تبیان، دستیار زندگی

الهی ، ای خالق نور، ای آشنای دلهای مهجور، ای که رحمت بی منتهایت روزنه  ای بر این عالم جسمانی گشود وحسن بی مثالت تاب مستوری نداشت وجلوه ای از تجلی آن هفت گنبد گردون را بر اساس عشق وجذبه محبت آفرید.    =======================================================

سپاس تو راست که از امکان بهت این نقش عجب بردر ودیوار وجود رقم زدی و در نهایت و اوج آفرینش انسان را خلق کردی تا به وسیله پیامبران وکتب الهی به فکرت پرداخته ورمزگشای این رموز جاودانه باشند.   =====
 

وقرآن نوری است که چراغ های فروزان آن خاموش نمی شود وشعله های پرفروغ آن فرو نمی نشیند ، دریایی است که پرتو درخشان آن به تاریکی نمی گراید ، جداکننده ای است میان حق و باطل که دلایل استوار آن ویران نمی گردد، شفایی است که بیماری به دنبال ندارد و از ادامه بیماری ، هراسی به دل نمی افتد ، توانمندی است که یاران آن شکست نمی پذیرند وحقیقتی است که یاری کنندگان آن عقب نشینی نمی کنند ودر نهایت راهنمای همه بشریت است .

آری ، همان گونه که مولای متقیان و آیینه تمام نمای اسلام وباطن مجسم قرآن علی ابن ابیطالب علیه السلام فرمودند : قرآن مظهر و راهنمای تمامی خوبی ها و دوای هر درد ومرض وپلیدی است ، پس بر هر انسان صاحب خرد واندیشه بویژه برهمه مسلمانان فرض است که تا فرصت باقی است به حد وسع وتوان خود از خرمن های معارف این بحر عظیم بهره گیرند.

دراین نوشتار برآنیم تا قرآن را از منظر ادبیات جهان وبه عبارتی جهانی بودن قرآن را مورد بررسی قرار می دهیم که درپنج بخش و یک خاتمه تهیه وتنظیم و ارائه میگردد.
بخش اول: بررسی قرآن از منظر ادبیات لفظی ومعنوی
بخش دوم: قرآن از منظر ادبیات و زیبائی شناسی
بخش سوم: جهانی بودن ادبیات قرآن
بخش چهارم: قرآن و راه کارهای برقراری صلح و آرامش جهانی
بخش پنجم: علت توجه متقابل جهانیان به قرآن
و خاتمه با عنوان معرفی قرآن توسط قرآن

بخش اول :
بررسی قرآن ازمنظر ادبیات لفظی ومعنوی قرآن

در عصر نازل شده که علی رغم دوران جاهلیت عرب ، ادبیات در اوج رشد وبالندگی خود می باشد بازارهای عکاظ و معلقات سبع نمایانگر این دوران است . ظهور قرآن در چنین دورانی وغلبه همیشگی و جاودانگی براین ادبیات تاجایی که تمام دکانهای این بازار را تعطیل و معلقات سبع را پایین کشید ، یکی از نشانه های عظمت و اوج ادبی قرآن می باشد .

این کتاب که در چهارده قرن پیش از منبع وحی الهی ، برزبان مردی بزرگ ودرس ناخوانده ، جاری شد ودانشمندان خاور وباختر را ، به تحسین واعجاب واداشت ، بهترین و برترین کتاب است که قلم صنع ودست هنر ازلی ، برای بشر ظاهر ساخته است .

جذابیت ونفوذ این کتاب اعراب 14 قرن پیش را تحت تأثیر قرار داد و مسائل مربوط به تهذیب و اخلاق و تزکیه نفس آن ، در دانشمندان عصر موشک وفضا نیز اثر کرد و بلاغت ومزایای لفظی ومعنوی آن در خواننده آگاه دل هوشیار اثر بخشید واز آغاز نزول قرآن پیامبراکرم (ص) از عرب خواست که سوره ای نظیر قرآن بیاورند و نتوانستند واین درخواست بارها و بارها توسط پیامبر(ص) تکرار شده واگر اعراب توانسته بودند نظیر قرآن آیه وسوره ای بیاورند به طورحتم آورده بودند که با وجود در دسترس بودن مواد اولیه تشکیل دهنده آن که حروف 28گانه الفبا می باشد ودر اول تعدادی از سوره ها به صورت مقطعه آمده است و قرآن از آنها تشکیل شده است وهمگان از آوردن مثل قرآن عاجز مانده اند ودر مقابل عظمت ادبی آن سر فرود آورده اند که این مدعا در آیه 13 سوره هود « فأتوا بعشر سوره مثله ...» یعنی بگو اگر راست می گوید شما هم با کمک همه فصحای عرب بدون وحی خدا 10 سوره مانند این قرآن بیاورید .

در ادامه، درآیه 38 سوره یونس «... فأتوا بسوره مثله ... » یعنی اگر شما می گوید این قرآن وحی خدا نیست یک سوره ماننده قرآن را بیاورید ودر آیه 23 سوره بقره « وان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسوره من مثله ...» یعنی اگر شمارا شکی است در قرآن که بر بنده خود محمد (ص) فرستادیم پس بیاورید یک سوره مانند آن .

ودرطول تاریخ 1400 ساله نزول قرآن موردی را سراغ نداریم که توانسته باشد سوره ای یا آیه ای مثل قرآن آورده باشند، مضافاً براین تهدید در طول دوران برای آوردن سوره ای مثل آن وآیه ای مثل آیات قرآن از دیگر نشانه های عظمت این اثر ادبی ماندگار و معجزه جاوید و قابل انتقال محمد (ص) است.

وهمین نیاوردن، دلیل بر عجز و ناتوانی آنهاست که از نظر ادبی در حد اعلائی می باشدوترکیب وچینش الفاظ و کلمات با چنان تدبیری حکیمانه انتخاب شده که این تناسب وهم آهنگی حروف ودیگر خصوصیات لفظی و معنوی آن به طوری است که اگر لفظی را برداریم لفظ دیگری را نخواهیم یافت که بتوانیم جایگزین آ ن لفظ نمائیم وهمان مزایا را هم داشته باشد ودرواقع،یک حرف از قرآن در جایگاهش معجزه است زیرا آن حرف ،کلمه را که در آن واقع شده ؛نگه داشته و آن کلمه آیه را وآن آیه ؛ آیات بسیار را؛وهمین ؛ راز اعجاز جاودانگی قران است؛ ونظم همین کتاب آسمانی بود که سخن شناسان وادیبان را واداشت که ازنخستین روز نزول آن؛در برابر اعجاز آن؛شیفته ودلباخته آن گردند و هرکس درحد توانایی اش درصدد تشریح مزایای ادبی وجهات اعجاز آن ؛برآید و در نتیجه علوم بلاغی به وجود آید وکتاب ها درباره نظم قران واعجاز قران نوشته شود .

واین چنین تدابیر ادبی درقرآن چیزی نیست که ما بتوانیم به سادگی درباره آن سخن بگوییم ؛ظاهرقران مانند شعراست ولی همچون شعر تخیل ندارد و در پی توصیف وتشبیه هایی که شعرا بکار برده اند ؛نیست .

در قرآن ؛ غزلی و هجویه ای و مدحیه و مرثیه ای نیست؛ ازجنگ وگریز و حمله سخن نگفته ؛بلکه از توحید سخن گفته و انسان ها را به خدای یکتا خوانده است .

ازشرک سخن گفته و انسان ها را ازآن بر حذر داشته .
ازخدا سخن گفته و او رابزرگ شمرده و از توانایی ودانایی واراده بی پایان او بحث کرده است.
نیکوکاران را مژده وبدکاران را بیم داده است تازندگی اجتماعی همه مردم خوب باشد وقلب های انسان ها پاک و نفوسشان تزکیه شود.

از روزگاران قدیم ،در میان بشر نمونه هایی از سخن زیبا و کلام شیوا وجود داشته ولی دراین میان کلامی رانمی بینیم که همچون قرآن، در اذهان اثرکرده باشد ومردم به آن ،اهمیت داده باشند؛ چه در میان حدود یک میلیارد جمعیت مسلمان که از نژادهای مختلف هستند ،که کم یا بیش از قرآن ؛حفظ نداشته باشد .

برخی از دانشمندان همچون مصطفی صادق الرافعی ،به موسیقی کلام قرآن توجه کرده و مناسبت طبیعی حروف وصفات عارضی برحروف را در تلفظ از قبیل همس و جهر و شدت ورخاوت و تفخیم و ترقیق و تقشی و تکریم رادرنظر گرفته اند وگفته اند که ممکن است حرکت حرفی ایجاد ثقل بکند وناخوشایند باشد، ولی در مجموع دارای آهنگ خاصی باشد که در شنونده اثر بگذارد.

اثر موسیقی کلام وآهنگ و وزن کلمات قرآن وتاثیر آن در نفوس؛ بسیار اهمیت دارد و از قدیم الایام به این مسأله توجه شده ،لکن زیاد مورد بحث قرار نگرفته زیرا می خواسته اند که خوانندگان قرآن؛به معانی قران بیشتر توجه کنند تا به هم آهنگی کلمات وموسیقی آن .

درقرآن کلماتی هست که به واسطه قافیه و وزن کلمه آخر آیه پیشین و رعایت هم آهنگی آن، تغییرکرده وهماهنگی درآن رعایت شده مانند آیه «ولمن خاف مقام ربه جنتان»که(جنتان) در اینجا به معنای مثنی نیست ، ولی به واسطه هماهنگی کلمات ما قبل (جنتان)گفته شده است و فراء درکتاب«معانی قرآن»می گوید،که این تثنیه به معنای مفرد است و به مناسبت رعایت وزن؛ مثنی آورده شده .

نظم قرآن؛ یعنی روش خاص آن در بیان معانی که خدا خواسته آن معانی و مفاهیم به مردم نیز برسد و درشنونده اثربگذارد که این نیست مگر اثرادبی خارقه العاده این کتاب الهی که توجه به تمام جهانیان دارد.

ادبیات قرآن طوری تنظیم شده تا مطابقت سخن با مقتضای حال ومقام را فراهم نماید .

گفتار قرآن برحسب موضوع ومقام؛ مختلف می شود، مثلاً آنجا که سخن از رستاخیز است و قیامت و بیم دادن و انذار و ترس و هراس روزحساب وسختی های آن .

گفتار قرآن؛ کوبنده است،به طوری که در دلها اثر می کند وآیه ها ی کوتاه ؛همچون صاعقه ای پی درپی وپشت سرهم برشنوندگان فرو می ریزد.

قرآن از ادبیات ویژه ای برخوردار است تا جائی که می خواهد ازهول و هراس روز قیامت وعذاب گنه کاران بگوید و در ضمن آسودگی و آرامش مؤمنان را نیز مجسم کند؛ ضمن آوردن کلمات تند برای گنه کاران از کلمات نرم و آرامش بخش نیز جهت مؤمنان استفاده شده است .

گفتار قرآن در قالب ادبیات ساده تندی و نرمی را، پهلوی هم قرار داده و بیم و امید باهم همراه است تامؤمنان وکافران به خوبی آ گاه شوند.

بخش دوم:
قرآن از منظر ادبیات و زیبائی شناسی

بیان وکلام قرآن ازمنظر زیبائی شناسی درحد اعلای ممکن می باشد ودرتمام مراحل دعوت خود به این اصل توجه ویژه دارد.

با تدبرو تأمل در آیات قران درمی یابیم که سخن قرآن ازاین منظر چقدر ادیبانه وزیبا و جذاب است که به گونه ای که در درون آدمی نفوذ می کند وانسان به خوبی آن رادرک می نماید، ولی قلم و زبان از توصیف آن فرو می ماند،کاری است بس دشوار.

در قرآن؛ آن جا که به اطناب، نیاز است، سخن مطنب آورده شده و آنجا که ایجاز دلنشین است و باکوتاهی می توان مقصود رابیان کرد، سخن کوتاه گفته است و این نشانه ادبیات غنی وزیبای قرآن است که راه نفوذ به قلوب همه جهانیان را می پیماید.

مطالب این بخش را با بررسی جایگاه ادبی و زیبائی شناسی تکرار و نظم پی می گیریم.

با دقت درنظم فوق العاده قرآن وآیاتی که در قرآن تکرار شده که عمدتاً درسوره مرسلات (سوره77 قرآن) آیه « ویلون یومئذ للمکذبین؛آن روز برای تکذ یب کنند گان نابودی است» ،مرتباً تکرار شده است، زیراخداوند خواسته اهمیت موضوع را برساند ودر سوره الرحمن (سوره55)قرآن «فبا ی آ لاء ربکما تکذبان ؛ کدامیک از نعمت ها ی پروردگارتان را تکذ یب می کنید.»

از این جهت است که از توانائی خداوند و نعمت های وی بر مردم سخن گفته شود .

درمی یابیم که این تکرارها دارای ارزش ویژه ای است که قرآن به آن ها پرداخته است.
هم چنین در قرآن آیاتی وجود دارد که همه برنظام معینی است، مثلاً درسوره مریم (سوره 19) قرآن، بیشتر آیه ها به کلماتی پا یان می یابد که در آخر آن ها یاء مشدد و مفتوح وجوددارد ؛ نظیرآیا ت « ذکررحمت ربک عبده زکریا؛ اذنا دی ربه نداء خفیا... ولم اکن بدعائک رب شقیا ...فهب لی من لدنک ولیا ... واجعله رب رضیا » یا مثلاً درسوره طه (سوره20) وسوره النجم (سوره 53) ،سوره الاعلی (سوره 87)و سوره الضحی (سوره93) بیشتر کلمات با الف کوتاه (مقصوره) آورده شده است ،ازاین جهت است که نزول قرآن، برای این است که تلاوت شود وتلاوت هم باید با آوازو آهنگی باشد که تأثیری درنفوس و اذهان داشته باشد و مو سیقی شگفت آور آن آشکار شود.

بررسی ادبی قرآن از منظر تولید علم

یکی از نیازهای مهم جوامع بشری استفاده از علوم مختلف است و جامعه ای موفق است که علاوه بر بهره گیری از یافته های علمی دیگران زمینه تولید علم را در درو ن جامعه خود به وجود بیاورد و دراین زمینه قران علاوه بر تشویق های فراوان جهت علم آموزی ودسترسی وبهره گیری از سایرمراکزعلمی خوددر زمینه تولید علم نقش مؤثرو سزائی را ایفا می نماید .

از قرآن دانش های فراوانی بوجود آمده است، زیرا قسمتی ازاحکام دین را ازقران استخراج نموده اند ؛از تفسیر الفا ظ وتو ضیح دادن معانی کلمات،علم تفسیر پدید آمده در به وجود آمدن قواعد صرف ونحو زبان عربی به قران توجه شده است .

در پیدایش علم بلاغت به ویژه معانی وبیان از قرآن ؛ فراوان استفاده شده است .
از قرائت نخستین قراء قرآن؛ علم قرائت درست شده و قاعده مدو قصر و ادای حروف از مخارج درهمین علم مورد بحث قرار گرفته است .

بخش سوم :
جهانی بودن ادبیات قرآن

قرآن زبان عرب را از تباه شدن نگه داشت ،زیرا درزمان های مختلف که سیاست های گوناگون برملت عرب چیره شده بود، قرآن زبان عرب را نگهداری کرد، چه پس از آنکه؛خلافت کهنسال عربی متفرق شد و غیر عرب در دارالخلافه بغداد بر عرب حکمرانی کرد وچندین قرن ترک ها بر عرب ها حکومت کردند ودر قرون اخیر هم که قدرت های استعمار گر بر عرب چیره شده، ملت غالب می خواستند که زبان عرب را بکلی نابود نمایند ،لیکن قرآن، آن را از تباهی حفظ کرد .

وچه زیباست که همه ملت ها وبه خصوص مسلمانان وبه ویژه اعراب قرآن را اساس وحدت خود قرار داده و پیام های قرآن را سر لوحه زندگی خود قراداده متحد شوند .

قرآن می فرماید:« واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا وذکروا نعمت الله علیکم اذکنتم اعداءفألف بین قلوبکم فأصبحتم بنعمت اخوانا...» همگی متحد شوید، زیرا این دستور که درچهارده قرن پیش صادرشده؛اختصاص به زمان معین ومکان مشخصی ندارد؛بلکه فرمانی است همه جانبه وهمگانی، وشاید بتوان گفت چون به زبان عربی است آنان به اجرای این دستور سزاوارترند .

قرآن کریم؛کتابی است که یکصد و چهارده سوره بزرگ وکوچک دارد و معجزه جاودانه پیامبر اسلام(ص) است که درمدت بیست و سه سال درحالات مختلف، شب و روز، سفر وحضر،جنگ وصلح، روزهای سخت ولحظات آسودگی بر پیا مبر(ص)نازل شده است وعرب آن روز که به شهادت تاریخ به شیرینی زبان وروانی بیان معروف بوده، به معارضه و مبارزه طلبیده وعجز آنان آشکار شده است .

معارف قرآن در چهارچوبه فرهنگ وادبیات طوری بیان شده که با سطح افکار عموم مردم مناسب وسازگاراست.

واینها مطالب ظاهری قرآن است و آنان که به زبان باطنی قرآن تا حدودی آشنائی دارند از همین بیانات ظاهری مطالب دیگری درک می کنند که ازسطح فهم ودرک دیگران خارج وبالاتر است.

قرآن ، همگان را به تدبر وتفکر درآیات آفاقی و انفسی فرا می خواند و خود نیز به استدلال می پردازد که زمینه را برای دست یابی به علوم هموار می سازد، قران ابتدا دعوت به پذیرش معارف دینی نمی کندونمی گوید ایمان بیاوری، وبعد دلیل بخواهید بلکه ابتدا دعوت به تدبر می کند و ازراه اندیشیدن برنامه دعوت خود را پی می گیرد.

جهان شمولی قرآن ازلحن خطابه های قرآن برمی آیدکه این قرآن متعلق به ملت خاصی و یا انسان های خاص وسرزمین خاصی نیست و اگرچه درزمانی و یا زبان قومی دریک سرزمین نازل شده اما جهان شمو لی آن از هما ن بدو نزول بر سایر جهاتش فزونی دارد و خطاب های عمومی قرآن در جای جای قرآن مشهود است که به نمونه هایی ازآن می پردازیم:

1) خطاب هایی با عنوان انسان (یا أیها لانسان ) درموارد مختلف
2)خطاب هایی با عنوان مردم (یا أیها لناس )درموارد متعدد
3) خطاب هایی با عنوان مؤمن بیش از 400 مورد
4)خطاب هایی باعنوان کافردرموارد مختلف
5) خطاب هایی باعنوان منافق درچندین مورد
6)خطاب هایی با عنوان اهل دربعضی از آیات
7)موردخطاب قرار دادن مردان درچندین آیه وخطاب به زنان در امور مختلفه و... بدون توجه به قومیت وسکونت منطقه ای و تنها بابرتری بخشیدن به اصل تقوا برای انسانیت وجهان بشریت، فراگیر بودن وجهانی بودن این کتاب عظیم را رقم می زند.