظریه هاى راجع به روان شناسى شخصیت, وحدت و مفاهیم مرتبط با آن در خودِ تعریف شخصیت وجود دارد( Allport, 1951; Angyal, 1956; Bonner, 1961; Lecky, 1961; Levy, 1970; Ryckman, 1984,) . داشتن یك درون مایه زندگى وحدت بخش , یعنى داشتن یك هدف اصلى و تعیین كننده اى كه نشأت از ارزش ها گرفته و به همه هدف هاى كوچك تر معنا ببخشد, موجب تسهیل وحدت درشخصیت مى شود (Csikszentmihalyi, 1990).

از جمله درون مایه هاى مختلف زندگى مى توان از درون مایه هاى هنروزیبایى, سیاسى, علمى و نظرى, اجتماعى, اقتصادى و دینى نام برد (Allport, 1968). درون مایه دینى یا معنویِ زندگى, از حیث توانایى اش در ارائه یك دیدگاه فراگیر و معنا بخشیدن همه جانبه به همه جنبه هاى زندگى فرد, فرید و بى همتاست, توانائى اى كه به تعبیر تیلیك (Tillich), تعالى (transcendence) نام دارد(Radhakrishan, 1954).

درون مایه دینى یا معنویِ زندگى ملهم از ارزش هاى خاصى است كه به صورت فضایل ایفاى نقش مى كند. از طریق تجسّم بخشیدن به این فضایل, شخص به هدف نزدیك تر مى شود, به حقیقت و ذات این فضایل تقرب مى یابد, حقیقتى كه در ادیان مختلف با نامهاى متفاوت و در دین اسلام بانام مقدس الله سبحانه و تعالى شناخته مى شود. این هدف و یا این حقیقت, همچون نیروى وحدت بخش و سازمان دهنده بر فرد اثر گذارده و فرد با عشق و تجلّى آن كه همانا عبادت است, به این نیرو پاسخ مى دهد.

بسیارى از مردم به دین رو مى آورندتابه راه و روشِ (اشكال مختلف عبادت )بروز و ظهور این عشق دستیابى پیدا كنند. دین مى تواند ساختار یا روشى براى زندگى به دست دهد. نامعقول است كه ادعا كنیم پذیرش یك دین, به طور خود به خودى وحدت و یایك پارچگى شخصیت را به فرد اعطا مى كند, یا بگوییم همه كسانى كه خود را متدین مى دانند از سلامت روان برخوردارند, یا برعكس, سلامت روان مختص به كسانى است كه به تكالیف و وظایف دینى عمل مى كنند. براى فهم روشن تر این مطلب مى توانیم به سراغ آلپورت (1967) برویم: وى مفهوم جهت گیرى دینى ذاتى(intrinsic) یا اصیل را كه انگیزه اى درونى و جامع بوده و به عنوان هدف و نه وسیله مى باشد, مطرح كرد. توحید درمانى بیان مى كند كه تنها جهت گیرى دینى یا معنوى ذاتى, كه مبتنى بر عشق و پذیرش باطنى باشد و نه دنباله روى یا فرصت طلبى, مى تواند وحدت را به ارمغان آورد.

هر زمان كه كسى به این ندا, یعنى به این نیروى جاذبه از سوى ذات مطلق, لبّیك بگوید, طریق توحید به روى او باز مى شود. هر چه این لبّیك پابرجاتر, اثر وحدت بیشتر. فردى كه در صدد كسب هدایت بوده و به دنبال یافتن الگویى براى ابراز عشق درونى اش (عبادت ) در زندگى روزمره مى باشد, به دین رو مى آورد. عبادت در بهترین حالتش, یك روش زندگى و سیره فراگیرى است كه اخلاق, ارزش ها, فضایل رفتارى و احتمالاً شعائر و مناسكى را كه شوق و احساسات درونى فرد را بروز مى دهد دربرمى گیرد. چنین جهت گیرى دینى یا معنوى اصیل ذاتى مى تواند آثار گسترده اى در وحدت دادن به شخصیت داشته باشد.

عبادتى كه تنها یك صورت ظاهر و عارى از معنا و تعهد است, هرگز عبادتى وحدت بخش نیست. چنین جهت گیرى دینى كه خالصانه و صادقانه پذیرفته نشده, در خدمت اهداف دیگرى از قبیل كسب امنیت, موقعیت, منافع اجتماعى و مانند آن بوده و همان است كه آلپورت از آن به جهت گیرى دینى غیرذاتى و یا عارضى تعبیر مى كند و سزاوار این انتقاد است كه چنین جهت گیرى اى موجب نفاق و ریاكارى, تبعیض و تعصب (Myers, 1996), از خود بیگانگى و روان رنجورى (Freud, 1964) مى شود.

خلاصه این كه عنصر با اهمیت در توحید, تجربه جاذبه ذات مطلق و پاسخ صادقانه به آن است. اسلام تمام عبادت كنندگان ذات مطلق الهى را كه عامل به عمل نیكو و صالح هستند, به رسمیت شناخته و همه را هم سفران طریق واحدى (توحید)مى داند.

اسلام و توحید

در دین اسلام به مفهوم و فرایند توحید توجه ویژه اى شده است. دین اسلام مبتنى برتوحید و وحدت است; هم چنان كه خداوند خالق ذات واحد لایتجزى شناخته مى شود (طباطبایى, 1980). عالم خلق نیز یك نظام واحد هماهنگ است كه هر جزء آن داراى یك وحدت درونى بوده و نیز نقش مهمى درایجاد هماهنگى با خود عالم خلقت دارد. شخصیت انسانى نیز از این قاعده مستثنى نیست.

ونفس و ماسوّیها فالهمها فجورها وتقویها قد افلح من زكّیها و قد خاب من دسّیها;

سوگند به نفس و آن كس كه آن را باچنان نظام كامل بیافرید و در اثرچنان نظامى شرو خیر آن را به آن الهام كرد, كه هركس آن را پاك گردانید قطعاً رستگار شده و هر كه آلوده اش ساخت قطعاً زیانكار خواهد شد.

قرآن مجید, سوره91, آیات7ـ10.

این آیات شاید مختصرترین بیان از روان شناسى اسلامى باشند. انسان داراى نفسى است كه حاوى عناصر یا نظام هایى مى باشد كه اصالتاً, در حالت طبیعى و سلامتى, در تعادل و تناسب با یك دیگر و داراى نظم و ترتیب اند. این نفس با الهام الهى از آن چه براى حفظ تعادل و تناسبش لازم است, آگاه مى باشد و نیز از طریق الهام, به آن چه براى این امر زیانبار و ویران گر است وقوف دارد. فلاح و رستگارى انسان با حفظ این تعادل و ترتیب حاصل مى شود.

علاوه بر این, مى توان تبیین كرد كه شیوه حفظ این تعادل, از طریق الهام به عاملى در نفس, به نام عقل مى باشد. انسان الهامات و وحى را كه تجلى الهى بر قلب پیامبران (علیهم الصلوةوالسلام) است, به وسیله همین قوه عقل درك و دریافت مى كند. پاسخ انسان و عكس العمل به این وحى و الهام, عشق و كششى است كه در رفتارهاى فضیلت آمیز تجلّى مى یابد. هرچه شخص رفتارهاى فضیلت آمیز بیشترى داشته باشد, به منبع فضیلت بیشتر نزدیك شده, و با منشأ وحدت و یگانگى هماهنگى پیدا كرده و این امر در سراسر زندگى وى طنین انداز مى گردد.

برعكس, عدم پاسخ انسان به وحى و فقدان رفتارهاى فضیلت آمیز, موجب فاصله گیرى و دورى ازمنشأوحدت خواهد شد. راه دریافت الهامات و وحى مسدود گشته و مسیر فضیلت نامشخص و مبهم مى گردد. در چنین وضعیتى الهامات به تدریج از دست رفته و وحى براى شخص بى معنا مى شود و این امر منجربه دورى بیشتراز منشأوحدت خواهد گردید. تا وقتى كه فرد خود را پاك نگرداند, یعنى تا وقتى كه این موانع را از سر راه خود برندارد, این عدم وحدت و عدم هماهنگى وجودداشته و در نهایت, جایگزین وحدت و تعادل در شخصیت خواهد شد.

روش شناسى

روش توحید درمانى را مى توان با ملاحظه شش مؤلّفه اصلى دریافت. این مؤلّفه ها عبارتند از:

(1)تیم درمان;

(2) مصاحبه پذیرش;

(3) آشناسازى;

(4) رابطه درمانى;

(5) پرداختن به محتوا و

(6) تداوم.

تیم درمان

توحید درمانى با كل فرد مواجه مى شود و به همه جنبه هاى كاركرد و علائق انسانى اهمیت مى دهد. معمولاً گروهِ درمان در هر مركز بالینى به كار گرفته مى شود تا درمانى تمام عیار فراهم گردد. گروهِ درمان عموماً از یك مدیر بالینى درمان, درمان گر, مددكار اجتماعى, كارشناس تحصیلى, كارشناس پزشكى و مشاور همتا تشكیل شده است. این افراد ممكن است تمام وقت یا پاره وقت, كارمند حقوق بگیر یا داوطلب باشند.

مدیربالینى درمان به سرپرستى موارد درمانى و اداره جلسات پذیرش مى پردازد, در طرح ها و تصمیم گیرى هاى درمانى تأثیرگذار است و در سپردن مسئولیت ها نقش دارد. درمان گرها در تصمیمات مربوط به پذیرش و درمان نقش دارند و درمان هاى فردى, گروهى و خانوادگى را به حسب نیاز برگزار مى كنند. آنان ممكن است كلاس هاى آشناسازى نیز تشكیل دهند, یا درمان هاى تخصّصى نظیر شناخت درمانى, كارگاه هاى مهارت هاى حل مشگل, یا برنامه هاى اصلاح و تعدیل رفتار را ایجاد كنند. درمان گرها موارد درمانى را كه به آنها سپرده شده است, هماهنگ مى كنند و به نظارت بر كار مشاوران همتا نیز مى پردازند.

مددكاران اجتماعیِ آشنا با مؤسسات حمایتى بخش دولتى یا خصوصى و هم چنین آشنا با خدمات اجتماعى و فرصت هاى اشتغال براى برآورده شدن نیازهاى اساسى مراجعین به آنهاكمك كرده تابتوانند به منابع مناسب دستیابى پیدا كنند. كارشناس تحصیلى به بالا بردن سطح تحصیلى, یا رفع نقائص تحصیلى مراجعین كمك مى كند. كارشناس پزشكى براى ارزیابى و خدمت فیزیكى و در صورت ضرورت, ارجاع بیمار به خدمات پزشكى یا توان بخشى حضور دارد.

مشاوران همتامراجعینى هستندكه مراحل اولیه درمان را گذرانده و براى كار در گروهِ درمان متمایل و كار آزموده شده اند. این افراد ممكن است در فرایند پذیرش, ثبت و ضبط گزارشات, یا انجام وظایف منشى گرى دخیل باشند. مشاور همتا در صورت صلاحیت, ممكن است به عنوان مددكار اجتماعى و یا كارشناس تحصیلى و یا دستیار درمان گر در گروه درمانى انجام وظیفه كند. استفاده از مشاوران همتا نه تنها پیش رفت خود آنها را تقویت مى كند, بلكه منبعى براى امیدوارى و الگوگیرى براى دیگرانى كه وارد درمان مى شوند نیز فراهم مى آورد.

فرایند پذیرش

مراجعین معمولاً اولین بار, از طریق واحد پذیرش, كه به گردآورى اطلاعات جمعیت شناختى, همچون سن, وضعیت تأهل, تحصیلات و مانند آن در مورد مراجع مى پردازد, باتوحید درمانى مرتبط مى شوند. هرگونه پیشینه اى از مشكلات, هم چنین مشكل فعلى باید بررسى گشته و با گزارشى درباره ى شناخت مراجع از توانایى ها و نقاط مثبتش در كنار هم قرار داده شود. این اطلاعات نه تنهابراى وصول به تصمیم درمانى بلكه براى تحقیقات مستمر براى توسعه و ارزیابى برنامه نیز مورد استفاده قرار مى گیرد. آزمون هاى روان شناختى, اعم از فرافكن(projective), یا خودگزارشى (objective) نیز براى این منظور مورد استفاده قرار مى گیرد.

فردى كه فرایند پذیرش را پشت سرمى گذارد, به منظور رسیدن به یك تصمیم درمانى, در جلسه پذیرش معرفى مى گردد. نماینده اى از هر بخش تیم درمان باید در این جلسه حضور داشته باشد و همه اعضاى تیم براى شركت در جلسه دعوت مى شوند. تصمیم درمانى راجع به این است كه آیا مراجع براى حضور در درمان دعوت شود یا نه;از چه نوع درمان استفاده خواهد شد (فردى, گروهى, خانوادگى) و چه خدمات حمایت اجتماعى یا مراقبت پزشكى لازم است.

تصمیم براى ورود به درمان, با توافق بین تیم درمان و مراجع اتخاذمى گردد. براى این كه مراجع بتواند انتخاب آگاهانه اى در مورد درمان داشته باشد, مرحله اى براى آشناسازى مراجع باتوحید درمانى درنظرگرفته شده است.

آشناسازى

قبل از ورود به درمان, هركدام ازمراجعین آشنایى كلى اى با نگرش و فرایند درمان توحید درمانى پیدا مى كنند. هر شیوه روان درمانى از پیش فرض هایى زیربنایى در مورد طبیعت وسرشت انسان, آن چه سلامت و عدم سلامت روان را تشكیل مى دهد, نوع فرایندى كه باید براى بازیابى سلامت روان طى شود و این كه مراجع چه نقشى در فرایند درمان باید داشته باشد, برخوردار است. از دیدگاه توحید درمانى, درمان نوعى تعهد است, لذا هم از منظر اخلاقى و هم از لحاظ فرایند درمان ضرورى است كه مراجع, قبل از آن كه تعهدى بپذیرد, درك درستى از پیش فرض هاى بالینى و فلسفى درمان داشته باشد. آشناسازى به مراجع كمك مى كند این انتخاب آگاهانه را در مورد درمان انجام دهد. آشناسازى ممكن است با ارائه یك بروشور مختصر, یك یا دو جلسه بحث, دیدن یك فیلم كوتاه ویدیوئى و یا حضور در كلاس ها یا جلسات پرسش و پاسخ انجام شود. مراجعینى كه با اهداف كلى درمان آشناهستند باخواندن مطالب و یا توضیحات مختصر درجریان آشناسازى قرارخواهند گرفت.

در فضاهاى سازمانى و یا در گروه هایى كه زمینه اجتماعى اقتصادى پایین تر و آگاهى عمومى كمترى در مورد روان درمانى دارند, مى توان روش هاى گسترده ترى بكار برد. كلاس هاى توجیهى و كارگاه هایى كه شامل جلسات پرسش و پاسخ هستند, غالباً در موقعیت هایى همچون مدارس و زندان ها, كه موارد (ارجاعى) بسیارى در آنجا وجود دارد, ثمربخش خواهد بود.

این امربه مراجعین امكان مى دهد كه با اصول درمان آشنا شده, علاقه مند به درمان گردیده, امید به تغییر در آنها افزایش یافته و آخرالامر انگیزه فراوانى نسبت به خودارجاعى پیدا كنند.

در دوره آشناسازى, اطلاعات زیر, به صورت خلاصه یا گسترده در اختیار مراجع قرار خواهدگرفت. به مُراجع این آگاهى داده مى شود كه از دید تیم درمان, انسان موجودى است اساساً سالم و مثبت, مى تواند خیر و صلاح خود را تشخیص داده و براساس آن عمل كند و قادر است در رشد و سعادت خویش مؤثر بوده یا سد راه رشد و سعادت خویش شود. هم چنین مراجع مطّلع مى شود كه اگردر جریان درمان علاقه مند به رشد و كمال خود باشد تیم درمان براى حمایت از چنین رشدى در اختیار وى خواهد بود. این حمایت به صورت كمك كردن به رفع موانع رشد وتسهیل ایجاد نگرش هاو رفتارهاى خاصى خواهد بود كه به موفقیت و سلامت روان منجر خواهد شد.

علاوه بر این, نقش مراجع در درمان توضیح داده مى شود. عناصر خاص و ضرورى اى وجود دارد كه تنها مراجع مى تواند آنها را تأمین كند. این عناصر, به طور خلاصه, عبارتند از امید به تغییر, تعهد و عزم نسبت به سخت كوشى و تصمیم به مقاومت در مقابل فشار هم قطاران و اجتماع نسبت به تغییرات مورد نظر. به مراجع تذكر داده مى شود كه او باید نسبت به ادامه پیش رفت خود, داشتن محاسبه روزانه و با صبر و حوصله با كل برنامه مواجه شدن, متعهد شود. هم چنین به او این آگاهى داده مى شود كه توانایى روانى, همانند توانایى جسمى, گام به گام و به تدریج به دست مى آید(حسینى طهرانى, 1967).

پس از مرحله آشناسازى, نتیجه جلسه دست اندركاران درمان به اطلاع مراجع مى رسد و از وى خواسته مى شود كه درباره شركت در درمان تصمیم بگیرد. در صورت تمایل مراجع براى ورود به درمان و پذیرش شرایط آن, مسئول پذیرش وقت را تنظیم وزمان, مكان, هزینه و سایر جزئیات برنامه را توضیح مى دهد.

رابطه درمانى

در توحید درمانى, رابطه درمانى از اهمیت بسزایى برخوردار و بسیار مورد تأكید مى باشد, زیرابه منزله مهم ترین وسیله ایجاد تغییر شناخته شده است. رابطه درمانى حاوى دو جنبه, یكى نگرش درمان گرو دیگر رویكرد درمان گر مى باشد.