تبیان، دستیار زندگی

(متولد 1312-متوفى 1398 ه.ق)

عالم ربانى و فقیه همدانى،استادنا الاعظم،آیة الله العظمى مرحوم آخوند ملاعلى بن ابراهیم معصومى همدانى(قدس سره الشریف)یكى از فقهاى نامدار و فرزانه‏و یكى از فرزانگان فقیه در قرن چهاردهم هجرى قمرى مى‏باشد.

او همانند همدوره‏هاى معاصر خویش یكى از تربیت‏یافتگان مكتب پربار وحوزه متبرك آیة الله العظمى حائرى و یكى از نخستین فارغ التحصیلان آن حوزه‏مقدسه به شمار مى‏آید او در زهد و تقوى و در تواضع و اخلاص و در ادب و اخلاق‏آیتى از آیات درخشان و اسوه و قدوه‏ى اهل علم و كمال و پیشواى اهل یقین و معرفت‏به شمار مى‏رفت.

ولادت:

او در سال 1212 ه.ق در یكى از قراء همدان به نام‏«وفس‏»در دامنه تپه‏هاى زیباو سرسبز سردرود چشم به جهان گشود و در آن طبیعت صاف و ساده صبغه طبیعت وجلاء و زیبائى و صفاى آن را به خود گرفت و از همان اوان ولادت،آثار نبوغ و استعداددر چهره‏اش نمایان گردید پدرش مرحوم مشهدى ابراهیم معصومى یك كشاورز ساده‏و معمولى ولى اهل ایمان و تقوى و مذهب بود از این‏رو او را بعنوان تحصیل علوم‏شرعى و اخذ تربیت اسلامى پیش یكى از علماى متقى و پرهیزكار محل،مرحوم آخوندملا محمد تقى ثابتى(ره)سپرد.او تحصیلات مقدماتى و مبادى علوم را پیش او تلمذنمود و پس از طى آن مراحل بعنوان تعقیب تحصیلات خویش در اوائل نوجوانى عازم همدان شد و نزد اساتید و علماى بزرگ آنروز همدان،به یادگیرى نحو و منطق و معانى‏و بیان و علم اصول فقه پرداخت و سپس براى تكمیل مراتب علمى و مدارج كلام وفلسفه و علوم متعالیه و ریاضیات و هیئت‏به حوزه علمیه تهران كه در آن زمان جزوغنى‏ترین مراكز حوزوى به شمار مى‏رفت،رهسپار گردید و در آنجا حدود پنج‏سال ازمحضر اساتید فن،به ویژه حكیم و عارف هیدجى و مرحوم شیخ عبد النبى نورى به‏تلمذ پرداخت و تحت تربیت روحى حكیم هیدجى قرار گرفت،طورى كه بعدها از این‏حكیم فراوان یاد مى‏نمود.

پس از ورود آیة الله العظمى حائرى به قم در سال 1340 ه.ق،همانند بسیارى ازفضلا و مدرسین شهرستانها به قم عزیمت نمود و به تعلم و فرا گرفتن علوم اسلامى‏پیش آن عارف ربانى و فقیه صمدانى پرداخت و درست ده سال تمام در عتبه مقدسه قم‏اعتكاف ورزید تا به مراحل عالیه اجتهاد و فقاهت نائل آمد.

معظم له درست پس از ده سال كسب فیض و دانش از محضر آن استاد بزرگ،خود یكى از مدرسین سرشناس و یكى از اساتید معتبر و نامور حوزه علمیه قم گردید وحوزه درسى او كه شرح لمعه شهیدین را شامل مى‏گشت‏یكى از حوزه‏هاى پرجمعیت‏آنروز گردید و جمع گرم و پرجاذبه‏اى را به خود اختصاص داد یكى از تذكره نویسان‏آن روز مرحوم سید ریحان الله یزدى در كتاب‏«آئینه دانشوران‏»كه در سال‏1353 به‏رشته تحریر در آورده است،از جلسات تدریس آیة الله آخوند این گونه یاد مى‏كند:

«جلسه درسى آخوند ملا على معصومى همدانى:قبل از آن كه من به حوزه‏علمیه قم بیایم، مجلس درسى آخوند ملا على همدانى رونقى بسزا داشته است،ولى‏متاسفانه در همین نزدیكى‏ها معزى الیه به همدان مراجعت فرموده بودند و من به‏فیض‏یابى آن موفق نشدم.»

این گفتار صریح از یك نویسنده بى‏نظر و بى‏غرض آن روز نشان مى‏دهد كه این‏جلسات درسى بسیار پرآوازه و مشهور و زبانزد بوده است،به حدى كه پس از سپرى‏شدن این مدت طولانى،گرمى و حلاوت آن در اذهان و افكار باقى مانده است و همواره با تاسف و تحسر از آن جلسات یاد مى‏شده است.

تقرب پیش استاد:

او به علت داشتن استعداد بارز و سعى و تلاش فراوان،اراده محكم،حافظه قوى‏و اخلاق حسنه و رفتار نیك اسلامى،یكى از شاگردان مورد توجه و عنایت استادبوده‏اند.و یكى از نزدیكان استاد نقل مى‏نمودند كه آن مرحوم هر وقت نیاز به كشف‏معناى لغت‏یا مراجعه به آدرس و سند روایتى را داشتند مى‏فرمودند:«از كتابخانه سیاریا متحرك(مقصود آخوند ملا على) استفاده شود.»

در سال 1350 ه.ق،وقتى مردم همدان از محضر مؤسس حوزه علمیه قم تقاضامى‏نمایند كه آخوند ملا على را جهت‏سرپرستى حوزه علمیه همدان به آن شهربرگردانند،مرحوم آیة الله حائرى با توجه به نیاز مبرم منطقه غرب كشور،پیشنهاد آنان رابا سختى مى‏پذیرد و به آنان مى‏فرماید:من مجتهد عادلى را براى سرپرستى شما مردم‏همدان فرستادم...»

با این كه در آن ایام در شهر همدان شخصیتهاى بزرگ علمى و فقهى و اجتماعى‏همچون مرحوم آیة الله حاج میرزا محمد جولائى و حاج شیخ على دامغانى و مرحوم‏سید نصر الله بنى صدر...زندگى مى‏كردند،ولى در اثر حسن خلق و تدبیر و علم وافرمرحوم آخوند معصومى، زعامت امور دینى مردم بصورت طبیعى به عهده ایشان قرارگرفت و او مشارالیه با لبنان گردید معظم له جهت فعالیت علمى خویش مدرسه مخروبه‏آخوند ملا حسین را تجدید بنا نمود و خود در آن مدرسه مشغول تدریس طلاب گردیدو جمعى از شیفتگان معارف اهل بیت(ع)را دور خود گرد آورد.

خاطره ‏اى از آن روزگاران:

استاد بزرگوار مرحوم آیة الله آخوند ملا على معصومى در تابستان 1344 و1345،آن ایامى كه محض بهره‏گیرى از مكارم اخلاقى و مراتب علمى ایشان در تابستانها به همدان مسافرت مى‏نمودم،داستانى را تعریف مى‏نمودند كه بى‏مناسبت‏نخواهد بود در این روزگار وانفسا این سرگذشت‏حقیقى بازگو شود.

ایشان در مقام بیان مكارم اخلاقى و فضائل روحى استاد بزرگوارش آیة الله آقاى‏حائرى سرگذشت‏بس جالبى را تعریف مى‏نمودند كه جاى بس عبرت‏گیرى و پند واندرز،جهت ما طلاب مى‏تواند باشد و انگیزه نقل او،ورود یك صدمه روحى از ناحیه‏برخى از اطرافیان مرحوم آیة الله العظمى بروجردى بود كه خودشان رضایت نمى‏دادندمتن واقعه بازگو شود و حقیر نیز متن قضیه را بازگو نمى‏كنم،فقط نیت‏خیر وشاگردپرورى توام با اخلاق استاد عالى‏قدرش را تعریف مى‏كنم.وى چنین فرمودند:

در آن روزهاى نخستین ورودم به شهر همدان،جمع اندكى از طلاب را آماده درس واقامت در مدرسه آخوند نموده بودم و امكانات مالى حوزه بسیار ضعیف و در حد صفربود روزى در همین مدرسه آخوند و در آن حجره(اشاره به حجره‏اى رو به روى درب‏ورودى مدرسه)با جمعى از طلاب تازه وارد نشسته و مشغول تدریس مقدمات ومطالب فقه و اصول بودم كه خادم مدرسه وارد حجره شد و گفت:فرد تازه واردى ازبازاریان اجازه مى‏خواهند تا به حضورتان برسد.اجازه هست‏یا نه؟گفتم بگو بفرمائید.

دیدم فرد موقر و محترمى وارد شد و سلام گفت و از شخص حقیر جویا شدند.درپاسخ گفتم: بنده خودم هستم.ایشان گفتند:آیة الله العظمى حائرى در قم به شما سلام‏داشتند و امانتى نیز داشتند،وظیفه داشتم كه به حضور شما برسانم.كیسه‏اى ازمسكوكات آن روز را بازگشود و گفت این پول را آیة الله حائرى فرستاده‏اند.گفتم چراخودشان مصرف ننمودند؟در صورتى كه مصارف ایشان خیلى بیشتر مى‏باشد.

مهمان تازه وارد در پاسخ گفت:من یكى از مقلدین حضرت آیة الله حائرى‏هستم جهت اداى وجوه شرعى و پرداخت‏سهم مبارك امام(ع)به محضر مبارك ایشان‏به قم مشرف بودم.ایشان پرسیدند اهل كجا هستید؟عرض كردم همدان و به تجارت‏فرش اشتغال دارم.از وضع زندگى‏ام جویا شدند،گفتم بحمد لله وضع زندگى‏ام نسبتاخوب و رضایت‏بخش مى‏باشد و وجوهى كه به خدمت‏حضرتعالى آورده‏ام از درآمدامسال مى‏باشد.آقا فرمودند به من بگوئید با وجود آقاى معصومى در همدان چرا وجوه‏خود را به اینجا آورده‏اید؟اگر خواستید پاداش بیشترى داشته باشید،دوباره به محل‏خود بازگردید و این وجوه را نیز به خدمت ایشان برسانید.گفتم مگر در همدان‏مجتهدى وجود دارد؟من كه مقلد حضرتعالى هستم.فرموده بودند:آرى مگرنشنیده‏اى كه آیة الله آخوند ملا على معصومى تازگى‏ها در همدان اقامت گزیده‏اند؟شمابهتر است این وجوه را به محضر ایشان ببرید.با این عمل دو ثواب نموده‏اید: نخست‏ذمه‏ات را برى نموده‏اى،دوم اینكه به یك حوزه نو بنیاد كمك مالى كرده‏اى تا پا بگیرد وراه بیفتد.از این رو اینجانب طبق فرموده مرجع تقلیدم به اینجا آمده‏ام تا امانت ایشان رابه شما برسانم.مرحوم آقاى آخوند مى‏فرمودند وجوه ارسالى ایشان قابل توجه بود وآن فرد یكى از تجار سرشناس بود و در بازار داستان را به همكاران خود بازگو نموده‏بود.به خصوص بركتى كه از قلب پاك و نیت راستین آیة الله حائرى سرچشمه گرفته‏بود حوزه همدان را رفع نیاز و بیمه و خودكفا نمود،به حدى كه تا امروز كه به این‏مرحله رسیده است كه در ماه حدود پانصد هزار تومان پرداختى دارم،شكر خدا را كه‏لنگ و معطل شهریه آقایان طلاب نمانده‏ام و علتش نیت‏خیر آن مرحوم بوده است.

چون آن تاجر حامل پیام،ظاهرا نامش حاج پستچى همدانى از تجار سرشناس همدان‏بود و در پاسخ افرادى كه در بازار همدان علت‏برگرداندن وجوه را جویا شده بودند،وى نقل فرمایش مرحوم حاج شیخ عبد الكریم(اعلى الله مكانه الشریف)را نموده‏بودند كه چرا با آن قرب مسافت و وجود آیة الله آخوند ملا على،وجوه شرعى را به قم‏حمل نموده‏اى؟و به این طریق راه را بر دیگران روشن نموده و تجار و متدینین منطقه،وظیفه شرعى خود را در قبال این حوزه جدید التاسیس شناخته و این حوزه را به نحواحسن تامین و اداره مى‏كردند.

مقامات علمى:

مرحوم آخوند ملا على از نظر علمى فقیه جامع و رجالى متتبع و مفسر و متضلع بود.علاوه بر مقام فقهى و اصولى كم نظیرشان،با استفاده از حافظه قوى و نیرومندخویش در شناخت رجال حدیث و آشنائى با معارف قرآن نیز مبرز بودند.همیشه درمباحث تاریخى و فلسفى و رجال،سخن نو و تازه‏اى داشتند كه بتواند مجلس بحث رادر اختیار خویش بگیرند.ایشان فرد بسیار پر مطالعه،پركار و زحمت كشى بودند.هر گاه‏به منزل او وارد مى‏شدى،او را در حالى مى‏یافتى كه كتابى از تفسیر یا رجال و فقه رامطالعه مى‏نمود.یكى از خصوصیات علمى آن مرد بزرگ در این بود كه مطالب تازه رابراى افرادى كه به حضورش مى‏رسیدند بازگو مى‏نمود و از این راه هم مطلب را درذهن خود تثبیت مى‏نمود و هم نفعى به مهمانش مى‏رساند.

گاهى به شوخى مى‏فرمودند:گمان نمى‏كنم در شهر همدان كسى به اندازه حقیرمطالعه داشته باشد،مگر پسرم حسین آقا كه بیشتر از من با كتاب سرو كار دارند(اشاره‏به آقاى مهندس حسین معصومى،عضو هیات علمى دانشگاه صنعتى شریف).و گاهى‏به حقیر كه آن ایام بیشتر هم خدمت ایشان مى‏رسیدم به شوخى مى‏فرمودند:«فلانى‏اهل كتاب و مطالعه است و مى‏دانید من هم اهل كتاب را پاك مى‏دانم.»به این ترتیب‏علاقه و تشویق خود را از كتابخوانى و مطالعه و تحصیل دانش ابراز مى‏داشتند.

ویژگیهاى اخلاقى:

محاسن اخلاقى و ویژگیهاى كمالى ایشان فوق العاده فراوان بود و به جهت‏همین خصوصیات بود كه در اندك مدت هم محبوب خاص و عام گردید،به حدى كه‏اقلیتهاى مذهبى شهر نیز او را از صمیم قلب دوست مى‏داشتند و با او در مسائل انسانى‏تشریك مساعى مى‏نمودند.

مقامات معنوى:

او زاهد واقعى به تمام معنى كلمه بود و این زهد و بى‏اعتنائى به مال و جاه را ازمكتب انسان‏ساز استادش مرحوم آیة الله حائرى فرا گرفته بود او هرگز خود را اسیر دنیا ننمود و همواره سعى داشت زندگى بسیار متعارف و معمولى را داشته باشد و از داقل‏معیشت‏برخوردار باشد و از تجمل و اعتبارات ظاهرى گریزان بود در این باره‏بى‏مناسبت نخواهد بود كه داستان واقعى زیر را از زندگى آن عالم ربانى آورده باشیم.

عباى وصله‏ دار:

در مدرسه آخوند همدانى بودم،یك مرتبه چشمم به عباى پاره و شكافته شده‏استاد بزرگوارم آیة الله آخوند همدانى افتاد كه قسمت‏شانه چپ آن خیلى شكافدار بود.

چند روز بود كه این عبا را در دوش ایشان مى‏دیدم.وقتى ایشان عازم منزل بودند،دم‏در مدرسه دور از اغیار جسارتى نمودم و عرض كردم شانه عباى شما را چند روزى‏است كه پاره مى‏بینم،اگر اجازه مى‏فرمائید حقیر از قم عباى تابستانى نو و خوبى برایتان‏تهیه نمایم؟آه عمیقى كشید و رو به سمت‏حقیر فرمودند:آقاى عقیقى!همین عباى‏كذایى هم خیلى زیاد است،مگر ما مى‏خواهیم چه بكنیم؟شما مى‏دانید من درآمدشخصى ندارم.آنچه به دستم مى‏رسد وجوه شرعى و بیت المال است كه مال طلاب واهل علم مى‏باشد و حقیر احتیاط مى‏كنم كه در مصارف شخصى خودم خرج كنم آن‏منزل مسكونى و زندگى را هم كه مى‏بینید مال همسرم مى‏باشد و مربوط به حقیر نیست‏و از بیت المال تهیه نشده است از اینرو اكتفا به این نوع لباس راحت‏تر و سالم‏ترمى‏باشد فردا حساب و كتابى در كار است و نمى‏توان سهم امام(ع)را هر طور كه میل‏كشید خرج نمود...

مرحوم آخوند معصومى بسیار صمیمى و خون‏گرم بود هر طلبه‏اى مى‏توانست‏بدون ملاحظه و رادعى خواسته خود را با او در میان نهد نسبت‏به واردین از علماء وطلاب كه تابستانها به همدان مى‏آمدند،توجه خاصى داشت و در تامین آسایش آنان درحد توان تلاش و اقدام مى‏فرمود.به خود حقیر چنین فرموده بود:«من حق استادى وتدریس خودم را حلال نمى‏كنم،اگر روزى شنیده باشم كه وارد همدان شده‏اى و به‏مسافرخانه یا این طرف و آن طرف رفته‏اى.هر وقت و در هر ساعت وارد شهر شدى،درب منزل من به روى شما باز است مبادا جز خانه یا مدرسه جاى دیگرى بروید.»

او هرگز از بیان فضیلت دیگران اباء و امتناع نداشت.هر وقت از قم وارد محضرایشان مى‏شدیم، از حال یكایك مراجع عالیقدر تقلید وقت جویا مى‏شدند و عناوین‏مباحث درسى آنان را مى‏پرسیدند و موقع خداحافظى سلام و ادعیه خود را به یكایك‏آنان بر زبان مى‏آوردند و در غیاب آنان،فضایل و مكارم اخلاقى آنان را كه در دوره‏جوانى و همدرسى با آنها انس گرفته بود به طلاب بیان مى‏كردند به این ترتیب آنان رانسبت‏به علما و مراجع موجود،خوش‏بین مى‏ساختند.در یكى از این مسافرتها،سلامى به حضرت امام(ره)داشتند و ایشان نیز پاسخى مرحمت فرمودند كه محض‏یادآورى تحت عنوان تبادل رمز بین دو هم رزم در اینجا مى‏آورم.

تبادل رمز بین دو هم رزم:

در آغاز نهضت اسلامى،یعنى به سال 1341 ه.ش،درست آن روزهاى مطرح‏شدن لایحه انجمن‏هاى ایالتى و ولایتى در دوران نخست وزیرى اسد الله علم،نوكرخانه‏زاد شاه و در طرح مصوبه وزیران،جمله سوگند به قرآن مجید به سوگند به كتاب‏آسمانى تبدیل شده بود و هدف آن بود كه پاره‏اى از مكاتب سیاسى و فرقه‏هاى ضاله ومضله را نیز داخل كادر حكومتى و كلیدى آن هم به صورت رسمى و قانونى بنمایند واز سوى دیگر با ممنوعیت قانونى انتخابات زنان كه در قانون اساسى مشروطیت‏تصریح به آن شده بود،مصوبه وزیران بدون شكل قانونى آن كه مى‏بایست این تغییر ازطریق رفراندوم صورت گرفته باشد،تنها با تصویب وزیران،انتخاب شدن و انتخاب‏كردن بانوان را مطرح ساخته بود.نظر روحانیت و علماى اعلام و مراجع عالیقدر قم وشهرستانها،اعتراض به این هتك حرمت قانون اساسى و تفسیر و تغییرهاى غیر قانونى‏آن و از همه مهمتر خنثى كردن توطئه دخالت فرقه‏هاى ضاله در امور كلیدى كشور بود.

كه قیام شروع شد آنان اعتراضات خود را بوسیله نامه،تلگراف،بیانیه و سخنرانى و راه‏انداختن تظاهرات،به گوش دولت و ملت رساندند و پافشارى سختى روى این دو!489 مسئله داشتند.خطبا و گویندگان مذهبى و نویسندگان حملات تند و كوبنده خود را برضد این امر خلاف قانون و خلاف شرع اسلام اعلام مى‏داشتند.در تمام شهرستانها وقراء و قصبات، جنب و جوش عظیمى برپا شده بود،از آن نظر كه مردم حس مى‏كردندیك توطئه پنهانى و یك كودتاى خزنده زیر زمینى در ارتباط با حذف مذهب در اموركشور جریان دارد.چون امارات و نشانه‏هاى آن را كرارا دیده بودند.آنان نخست‏مى‏خواهند با از بین بردن قانون اساسى كه خونبهاى دهها و صدها تن از غیور مردان‏میهن خواه مسلمان بود به صورت رسمى و عملى منویات خود را عملى سازند.

آن روز حركت متقابل روحانیت‏بسیار چشمگیر و كوبنده و آگاهانه بود.به حدى‏كه پس از دو ماه مبارزه و تلاش،در پایان كار،دولت‏خود را مجبور دید كه مصوبه‏خویش را لغو،و اعلام دارد كه هیئت دولت تصویب نمود كه مصوبه مطرح شده درمورد انجمنهاى ایالتى و ولایتى،لغو و خارج از محدوده قانون مى‏باشد.و هیچ نوع‏ترتیب اثر داده نخواهد شد.

در این گیر و دار سیاسى و بحبوحه مذهبى و مردمى،همگان ابراز تنفر و انزجارتمام داشتند و مى‏كوشیدند كه با این پیش آمد ناگوار مبارزه و مخالفت داشته باشند.تمام‏مراجع عالیقدر و روحانیون عالیمقام پیشاپیش مردم بودند،ولى موضع‏گیرى‏ها واعلامیه‏ها و تلگراف‏هاى حضرت آیة الله العظمى خمینى(ره)حال و هواى دیگر ورنگ و جلاى خاص خویشتن را داشت.بیانات كوبنده ایشان در سر جلسه درس وتلگرافهائى كه بین ایشان و دولت رد و بدل مى‏شد،بالاخره تلگرافى كه به شاه مخابره‏نمودند،همه و همه گویاى این حقیقت‏بود كه ایشان با چه عزم و اراده و با چه صلابت‏و شجاعتى قدم به میدان نهاده‏اند و چگونه پافشارى جدى دارند،به حدى كه دولت‏وقت پس از پاسخ نخستین به تلگراف ایشان،از جواب دادن به دیگر تلگرافهاى‏معظم‏له طفره رفت،در حالیكه به دیگر تلگرافها جواب مى‏داد و ارشاد عوام الناس وتوده‏ها را وظیفه آنان تعیین مى‏نمود و از این قبیل تحقیرها و تمسخرها...

مجموع گفتگوها و تلگرافها،هر كدام بحث مفصل و مقوله بسیار وسیعى را مى‏طلبد كه در تاریخ مبارزات روحانیت،به ویژه در كتاب‏«نهضت دو ماهه روحانیت‏»،تالیف آقاى على دوانى منعكس مى‏باشد و طبعا خوانندگان نكته‏سنج،مرور و عبورى‏هر چند به اجمال،بر حوادث آن روزها داشته و دارند.

در آن ایام بحرانى و در آن هنگامه تبلیغات طرفین كه بذرهاى انقلاب اسلامى‏امروزین بر سرزمین دلها پاشیده مى‏شد،در آن روزهاى سرنوشت‏ساز كه تموج‏گردبادهاى شدید و غلیظ سیاسى اوج گرفته بود،ما طلاب مبتدى و تازه‏كار به عنوان‏تبلیغ و منبر یا صحیح‏تر جهت تمرین منبر و سخن،به همدان یا اطراف آن شهر قدیمى‏و باستانى مى‏رفتیم و از محبتها و عواطف مردم نجیب آن سامان بهره‏مند مى‏شدیم وشاید یكى از دلایل عمده روى آوردن طلاب و اهل علم به آن شهر،حضور شخص‏آیة الله العظمى آخوند ملا على معصومى و اقامت آن بزرگوار در آن شهر بود.چون‏ایشان طلاب مهمان را بیش از حد مورد مهر و محبت و عنایت پدرانه خود قرارمى‏دادند و در مواقع گرفتارى به كمكشان مى‏شتافتند و راهگشاى بن بستهاى آنان‏بودند.

در یكى از همین سفرهاى تبلیغى وقتى از همدان باز مى‏گشتم،حضرت آیة الله‏آخوند مطابق سلیقه همیشگى و اخلاقى خود فرمودند:وقتى به قم رسیدى،از قول‏اینجانب به همه آقایان علماء و مراجع بزرگوار،فردا بفرد سلام مى‏رسانید و هنگامیكه‏با آیة الله حاج آقا روح الله خمینى(سلمه الله تعالى)دیدار داشتى،جمله‏اى هم به‏شوخى از قول اینجانب به ایشان برسان و آن جمله این است‏بگو كه ملا على گفت:

«ابوذر!كمى آرام و قدرى یواشتر!»همین و بس.

از همدان برگشتم،سرما و برف شدید زمستانى آن را پشت‏سر نهادم،به حوزه‏علمیه قم رسیدم.هواى قم نیز سرد بود،ولى بازار اعلامیه‏ها و تلگرافها و سخنرانیهاگرم و گرمتر و شدت این گرما در حول و حوش كانون انقلاب و حركت و موتورفعالیتها و جوششهاى انقلابى داغتر و آتشبارتر از هر جاى دیگر كشور بود.آیة الله‏العظمى حاج آقا روح الله خمینى در مسجد اعظم،طرف صبح درس فقه مى‏فرمودند. ظاهرا بحث‏بیع و معاطاة و مكاسب بود.جلسه مملو از شیفتگان معارف اسلامى،شایدبیشتر از هزار نفر در درس مى‏نشستند.پس از یك ساعت تدریس،سپس قرائت‏حمدو سوره به روح آیة الله بروجردى كه قبرش در راهرو مسجد اعظم، قرار دارد،نعلین‏خود را مى‏پوشیدند و نوعا پیاده و تنها راه مى‏افتادند و گاهى هم سوار تاكسى. دم درب‏مسجد در كنار مقبره آیة الله بروجردى،خواستم پیام آیة الله همدانى را رسانده باشم.

چون تا دم درب،مراجعات و رفع اشكالات درسى و توضیحات لازم فقهى ادامه‏داشت.ایشان پس از رفع اشكالات،با طمانینه و آرامش به طرف درب حركت مى‏كردند.

و مشغول قرائت‏حمد و سوره مى‏شدند.سپس راه مى‏افتادند.هنگام قرائت‏حمد وسوره بود. جلو رفتم و سلام عرض نموده و گفتم:من از همدان مى‏آیم،حضرت آیة الله‏آخوند ملا على، سلام شفاهى به حضرت عالى داشتند و به اینجانب ماموریت دادند كه‏پیام كوتاه او را نیز شخصا به محضر حضرت عالى برسانم.

فرمودند:چه پیامى؟

گفتم:فرمودند وقتى خدمت آقا رسیدى سلام مرا مى‏رسانى،به ایشان بگوئى:

«ملا على گفت:ابوذر كمى آرام!»ایشان پرسیدند:آقاى آخوند حالشان خوب بود؟

عرض كردم:الحمد لله.فرمودند:شما باز به همدان باز مى‏گردید؟گفتم:آرى،ولى چندماه دیگر در ماه رمضان.فرمودند:هر وقت‏به خدمتشان رسیدى،ضمن ابلاغ سلام،ازقول اینجانب به محضر ایشان مى‏رسانى كه فلانى مى‏گفتند:

«سلمان!كمى حركت، كمى قدم به پیش!»همین و بس.

این دو جمله پر معنا و پرمحتوا،از دو شخصیت‏روحانى و بزرگوار آن روز،به صورت رمزى تبادل پیدا كرد.هنگام بازگشت‏به همدان،متن پیام را به محضر آیة الله آخوند رساندم.ایشان تبسم كردند و بس و چیزى‏نفرمودند.

ولى حالا در تجزیه و تحلیل آن،پى مى‏بریم كه محتواى تاریخ شیعه را در درون‏خود و در بطن همین چند كلمه كوتاه و رسا جا داده‏اند كه بیانگر قرنها زندگى و تلاش‏و مجاهده مسلمین مى‏باشد.روح بزرگوار هر دو شاد و قرین رحمت‏باد

پایگاه روحانیت غرب كشور:

حضرت استاد آیة الله العظمى آخوند ملا على معصومى همدانى،حقیقتا و بدون‏اغراق و مبالغه،یكى از برجستگان جهان دانش و فضیلت‏بودند كه سیماى ایشان،سیماى صالحان و رفتار و كردارشان،رفتار اصحاب رسول الله(ص)بود.ایشان مظهركامل فردى بودند كه به مصداق‏«من یذكركم الله رؤیته‏»دیدار و ملاقاتش انسان را به‏عالم معنى و عرفان و مظاهر الهى مى‏كشاند و به سهولت و راحتى فرد را در عوالم معادو آخرت سیر مى‏دهد و به ترك دنیا و جلب مسائل بازدارنده آخرت جذب مى‏نماید.

ایشان از شاگردان برجسته مؤسس حوزه علمیه قم،مرحوم آیة الله العظمى حاج‏شیخ عبد الكریم حائرى یزدى بودند.از نظر علم و دانش همپایه و همردیف دیگرمراجع عظام و آیات معروف حوزه علمیه قم و نجف و هم بحث و هم درس با اغلب‏آنان بودند و گاهى برخى از بزرگان او را از نظر حضور ذهن و داشتن حافظه نیرومند وقوى به دیگر معاصران خود ترجیح مى‏دادند و تقلید او را توصیه مى‏نمودند.گرچه‏خود آن عالم ربانى و فقیه صمدانى به طور قطع و جزم دور از این گونه مسائل و زمینه‏سازیهاى ظاهرى بودند،و بیزار و فرارى از كسب هر نوع مقام و هر نوع منصب و عنوان‏بودند.ایشان مرتب این سروش الهى و این سرود غیبى را سر میدادند:

تلك الدارالآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الارض و لا فسادا

(این سراى آخرت رابراى كسانى آماده ساخته‏ایم كه در این دنیا برترى جوئى و مفسده انگیزى نداشته باشند.)

او مطرح ساختن خویش را حتى در عالم والاى مرجعیت و شاخص دستگیرى كردن ازایتام آل محمد(ص)را نوعى برترى جویى و برتر اندیشى مى‏انگاشتند و بارهامى‏فرمودند:«به هر كدام از این رساله‏هاى علمیه موجود كه پخش و انتشار یافته‏اندعمل كنید،مبرء از تكلیف و مسقط ذمه است و نیازى به چاپ رساله دیگر نیست‏»وهر چه علاقمندان و مقلدین فراوان او در منطقه غرب اصرار داشتند كه رساله‏اش را به‏چاپ برسانند،او مانع مى‏گشتند و مى‏فرمودند:«نیازى به صرف بیت المال و خرج سهم‏امام(عج)را در این مورد نمى‏بینم.من مسائل جدیدى ندارم كه در این رساله‏ها نیامده باشد.فقط در چند مسئله با مراجع معاصر(سلمهم الله تعالى)اختلاف نظر دارم.

خواستاران آن مسائل،آنها را مى‏توانند شفاها بپرسند و جواب بگیرند.»(از مسائل موردنظر او، پاك بودن اهل كتاب و كافى بودن غسل جمعه از وضو و چند مسئله دیگر بود)،و تا آخر هم اجازه چاپ رساله ندادند.

عشق به استاد:

نمى‏دانم در وجود ذى جود مرحوم آیة الله العظمى حائرى چه خاصیت ویژه وچه اكسیر حیاتى و نشاط معنوى نهفته بود كه اغلب معتكفان حلقه درسش را عاشق‏واله و سودائى خویش نموده است نوع فارغ التحصیلان مكتب درسى او دائم در ذكرخیر او و همیشه بازگو كننده ثناء جمیل او بوده‏اند،بویژه استاد بزرگوار مرحوم آیة الله‏العظمى آخوند ملا على همدانى(قدس سره الشریف).

درست است كه علاقه به استاد،یك نوع علاقه به فطرت و عشق به كمال وجمال خدادادى و فطرى مى‏باشد كه همگان در درون خویش در راستاى كمال‏جویى‏چنین علاقه‏اى را دارند، ولى این عشق و علاقه درونى در وجود شاگردان وتربیت‏یافتگان مكتب او مبدل به عشق شور انگیز و سوز درونى گشته بود كه همیشه‏شعله سر مى‏كشید و از درون به فریاد و تحسین وامى‏داشت.آنان همگى از استاد بحث‏مى‏كردند و جلسه‏اى نبود،مگر آنكه ذكر خیر او را تكیه كلام خود قرار داده باشند وطبق علاقه خاص و منحصر به فرد خودشان،یاد و ذكر خیرى از استاد عالیمقام‏خویش،مرحوم حاج شیخ عبد الكریم حائرى داشته باشند.

ایشان در ایام متبركه رمضان منبرى نمى‏رفتند،مگر آنكه با تصریح یا با استفاده وكنایه، فضیلتى از فضائل اخلاقى او را بیان كنند.جلسه درسى پیش نمى‏آمد،مگر آنكه‏به یاد استاد، كلامى،بیانى،خاطره‏اى را بیان كنند.او نه تنها عاشق استاد،بلكه عاشق‏منسوبین و وابستگان و اولاد و فرزندان رشید استادشان نیز بودند.فرزند بزرگوارشان‏آقاى مهندس حسین معصومى نقل مى‏نمودند:گاهى از تابستانها اتفاق مى‏افتاد كه‏مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضى حائرى(اعلى الله مقامه الشریف)یا حجة الاسلام‏و المسلمین آقاى حاج مهدى حائرى، یادگارهاى ارزنده حاج شیخ به همدان یا دره‏مراد بیك مى‏آمدند و مهمان ما مى‏شدند.بارها دیده بودم پدرم با آن همه سن و سال و باآن همه عظمت و وقار،كه هزاران نفر دست او را مى‏بوسیدند و توتیاى چشم خودمى‏نمودند،از سر تواضع و علاقه به استاد و مراد خویش و به یاد آن عزیز از دست رفته،به دست نور دیده‏هاى آن مرحوم بوسه مى‏زدند و به این ترتیب در قبال مقام استادتواضع و فروتنى و حق شناسى خود را اعلام مى‏داشتند.وقتى در غیاب آنان از آقامى‏پرسیدم،در پاسخ مى‏فرمودند:من عطر استاد را از فرزندان استادم استشمام‏مى‏نمایم و به خاطر استادم از دست‏یادگارهاى او بوسه برمى‏دارم.این یك امر عجیب‏در زندگى آ ن مرد پرهیزگار بود.بارها مى‏فرمود مرحوم حاج شیخ همانند پدر دلسوز ازما طلاب مراقبت مى‏نمود.او فریفته دنیا و مقام و منصب نبود و انسان متواضع و خاكى‏و فروتنى بود.مثلا گاهى پیش مى‏آمد كه آن مرحوم عرقچین در سر براى خرید نان‏سنگك به نانوایى محل مى‏رفت و در صف نانوایى مى‏ایستاد و به نوبت نان خود رامى‏گرفت،با آنكه خادم و علاقمند فراوان داشت.آرى اینچنین بود كه در قلب مردم‏جا داشت،و اینگونه مى‏زیستند مردان خدا و سالكان الى الله.