تبیان، دستیار زندگی

مفهوم ظلم و ستم

بعضی از کتاب های لغت، ظلم را به معنی ستم، بیداد و ناقص کردن حقّ دانسته اند و در تعریف آن گفته اند: ظلم عبارت است از: گذاشتن یک شی ء در غیر محل و جای مناسب آن. بر این اساس، ظلم و ستم در مقابل عدل و داد قرار می گیرد؛ چون در تعریف عدل هم گفته شده است: عدل عبارت است از: قرار دادن هر چیز در جای خودش. در اصطلاح، ظلم عبارت است از اینکه: اشیاء، اعمال، صفات و عقاید از محل و جایگاه واقعی آن ها تغییر داده شوند.

در علوم اجتماعی نیز ظلم عبارت است از: غصب و نادیده گرفتن حقوق اجتماعی و اقتصادی افراد و اجبار آنان به اموری ناپسند که برایشان مطبوع و مطلوب نیست. امّا در اصطلاح قرآن، ظلم اختصاص به تجاوز فرد یا گروهی به حقوق فرد یا گروه دیگر ندارد، بلکه شامل ظلم فرد به نفس خود او نیز می شود و هر فسق و فجور و خارج شدن از مسیر درست انسانیّت را هم ظلم می گویند.

ستم، اساس فرومایگی ها

در علم اخلاق، ظلم را به دو قسم تقسیم می کنند: ظلم به معنی خاصّ آن که به معنی زیان رساندن به غیر و آزار دادن به او از طریق ضرب، شتم، قتل، تهمت، غیبت، تجاوز به مال و آبروی اشخاص است، و ظلم به معنی عام آن که تجاوز از خط اعتدال در هر چیز را شامل می شود. این نوع از ظلم، رذایل اخلاقی را نیز در برمی گیرد. اگر ملکه عدالت، در نتیجه مراقبت انسان بر اعمال، رفتار و افکار، در وجود او تثبیت شود، گفتار، کردار و اندیشه های انسان به صفت شایسته فضیلت متصف می گردند. امّا اگر در اثر عدم تهذیب نفس و تزکیه، زمامداری وجود آدمی به دست هوای نفس بیفتد، انسان از ملکه عدالت فاصله می گیرد و به انواع صفت های ناپسند و رذایل اخلاقی آلوده می شود. حضرت علی علیه السلام در اشاره به این حقیقت می فرمایند: ظلم و دور شدن از ملکه عدالت، ریشه تمام پستی ها و فرومایگی هاست.

ظلم بزرگترین گناه

در فرهنگ اسلامی، مسلمانان از ستم نمودن و ستمگری نهی بسیار شده اند. بدون تردید، این امر با توجّه به آثار بسیار سوئی است که ستم، در زندگی فردی و اجتماعی انسان پدید می آورد. در درجه اوّل، ستم و تجاوز، حقیقت انسانی و سلامت روحی و معنوی انسان را به خطر می اندازد و وی را از پیمودن مسیر درست تکامل و نیل به مراتب والای سعادت اخروی باز می دارد و علاوه بر آن، نظام زندگی اجتماعی را دچار هرج و مرج و انواع نابه سامانی ها می سازد؛ به گونه ای که در نتیجه عدول افراد از اصول انسانی، حقوق آنان توسط همدیگر پایمال می گردد و امنیت و آرامش که زمینه ساز تعالی آحاد جامعه است، از بین می رود و دست یابی به کمالات و فضیلت های اخلاقی مشکل می شود. حضرت علی علیه السلام در اشاره به آثار سوء ظلم می فرمایند: از ستم دوری کنید؛ زیرا که ستمگری، از بزرگترین جرائم و عظیم ترین گناهان است.

ظلم نشانه بدبختی اخروی

خداوند مهربان به وسیله اولیاء و انبیا خود، یک سلسله ملاک ها و نشانه هایی را معرفی کرده است که به وسیله آن ها، می توان صراط مستقیم و یا انحراف از آن را تشخیص داد. درباره آلودگی به ستم از علی علیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمودند: برای ظالم سه نشانه است. به ما فوق خود با نافرمانی و به زیر دستش با قدرت نمایی ستم می کند و از ستمگران طرفداری و پشتیبانی می کند.

راه پرهیز از ستم

برای در امان ماندن از آلودگی به ظلم و ستم، در حقّ دیگران، راه کارهای زیادی ذکر شده است. از جمله این راه کارها، اندیشیدن در نتایج و دست آوردهای زیان بار اعمال و رفتارهای ظالمانه است. چون یکی از قوانین و سنت های حاکم بر نظام هستی این است که هر عملی، بازتابی را در پی دارد. اگر عمل نیک باشد، ثمره شیرین و اگر عمل ناشایست باشد، نتیجه ای تلخ به دنبال خواهد آورد. گذشته از آن، اقتضای عدالت خداوند آن است که هر کس را به سزای عملی که انجام می دهد، برساند. پس بدون تردید، فرد ستم پیشه از کیفر الهی و سزای عمل بد خویش در امان نخواهد ماند. حضرت علی علیه السلام در اشاره به این حقیقت می فرماید: در موقع ارتکاب به ستم، دادگری خداوند را که با تو خواهد داشت و در هنگام قدرتمندی، توانمندی و قدرت خدا را که بر تو دارد، یاد کن.

خدا در کمین ستمکاران

در قسمتی از نامه ای که حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر نوشته اند، به او تأکید می کنند که از هر گونه غرور و تکبر و خودپسندی و سرکشی پرهیز کرده، انصاف در حق مردم را رعایت کند. آن گاه تصریح می کند: اگر چنین نکنی، ستم روا داشته ای و هر کس که به بندگان خدا ستم کند، خداوند به جای بندگان با او دشمنی برمی خیزد و کسی که خدا با او دشمن شود، هرگز دلیل و توجیه او پذیرفته نخواهد شد. مگر اینکه چنین کسی از کرده خود پشیمان شده، به سوی خدا برگردد و توبه کند. و هیچ چیزی همانند در پیش گرفتن شیوه ستمگری موجب دگرگونی نعمت خدا نمی شود. ستم، کیفر را بسیار نزدیک می سازد. خداوند نفرین و دعای انسان های ستمدیده را زود می شنود و ستمکاران را به سزای اعمالشان می رساند. خداوند همواره در کمین ظالمان و ستم پیشه گان است.

انواع ستم

ظلم و ستم نیز همانند بسیاری از امور اقسامی دارد که پی آمدها و کیفر هر یک از آن ها متفاوت است حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام در روایتی، ظلم را به سه قسم تقسیم می کنند و این گونه می فرمایند: آگاه باشید! ظلم و بیداد بر سه قسم است: یک گونه از ظلم هرگز بخشیده نمی شود. یک قسم از ظلم بدون مجازات نمی ماند. و قسم سوم از ظلم هم ظلمی است که قابل بخشش است. امّا ستمی که نابخشودنی است، آن عبارت از: شرک ورزیدن به خداست؛ چون خداوند متعال در قرآن می فرماید: «خداوند هرگز از شرک به خود در نمی گذرد». امّا ظلمی که بخشودنی است، ستمی است که بنده با ارتکاب بعضی گناهان کوچک، به خود روا می دارد. و سرانجام ظلمی که لاجرم بازخواست خواهد شد و بدون مجازات نخواهد ماند، ستمی است که بعضی از بندگان در حقّ بعضی دیگر مرتکب می شوند. بازخواست در این قسم از ظلم سخت است.

تقاص از ستمگر در دنیا

گذشته از آن که هر ستمگری در روز واپسین به سزای عمل خود خواهد رسید، مشیّت خداوند آن است که تقاص هر مظلومی در دنیا نیز از ظالم گرفته شود و به تناسب ستمی که روا داشته است، قصاص گردد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرمایند: خدای تعالی می فرماید: به عزّت و جلالم سوگند که از ظلم و ستم هر ستمگری نخواهم گذشت، هر چند آن ظلم، زدن مشتی یا کشیدن دستی از طرف کسی به کسی دیگر باشد. خداوند تقاص بندگان را در دنیا از یکدیگر می گیرد تا جایی که هیچ کس به گردن دیگری حقّ و مظلمه ای نداشته باشد. پس از آن که خداوند تقاص مظلومان را از ستمگران گرفت، آن گاه ایشان را برای حساب رسی [در قیامت] می فرستد.

عقوبت زود هنگام بعضی گناهان

گناهان از نظر نوع و مقدار کیفر با یکدیگر فرق می کنند. همچنین ممکن است کیفر گناهی بسیار زود دامنگیر فرد گناهکار گردد، در یک مورد، وقتی از حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام سؤال کردند: کیفر کدام یک از گناهان زودتر به گناهکار می رسد؟ آن حضرت در پاسخ، سه گناه را ذکر نمودند و فرمودند: نخست آنکه کسی به فردی که یاور و کمک کاری جز خدا ندارد، ستم روا کند. دوّم اینکه کسی در گذاردن حقّ نعمت های الهی کوتاهی نماید و آنچنان که شایسته است، از آن ها قدر دانی ننماید. سوم اینکه کسی دست تعدی و ستم به سوی فقیر و نادار دراز کند و حقّی از حقوق یا مالی از اموال او را به ستم از او باز ستاند. عقوبت و کیفر چنین گناهانی، زودتر از سایر گناهان و ستم ها دامن فردی را که به آن ها مرتکب می شود، می گیرد و او را متحمل خسارت و زیان عمل خود می سازد.

اثر اخروی ستم

ظلم از گناهانی است که علاوه بر آثار سوء دنیوی، در روز واپسین، کارهای نیک و پاداش اعمال صالح انسان را از بین برده، او را به آتش دوزخ وارد می سازد. حضرت علی علیه السلام در توصیف وقایع روز محشر و آثار اخروی ستمگری می فرمایند: چه بسا، در روز قیامت، بنده ای خرسند از کارهای نیک و پسندیده اش وارد محشر خواهد شد، امّا ناگهان فردی می آید و عرض می کند: پروردگارا! این مرد به من ستم کرده است، او را به سزای عملش برسان. آن گاه از مجموعه اعمال نیک و حسنات او به مقدار ستمی که به آن فرد کرده است، برداشته می شود و بر کارهای نیک آن ستمدید افزوده می شود. به همین ترتیب، همه افرادی که در حقّ آن ها ستم کرده بود، می آیند و حق خود را از این فرد مطالبه می کنند تا جایی که حتی یک حسنه و کار نیک برای او باقی نمی ماند. از آن پس، اگر افراد دیگری نیز از او شکایت کنند و حقی را درخواست نمایند، از گناهان آنان کاسته و بر گناهان فرد ستمگر افزوده می شود تا آن که در نهایت، فرد ستم پیشه و ظالم وارد آتش دوزخ می گردد.