تبیان، دستیار زندگی

>  یك روز اجازه گرفتم رفتم سر یك كلاس در دانشكدة مهندسی. درس دادنِ استاد این
> طوری بود كه داشت ـ اگر به زبان خودمان ترجمه‌اش كنیم ـ می‌گفت: دو جسم را....
> معادل می‌گوییم... اگر تحت تأثیر... گشتاورهای مساوی.... شتاب‌های مساوی
> بگیرند. دو جسم را معادل می‌گوییم اگر تحت گشتاورهای مساوی، شتاب‌های مساوی
> بگیرند. دانشجوها گوش تا گوش نشسته بودند و داشتند در واقع دیكته می‌نوشتند.
> استاد هر جمله‌ای را كه بُریده بُریده گفته بود یك بار هم سریع و پشت سر هم
> تكرار می‌كرد و دانشجوها مواظب بودند تا چیزی را جا نیندازند. و بعد به همین
> ترتیب جمله‌های بعدی را می‌نوشتند. من توی آن كلاس تنها كسی بودم كه می‌دانستم
> استاد دارد دربارة اجسامی با لختیِ دورانی یكسان صحبت می‌كند، كه البته
> فهمیدنش با این جور عبارت‌ها آسان هم نبود.
>  نمی‌فهمیدم كه دانشجوها چطور ممكن است از این حرف‌ها چیزی یاد بگیرند. درس
> راجع به لختی دورانی بود اما هیچ صحبتی از این نبود كه مثلاً باز كردن دری كه
> پشتش وزنة سنگینی گذاشته باشند چقدر سخت است، ولی اگر جای وزنه خیلی نزدیك به
> لولای در باشد چقدر آسان!
>  بعد از كلاس، با یكی از دانشجوها صحبت كردم: این جزوه‌ای كه نوشتی به چه
> دردت می‌خورد؟
>  خُوب، می‌خوانمش. باید امتحان بدهیم.
>  فكر می‌كنی امتحان‌تان چه جوری است؟
>  خیلی آسان، می‌توانم یكی از سؤال‌ها را از همین الان برای‌تان بگویم.
>  آن وقت نگاهی به دفترچه‌اش كرد و گفت: چه وقتی دو جسم معادل‌اند؟ جوابش هم
> این است كه دو جسم را معادل می‌گوییم اگر تحت گشتاورهای مساوی شتاب‌های مساوی
> كسب كنند.
>  خُب، می‌بینید كه اینها می‌توانند در امتحان هم قبول بشوند، می‌توانند همة
> این خزعبلات را «یاد بگیرند» ولی هیچ چیز جز همان حفظیات حالی‌شان نباشد.
>  یك بار هم رفتم سر جلسة امتحانِ ورودی دانشكدة مهندسی. این امتحان شفاهی بود
> و من اجازه داشتم گوش كنم. یكی از داوطلب‌ها معركه بود؛ به همة سؤال‌ها خیلی
> قشنگ جواب می‌داد. ازش پرسیدند دیامغناطیس چیست و او به طور كامل جواب داد. آن
> وقت پرسیدند: وقتی نور به طور مورب از محیطی با ضریب شكست معلوم و ضخامت معلوم
> عبور می‌كند چه اتفاقی برایش می‌افتد؟
>  پرتو نور به موازاتِ خودش جا‌به‌جا می‌شود.
>  چقدر جابه‌جا می‌شود؟
>  نمی‌دانم، ولی می‌توانم حساب كنم. و حسابش هم كرد. شاگرد خیلی خوبی بود، ولی
> من هم كم‌كم داشتم به اوضاع بدگمان می‌شدم.
>  بعد از امتحان رفتم پیش این جوانِ تیزهوش و برایش توضیح دادم كه از آمریكا
> آمده‌ام و می‌خواهم چند تا سؤال ازش بپرسم كه به هیچ وجه در نتیجة امتحانش
> تأثیری ندارد. اولین سؤالم این بود كه «می‌توانی برای مادة مغناطیسی چند تا
> مثال برایم بزنی؟»
>  نخیر.
>  بعد پرسیدم: فرض كن این كتاب از جنس شیشه است و من دارم از توی آن به یك
> چیزی روی این میز نگاه می‌كنم. حالا اگر من این كتاب را كمی به طرف خودم كج
> كنم چه اتفاقی برای تصویر می‌افتد؟
>  تصویر منحرف می‌شود؛ به اندازة دو برابر زاویه‌ای كه كتاب را چرخانده‌اید.
>  گفتم: فكر نمی‌كنی با آینه قاطی كرده باشی؟
>  نه استاد.
>  این جوان همین چند دقیقه پیش در امتحان گفته بود كه نور به موازات خوش
> جابه‌جا می‌شود و بنابراین تصویر قدری به یك طرف منتقل می‌شود؛ حتی حساب كرده
> بود كه چقدر منتقل می‌شود. اما حالا نمی‌فهمید كه یك تكه شیشه هم ماده‌ای با
> ضریب شكست است و تشخیص نمی‌داد كه سؤال من هم همانی است كه در امتحان جوابش را
> داده است.

چیز دیگری هم كه هیچ وقت نتوانستم به آن وادارشان كنم سؤال كردن بود.
 سرانجام یكی‌شان برایم توضیح داد كه: اگر من موقع درس از شما سؤالی بپرسم، بعد
 از كلاس همه می‌ریزند سرم كه چرا وقت كلاس را تلف می‌كنی؟ ما داریم زحمت
 می‌كشیم یك چیزی یاد بگیریم، و تو با این سؤال كردنت نمی‌گذاری...

سال تحصیلی كه تمام شد، دانشجوها ازم خواستند كه برای‌شان از احساسی كه از
> تدریس در برزیل داشته‌ام حرف بزنم. گفتند كه علاوه بر دانشجوها، استادهای
> دانشگاه و چند تا از مقامات دولتی هم به این سخنرانی خواهند آمد. ازشان قول
> گرفتم كه بتوانم هر چه دلم خواست بگویم. گفتند: البته كه می‌توانید. اینجا یك
> كشور آزاد است.
>  روز موعود، یك جلد كتاب درسی فیزیكی عمومی‌ای را كه آنجا در سال اول كالج
> تدریس می‌شد زیر بغل زدم و به تالار سخنرانی رفتم. تصورشان این بود كه این
> كتاب ، كتاب خیلی خوبی است، چون كه مثلاً با حروفِ متنوع چاپ شده بود ـ
> چیزهایی خیلی مهم با حروف سیاه بزرگ محض حفظ كردن، و مطالب كم‌اهمیت‌تر با
> حروف نازك‌تر و كوچك‌تر، و از این قبیل چیزها.
>  همان دمِ در یكی گفت: چیز بدی كه از این كتاب نمی‌خواهید بگویید، نه؟ مؤلف
> كتاب هم توی جمعیت است، و همه فكر می‌كنند كه این كتاب كتابِ درسی خوبی است.
>  قول‌شان را یادآوری كردم....
>  تالار كاملاً پر بود. در شروع حرف‌هایم گفتم كه علم در واقع درك رفتار طبیعت
> است. بعد پرسیدم: چرا آموزش علوم اهیمت دارد؟ واضح است كه هیچ كشوری نمی‌تواند
> خودش را متمدن حساب كند مگر این‌كه... وِر وِر وِر وِر. همه داشتند سر تكان
> می‌دادند، چون كه من داشتم همان حرف‌هایی را می‌زدم كه می‌دانستم قبولش دارند.
>  آن وقت ادامه دادم كه «اینها البته همه‌اش مزخرفات است. برای این كه اصلاً
> چرا ما باید فكر كنیم كه لازم است از كشور دیگری عقب نیفتیم؟ لابد باید یك
> دلیلِ خوب داشته باشد، یك دلیلِ معقول ـ نه صرفاً به این دلیل كه كشورهای دیگر
> هم همین فكر را می‌كنند.» بعدش از فواید علم صحبت كردم و از سهمی كه در بهبود
> اوضاعِ بشر دارد، و از این قبیل افاضات ـ راستش، یك كمی سربه‌سرشان گذاشتم.
>  بعد گفتم: هدف اصلی‌ام از این حرف‌ها این است كه نشان‌تان بدهم در برزیل
> اصلاً علم آموزش داده نمی‌شود! دیدم كه چه ولوله‌ای دارد در جمعیت به پا
> می‌شود.
>  به‌شان گفتم كه یكی از اولین چیزهایی كه در برزیل بر من تأثیر گذاشت دیدن
> بچه‌های دبستانی در كتاب‌فروشی‌ها بود كه داشتند كتاب‌های مربوط به فیزیك
> می‌خریدند. این همه بچه دارند در برزیل فیزیك می‌خوانند، و این مطالعه را خیلی
> زودتر از بچه‌های امریكایی شروع می‌كنند. آن وقت خیلی عجیب است كه شما چندان
> فیزیكدانی در این كشور پیدا نمی‌كنید ـ چرا چنین است؟  این همه زحمت و
> فعالیت این همه كودك هیچ حاصلی ندارد.
>  بعد برای‌شان آن محققِ یونانی را مثال زدم، كه عاشق زبان یونانی بود و متأسف
> از این كه در كشورِ خودش زیاد نستند جوان‌هایی كه زبان یونانی می‌خوانند. یك
> وقتی می‌رود به یك كشور دیگر و بسیار مشعوف می‌شود وقتی می‌بیند آنجا همه
> دارند یونانی می‌خوانند، حتی بچه‌های دبستانی. می‌رود به جلسة امتحان دانشجویی
> كه می‌خواهد مدرك زبانِ یونانی‌اش را بگیرد، و از او می‌پرسد، «نظر سقراط
> دربارة رابطه میان حقیقت و زیبایی چه بود؟» و دانشجو نمی‌تواند جواب بدهد. باز
> می‌پرسد، «در سمپوزیوم سوم سقراط به افلاطون چه گفت؟» این گُل از گُل دانشجو
> وا می‌شود و بلافاصله مثل تیر جواب می‌دهد ـ كلمه به كلمة چیزهایی را كه سقراط
> گفته بود، به زبان یونانی فصیح ، بیان می‌كند.
>  اما چیزی كه سقراط در سمپوزیوم سوم گفته بود همان رابطة میان حقیقت و زیبایی
> بود!
>  چیزی كه این محقق كشف می‌كند این است كه شاگردها در كشورِ دیگر برای یاد
> گرفتنِ یونانی اولش تلفظ كردن حرف‌ها، بعد تلفظ كردن كلمه‌ها، و بعد هم تلفظ
> كردن جمله‌ها و پاراگراف‌ها را یاد می‌گیرند. می‌توانند كلمه به كلمه عین
> گفته‌های سقراط را از حفظ تكرار كنند، غافل از این كه این الفاظِ یونانی در
> واقع یك معنایی هم دارند. در نظر شاگردها همة این‌ها صرفاً اصواتِ ساختگی‌اند.
> هیچ وقت كسی این الفاظ را برای‌شان به كلمات و عباراتِ مفهوم ترجمه نكرده است.
>  گفتم: من وقتی علم یاد دادن شما به بچه‌های مردم را در برزیل می‌بینم یاد
> همین چیزهایی كه تعریف كردم می‌افتم. (ولولة عظیم در جمیعت!)
>  بعد آن كتاب فیزیك مقدماتی را كه كتاب درسی‌شان بود بالا گرفتم و گفتم كه در
> هیچ جای این كتاب هیچ نتیجة تجربی ذكر نشده، جز یك جا كه توپی روی سطح شیبداری
> می‌غلتد، و می‌خواهد نشان بدهد كه توپ بعد از یك ثانیه، دو ثانیه، و غیره به
> كجا رسیده. مقادیری كه برای مسافت‌ها نوشته شده‌اند «خطا» دارند ـ یعنی اگر به
> آنها توجه كنید می‌بینید كه از آزمایش به دست آمده‌اند، چون كه این عددها كمی
> كمتر یا كمی بیشتر از مقادیر نظری‌اند. در كتاب حتی از لزوم خطاهای تجربی هم
> صحبت شده ـ كه البته هیچ اشكالی ندارد. مشكل اینجاست كه وقتی با این مقادیر
> شتاب حركت را محاسبه می‌كنید به  همان جواب درست برای حركت ذره می‌رسید. اما
> توپی كه از سطح شیبدار پایین می‌غلتد، عملاً لختی دورانی دارد و برای دورانش
> هم نیازمند انرژی است. به همین علت، اگر آزمایش را عملاً انجام بدهید،
> می‌بینید شتابی كه توپ می‌گیرد، به خاطر همین انرژی اضافی‌ای كه صرف دوران
> می‌شود، تنها پنج هفتمِ شتاب نظری ذره‌ای است كه روی سطح شیبدارِ صاف به پایین
> می‌لغزد. پس «نتایج» تجربی این یك دانه مورد هم حاصل از یك آزمایش جعلی است.
> معلوم است كه هیچ كس این توپ را نغلتانده، چون اگر غلتانده بود هیچ وقت چنین
> نتایجی به دست نمی‌آورد!

>  به‌شان گفتم كه یك چیز دیگر هم دستگیرم شد. اگر همین‌طور شانسی كتاب را باز
> كنم و جملات توی صفحه‌ای را كه آمده است بخوانم، آن‌وقت می‌توانم نشان‌تان
> بدهم كه مشكل چیست ـ كه اینها علم نیست، و صرفاً برای حفظ كردن است. بنابراین
> شجاعتش را دارم كه همین حالا، جلوی چشم همه شماهایی كه اینجا نشسته‌اید،
> انگشتم را الله بختكی توی صفحات فرو ببرم و همان جایی را كه آمده است برای‌تان
> بخوانم تا ببینید چه خبر است.
>  همین كار را هم كردم، و مطلب آن صفحه را بلند خواندم: درخششِ اصطكاكی: درخشش
> اصطكاكی نوری است كه هنگام خرد شدن بلورها گسیل می‌شود....
>  آن وقت گفتم: خُوب حالا شما به این می‌گویید علم؟ نخیر! این فقط معنی كردن
> یك كلمه برحسب كلمه‌های دیگر است. هیچ چیزی دربارة طبیعت گفته نشده است ـ چه
> بلورهایی موقع خُرد شدن نور تولید می‌كنند؟ اصلاً چرا نور تولید می‌كنند؟ تا
> حالا دیده‌اید كه دانشجویی رفته باشد خانه‌اش این پدیده را آزمایش كرده باشد؟
> حتماً ندیده‌اید ـ چون با این اوضاع اصلاً نمی‌تواند كه چنین كاری بكند. اما
> اگر به جای این حرف‌ها مثلا نوشته شده بود كه «اگر یك تكه قند را توی تاریكی
> با قندشكن خرد كنید، می‌توانید ببینید كه نورِ تقریباً آبی رنگی تولید می‌شود،
> و این پدیده در بعضی از بلورهای دیگر هم اتفاق می‌افتد. علتش را هنوز كسی
> نمی‌داند، اما اسمش درخششِ اصطكاكی است»، در این صورت حتماً یك عده‌ای می‌روند
> پدیده را امتحانش می‌كنند و در واقع تجربه‌ای از طبیعت به دست می‌آورند.