پوست بزرگترین عضو بدن و یكی از بهترین شاخص‌های سلامت عمومی است. ۸ درصد تمام مراجعات سرپایی بالغین مربوط به مشكلات پوستی است.
پوست دارای وظایف ذیل می‌باشد.
۱.حفظ بدن در برابر محیط خارجی
۲.با ایجاد یك سطح نسبتاً غیرقابل نفوذ مانع از دست رفتن آب بدن می‌شود
۳.مانند عایقی مانع از دست دادن حرارت بدن می‌شود
۴. تولید ویتامین D می‌كند
۵. نقش حفاظتی در برابر تهاجم میكرو ارگانیسم‌ها دارد
۶. درجه حرارت بدن را به وسیله عرق كردن تنظیم می‌كند.
ساختمان پوست:
پوست از دو لایه تشكیل شده است.اپیدرم و درم. زیرا این دو لایه با بافت زیر جلدی كه به آن نسج چربی می‌گویند قرار دارد. اپیدرم یعنی خارجی‌ترین لایه، مستقیماً‌در تماس با محیط است و از طبقات ترتیب یافته سلولی به نام كراتینوسیت تشكیل یافته است. عمل اصلی این سلول‌ها سنتز كراتین است كه یك پروتئین رشته‌ای بوده و عمل حفاظتی دارد.
درم لایه داخلی است و تشكیل دهنده اصلی آن پروتئین ساختمانی رشته‌ای یا كلاژن می‌باشد. درم در روی نسج چربی كه اساساً از سلول‌های چربی تشكیل شده قرار گرفته است.
پوست تمامی نواحی بدن از این دو لایه تشكیل شده، اگر چه اختلافاتی از نظر ضخامت این لایه‌ها در نواحی مختلف وجود دارد.
مثلاً اپیدرم در كف دست و پا از همه جا ضخیم‌تر بوده و تقریباً حدود ۵/۱ میلیمتر قطر دارد و در پلك‌ها بسیار نازك بوده و كمتر از ۱/۰ میلیمتر قطر دارد. درم در پشت تنه از همه جا ضخیم‌تر بوده و قطر آن ۳۰ تا ۴۰ برابر اپیدرم پوشاننده آن است.
میزان نسج چربی در ناحیه شكم و باسن در مقایسه با میزان آن در بینی و جناغ سینه (كه در این نواحی میزان آن كم است)زیاد می‌باشد.
در این قسمت یكی از شایع‌ترین شكایات بیماران پوستی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. لازم به ذكر است مطالب به صورت كلی بیان می‌شود و در مورد هر بیمار نظر پزشك وی محترم است و تشخیص درمان بر عهده پزشك می‌باشد.
خارش بدن ( تن ):
خارش یك شكایت ذهنی است و به صورت احساسی ناخوشایند كه باعث تمایل به خاراندن می‌شود، تعریف می‌گردد و شایع‌ترین شكایت بیماران پوستی می‌باشد. خارش از طریق گیرنده‌هایی كه به صورت پایانه‌های آزاد عصبی در نزدیكی محل اتصال درم به اپیدرم در پوست، مخاط، دستگاه تنفسی فوقانی و حتی قرنیه وجود دارند، دریافت می‌گردد. فیبرهای منتقل كننده خارش از فیبرهای منتقل كننده حس درد، مجزا و با هدایت سریع می‌باشند.احساس خارش از طریق راه‌های عصبی به قشر مغز مخابره می‌گردد.
محرك‌های مولد خارش:
۱. محرك‌های فیزیكی: شامل انرژی خورشیدی، گرما، رطوبت(كم یا زیاد)، تحریك الكتریكی عصبی یا عضلانی.
۲. محرك‌های مكانیكی:
مثل لمس، فشار، مكش، مواد بخصوص مثل مو، فایبرگلاس، پشم و حشرات كه اینها باعث خارش فوری
می‌شود و بیشتر از زمانی كه تحریك وجود دارد باقی نمی‌ماند.اما در پوست‌‌های خشك و در افراد حساس باعث ایجاد احساس خارش پایدارتری می‌گردد.
۳. محرك‌های شیمیایی شامل:
الف) مواد محرك (اسیدها، قلیاها، دترجنت‌ها حتی آب و هوا):
بیماران مبتلا به خارش مثلاً در اثر خشكی پوست، غالباً در اثر تماس پوستشان با هوا، هنگام درآوردن لباس‌ها دچار خارش شدید می‌شوند.
ب) آلرژن‌های تماسی (مثل نیكل)
ج) واسطه‌های شیمیایی: هیستامین، سروتونین، مرفین و …
به طور كلی بیماری كه با خارش مراجعه می‌كند علت آن می‌تواند چند چیز باشد:
۱. بیماری‌های پوستی: كه ابتدا بایستی به دنبال آنهابگردیم مثلاً اگزما، گزش حشرات، لیكن پلان و …
۲. بیماری‌های منتشره بدن: در این بیماری‌های سیستمیك،خارش شایع است و حتی در مواردی بیمار با این علت مراجعه می‌كند كه در ادامه به شرح كامل این قبیل بیماری‌ها می‌پردازیم.
۳. خارش زمستانی و خارش افراد مسن: خارش زمستانی در فصل زمستان و در هر سنی ایجاد می‌شود و علت آن خشكی بیش از حد پوست به علت گرم كردن بیش از حد محیط و استفاده از شوینده‌های قوی (دترجنت‌ها) است.
علامت آن خشكی پوست و شطرنجی شدن حتی حالتی شبیه فلس ماهی شدن پوست، خصوصاً در ساق پا و بازو می‌باشد. درمان این حالت تنها با استفاده از صابون گلیسیرینه و نرم‌كننده پوست و افزایش رطوبت محیط می‌باشد و احتیاجی به استفاده از آنتی‌هیستامین یا كورتون نیست.
خارش افراد مسن كه تقریباً همانند خارش زمستانی است، در افراد با سن بالا دیده می‌شود، به طوری كه ۵۰ درصد افراد بالای ۷۵ سال دچار آن هستند، اما محدودیت فصلی نداشته و در تمام سال دیده می‌شود.
علت‌های خارش در افراد مسن ممكن است یك بیماری زمینه‌ای پوستی كه به آن توجه نشده یا بیماری‌های زمینه‌ای كلیوی،كبدی، بدخیمی، واكنش‌های دارویی یا خارش یائسگی در خانم‌ها باشد.
اما شایع‌ترین علت آن، خشكی بیش از حد پوست می‌باشد كه علت آن كاهش قابلیت نگهداری آب در پوست همراه با كاهش رطوبت و حرارت بالای محیط زندگی این افراد است.
البته عللی همانند سوءتغذیه، كمبود روی، كم كاری تیروئید و مصرف داروها نیز به خشكی پوست افراد مسن كمك می‌كند.
علایم كلینیكی و درمان این نوع خارش پوست همانند خارش زمستانی است.
دلایل خارش عمومی بدن
۱. نارسایی مزمن كلیه:
شایع‌ترین علت سیستمیك خارش،نارسایی مزمن كلیه است. اكثر مبتلایان به این نارسایی و ۸۰ درصد بیماران دیالیزی دچار خارشند. عوامل مختلفی در مورد علت آن بیان شده است.از جمله افزایش هیستامین و درمانانتخابی آن استفاده از اشعه ماوراء بنفش B می‌باشد.
۲. كلستاز:
خارش شكایت شایعی در بیماری‌های انسدادصفراوی كبد خصوصاً یرقان‌های صفراوی است. علل مختلفی در مورد علت خارش در این بیماران ذكر شده از جمله رسوب املاح صفراوی خاص با غلظت معین در پوست. درمان‌های متعددی پیشنهاد شده اما درمان انتخابی این نوع خارش، كلیسترامین
می‌باشد.
۳. فقر آهن:
یكی از علل خارش فقر آهن است.به نظرمی‌رسد گرچه مبتلایان به كمبود آهن از خارش شكایت دارند
اما خارش آنها تنها به دلیل كمبود آهن نمی‌باشد و عوامل جنبی دیگر نیز در این مشكل دخیل است ولی به هر صورت این نوع خارش به درمان با آهن پاسخ می‌دهد.
۴. پلی سیتمی ورا (تعداد بیش بیشتر از حد طبیعی گلبول‌های قرمز):
۵۰ درصد مبتلایان به این بیماری دچار خارش مزاحمی هستند كه در تماس با آب (با هر درجه حرارتی) ایجاد می‌شود.
در این بیماران تحریك منتشر و شدید پوستی و خارش، بلافاصله بعداز خارج شدن از آب ایجاد می‌شود كه ۶۰ – ۳۰ دقیقه طول می‌كشد.
۵. خارش ناشی از آب:
در این حالت، خیس شدن پوست با آب در هر حرارتی، باعث خارش شدید با یك حالت حمله‌ای می‌شود.
خارش معمولاً بلافاصله پس از خارج شدن از آب صورت گرفته و حدود یك ساعت طول می‌كشد. پوست هیچ تغییری نشان نمی‌دهد و هیچ اختلال سیستمیك همراه وجود ندارد. این حالت همچنین در اثر تغییر ناگهانی حرارت پوست مثلاً صبح‌ها هنگام پوشیدن لباس نیز اتفاق می‌افتد. یك سوم بیماران سابقه فامیلی مثبت دارند.به اغلب این بیماران برچسب روانی زده می‌شود چون درمعاینه هیچ علامت پوستی ندارند.
۶. خارش در بیماری‌های غدد:
الف) پركاری تیروئید:ممكن است سبب خارش محدود در ناحیه مقعدی – تناسلی (به علت عفونت قارچی) و یا خارش منتشر (به علت افزایش جریان خون پوست و كاهش آستانه خارش و
تحریك گیرنده‌های خارش) شود.
ب) كم‌كاری تیروئید:می‌تواند سبب خارش محدود و یا خارش منتشر (به علت خشكی بیش از حد پوست) گردد.
ج) دیابت:سبب خارش محدود در ناحیه تناسلی و یاخارش ناحیه پوست سر می‌گردد اما باعث خارش منتشر نمی‌گردد.
د) خارش در خانم‌ها بعد از یائسگی:می‌تواند محدود و یا منتشر باشد.معمولاً خارش منتشر در این بیماران،حمله‌ای و همراه با حملات گرگرفتگی می‌باشد. خارش اینبیماران مداوم، اما غیرقابل تحمل نیست و باعث خراشیدن شدید نمی‌شود. این خارش در شب‌ها كه بدن گرم می‌شود شدیدتر است.
۷. خارش به عنوان تظاهر بدخیمی‌ها:اگرچه وجود خارش بدون هیچ علت مشخص در یك بیمار با سنین متوسط یا بالا، معمولاً جستجوی دقیق برای یافتن یك بدخیمی زمینه‌ای را به ذهن می‌آورد، اما همراهی علتی بین خارش منتشر و بدخیمی نادر است به استثنای لنفوم هوچكین و پلی سیتمی ورا.
۸. خارش تظاهری از بیماری‌های روانی: این نوع خارش روانی غالباً منجر به خراش‌های شدید در اثر حملات خارانیدن خیلی كوتاه و ناشایع در طول روز یا شب می‌گردد و پوست اینها غالب اوقات بدون علامت است. برای تشخیص این گروه از علل خارش، در صورت نبودن معیارهای رضایت‌بخش تشخیصی، باید سایر علل خارش محدود یا منتشر را رد نمود. اضطراب و یا افسردگی می‌تواند باعث بروز خارش در این بیماران شود.
اطمینان بخشیدن به بیمار كه خارش وی مریضی نیست، ممكن است در بعضی از مبتلایان به خارش ناشی از اضطراب و یا افسردگی پایان دهد.
۹. خارش به واسطه اختلالات عصبی و سیستم دفاعی: بعضی اوقات بیماری‌های عصبی مانند ضایعات مغزی، MS و تومورهای مغزی می‌توانند باعث خارش گردند. خارش همچنین به عنوان علامت مراجعه در ایدز توصیف گردیده است.
۱۰. خارش در حاملگی: به طور كلی ۲۰-۲ درصد خانم‌های حامله مبتلا به خارش می‌شوند كه غالباً به علت كلستاز حاملگی است.
۱۱. واكنش‌های دارویی: اهمیت داروها در ایجاد خارش آن است كه اولاً هر دارویی می‌تواند باعث ایجاد خارش گردد و ثانیاً آنكه داروها ممكن است ماه‌ها پس از شروع مصرف باعث ایجاد خارش شوند.
بررسی بیمار مبتلا به خارش منتشر:
در بررسی بیمار مبتلا به خارش و بدون هیچگونه تظاهر پوستی، بایستی به دنبال علل منتشر (سیستمیك) گشت كه احتمال وجود آن در بررسی‌های مختلف بین ۵۰ – ۳ درصد گزارش شده است.در مورد هر بیماری اینكه چه آزمایشی و در چه زمانی انجام شود بستگی به قضاوت پزشك دارد. اصولاً بررسی بیماری كه با خارش عمومی مداوم، مراجعه می‌كند یكی از مشكلات طب است اما همچنین می‌تواند یكی از جالب‌ترین آنها هم باشد چون مشخص نمودن یك بیماری منتشر ناشناخته در بیمار بسیار اهمیت دارد. خصوصاً آنكه غالباً درمان آن علت می‌تواند باعث از بین بردن خارش گردد.
بررسی بیمار مبتلا به خارش با منشأ ناشناخته باید شامل موارد زیر باشد:
۱. معاینه كامل پوست
۲. اخذ شرح حال با توجه به مصرف داروها، بیماری‌های كنونی یا گذشته، تماس‌های محیطی(حیوانات خانگی، غبار، مواد شیمیایی، پشم شیشه)مروری براعضای بدن و توجه به شكایات عمومی یا محدود به نواحی خاص بدن
۳. بررسی از نظر بزرگی غدد لنفاوی یا بزرگی ارگان‌های داخلی شكمی
۴. انجام آزمایشات شامل فرمول شمارش خونی، تست‌های عملكرد كبدی، تست‌های عملكرد كلیه، آزمایش كامل ادرار
۵. ارزیابی روانی بیمار
درمان:
با انجام كلیه معاینات و آزمایش‌های ذكر شده باز هم درصد زیادی از بیماران، علت خارش مشخص نمی‌شود كه این بیماران باید پیگیری شوند چون احتمال دارد بعدها بتوانیم بالاخره علت خارش آنها را پیدا كنیم.
یكسری اقدامات عمومی وجود دارد كه در همه انواع خارش مؤثر است.این روش‌ها شامل:
۱. اقدامات عمومی نظیر جلوگیری از خارانیدن، كاهش استرس‌های روحی، كاهش مصرف كافئین، قهوه، چای، شكلات، نوشابه و الكل، نپوشیدن لباس‌های پشمی، دوش سرد قبل از خواب، خنك نمودن محل كار و خواب.
۲. درمان‌های موضعی شامل:استفاده از یخ و كمپرس سرد، استفاده از نرم‌كننده‌ها
۳. درمان‌های عمومی شامل:آنتی‌هیستامین‌ها، ضد افسردگی‌ها
۴. اقدامات درمان فیزیكی:اشعه ماورای بنفش B ، تحریك الكتریكی عصب از ورای پوست ،طب سوزنی
