تبیان، دستیار زندگی

شهرستان اردستان یكی از شهرستان های استان اصفهان است كه در ناحیه‌ی مركز استان واقع شده است. اردستان یکی از شهرستان های استان اصفهان است که هم چون دیگر مناطق این استان از سابقه‌ی نیکویی در صنایع دستی برخوردار است. هنرهای دستی این شهرستان که بیش تر توسط سرپنجه هنرمند زنان و دختران خلق می شوند را فرش بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، شال بافی، چادر، خیمه، كلاه و دستكش بافی تشكیل می دهند. فرش بافی از اهمیت زیادی برخورداراست و نقش مهمی در اقتصاد مردم این منطقه دارد. البته قالی بافی اردستان دارای قدمت زیادی نیست ولی با طرح كاشان و نقش های ترنج، محراب، افشان، لچكی و خشتی بازارهای زیادی پیدا كرده است. از سال 1364 یک شركت فرش نیز در مركز این شهرستان دایر شده که به كار تهیه، تولید و صدور فرش اشتغال دارد. مسجد های تاریخی به علاوه آرامگاه های تاریخی مهم ترین مكان های تاریخی‌ودیدنی شهرستان اردستان را تشكیل می دهند. 
مکان های دیدنی و تاریخی
بنای مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ‌ترین مساجد ایران است كه براساس بررسی های صورت گرفته‎؛ ‌بنای اولیه آن، مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجدید بنا و در دوره های دیگر، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. هم چنین بنای مسجد جامع زواره دربخش مركزی زواره، در 15 كیلومتری شمال خاوری اردستان واقع شده و با توجه به مدارک موجود، اولین مسجد چهار ایوانی ایران است كه در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را به نحو شایسته‌ای محفوظ داشته است. این مسجد ها به علاوه آرامگاه های تاریخی مهم ترین مكان های تاریخی شهرستان اردستان را تشكیل می دهند. 
صنایع و معادن
اردستان دارای معدن منگنزی از گونه عالی است، که 75 درصد منگنز دارد و مواد خارجی آن ناچیز است. 
کشاورزی و دام داری 
كشاورزی در ناحیه اردستان بیش تر به صورت دیمی و كم تر به صور ت آبی و باغ داری است. دام داری نیز در این شهرستان به صورت سنتی رواج دارد. 
مشخصات جغرافیایی
شهرستان اردستان، با پهنه ای حدود 11 هزار و 293 كیلومتر مربع در شمال استان اصفهان، ‌در جنوب كویر نمك، در 33 درجه و 23 دقیقه پهنای شمالی و 52 درجه و 22 دقیقه درازای خاوری نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد. این شهرستان از شمال به استان سمنان، از باختر به شهرستان های كاشان، نطنز و برخوار و میمه، از خاور به شهرستان نایین و از جنوب به شهرستان های اصفهان و نایین محدود است. آب و هوای این شهرستان گرم وخشک بوده و بیشترین درجه حرارت در تیر و مرداد و كم ترین آن در دی و بهمن است. پوشش گیاهی این ناحیه از گونه استپ بیابانی است. كوه های غیر منظمی از شعبه های كوه كركس، از جنوب شهرستان می گذرد و بلندی آن از سطح دریا یک هزار و 207 متر می باشد. 
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
بنا بر روایتی، نام اردستان از دو پاره‌ی «ارد» به معنی مرد خشمگین و «ستان» به معنای مكان تشكیل شده است. یعنی سرزمین مردان غیور و خشمگین. به روایتی دیگر اردستان از بناهای اردشیر دراز دست است و معنای آن، استان و محل اردشیر بوده و به دلیل كاربرد زیاد آن به اردستان تبدیل شده است. هم چنین بر پایه افسانه ای، اردستان مسكن رستم، جهان پهلوان سیستانی بوده و به ارگ دستان سپس به ارگستان و سرانجام به اردستان سرشناس شده است. اردستان شهری است كهن، و بر پایه گفته های تاریخ نگاران ایرانی و عرب، در دوران اشكانی، پایتخت اردوان چهارم بوده است. اردشیر اول، بنیان گذار پادشاهی ساسانی، آتشكده ای در آن جا بنا كرده و انوشیروان نیز در این شهر به دنیا آمده است. در دوران اسلامی و اواخر سده 3 هـ . ق اردستان شهری استوار و دارای بارویی با پنچ دروازه و یک میل مربع پهنه بوده است. این شهر در دوران آل بویه با نطنز، بلوكی را تشكیل می داده كه مركز آن اردستان و جایگاه فرمانروایی حاكم دیلمانان بوده است. اردستان در دوران صفویه از شهرهای آباد و مهم ایران شمرده می شد. می گویند مردم اردستان در برابر چپاول و كشتار افغان ها، چنان پایداری كردند كه اشرف افغان دیوانه شد. در دوران قاجاریه به ویژه در زمان حكومت ناصرالدین شاه اردستان جای گاه بهتری یافت و آرام بود، اما پس از كشته شدن ناصرالدین شاه این ناحیه نا امن شد.

مساجد و مدارس مذهبی درشهرستان اردستان

مسجد جامع اردستان
بنای مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ‌ترین مساجد ایران است كه براساس بررسی های صورت گرفته بنای اولیه آن ، مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجدید بنا و در دوره های دیگر، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. براساس بررسی‌های باستان ‌شناسی، مسجد جامع اولیه اردستان، بین اواخر قرن دوم هجری تا نیمه اول قرن چهارم هجری، بر روی بقایای ساختمان‌های بزرگ خشتی ـ احتمالاً از دوره ساسانی ـ ساخته شده است. در نیمه دوم قرن ششم هجری، با تخریب بخشی از شبستان جنوبی مسجد اولیه، گنبدخانه كنونی بنیاد شده و چندی بعد از آن، ایوان جنوبی و رواق‌های متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ تركیب اصلی، تغییراتی در جرزها و پایه‌ها به منظور تقویت و تحكیم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی كه احتمالاً دوره صفوی را شامل می‌شود، ایوان‌های دیگر ـ خاوری، باختری و شمالی ـ به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای دیگر ـ مدرسه و حسینیه ـ نیز در همین دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ایوان شمالی و غرفه های جانبی آن، در یک زمان ـ 946هـ . ق بر روی آثار مسجد اولیه بنا شده است.
مسجد اولیه با نقشه شبستانی ستون دار، دارای صحن مركزی تقریباً به اندازه صحن فعلی شبستان‌های ستوندار در چهار جانب صحن، دیوار خشتی محصور كننده و سردر بوده است. شبستان‌های جنوبی و شمالی مسجد دارای پنج دهانه عریض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستان‌های خاوری و باختری دارای شش دهانه كم عرض‌تر به طرف صحن و دو چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختمانی، ستون‌ها دارای تفاوت‌های مشخصی بوده‌اند كه به نظر می‌آید به خاطر وجود دوره های مختلف ساختمانی باشد. در گوشه شمال باختری مسجد، ساختمان كوچک و مجزایی ـ در فصل مشترک مسجد و مدرسه ـ قرار دارد كه نمازخانه‌ای هم زمان با مسجد اولیه بوده است. پوشش این نمازخانه در دوره های گذشته تجدید شده، ولی دیوارها و قوس‌های خشتی پایین آن دست نخورده باقی مانده است. بقایای ستون‌ها، جرزها و تزیینات مسجداولیه، در دالان ورودی جنوبی باختری، شبستان باختری و شبستان شمال خاوری كشف شده است. مصالح مسجد اولیه، آجر با ملاط گچ بوده و تزیینات آن را گچ بری، آجركاری و نقاشی روی گچ تشكیل می ‌داده است. بنای كنونی مسجد با طرح چهار ایوانی در كنار بناهای قدیمی دیگری چون حسینیه، آب انبار، مدرسه علمیه، كاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های متعدد، رواق، بخش‌های زیرزمینی و كتیبه های تاریخی و تزیینات نفیس است. این مسجد در اصل شش ورودی داشته كه از طریق دالان‌هایی به صحن مركزی مربوط می ‌شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شكل، دو لچكی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سكوی آجری است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ایوان‌ها و غرفه های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره‌ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجركاری و كتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، كتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است. این كتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این كتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.
این ایوان، از طریق درگاه های جانبی، به شبستان‌های مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می ‌كند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته‌ای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان، مورخ 1024هـ . ق نصب، شده است.
گنبدخانه مسجد دارای نقشه مربع است كه در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نمای تزیینی به هشت ضلعی تبدیل گشته و سپس توسط قوس‌های كوچكتری به 16 ضلعی و دایره مبدل شده و پاكار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوش پیوسته است. پوسته داخلی گنبد، از نوع تركین و مقطع گنبد بیرونی، شبدری تند است. دهانه گنبد خارجی در حدود 10 متر، ارتفاع گنبد داخلی از تیزه آن تا كف حدود 19 متر و ارتفاع گنبد خارجی حدود 50/21 متر است. نیروی رانشی و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ایوان جنوبی و شبستان‌های خاوری و باختری و از جنوب توسط جرزهای پشتیبان قوی مهار می‌شود. سطح زیرین گنبد، با نقوشی شبیه كلوک بندان نُه رجی و شانزده باریک طاق به نحو زیبایی تزیین شده است. سطوح بخشی از دیوارهای گنبدخانه نیز با تزیینات گچبری و گل انداز آجری به صورت پنج رجی مزین شده است. در بالای بخش چهار ضلعی بنا، كتیبه سرتاسری گنبدخانه به خط نسخ بر زمینه تزیینی گچ بری شده است. به نظر می ‌رسد كه ساختمان گنبدخانه اندكی قبل از این تاریخ ساخته شده و در این سال، تزیینات آن به اتمام رسیده و در سال 555هـ . ق ، ایوان جنوبی به آن اضافه شده باشد. در اضلاع باختری و خاوری گنبدخانه، درگاه‌هایی وجود دارد كه طاق آنها مزین به كتیبه های قرآنی و به خط كوفی است.
محراب اصلی بنا در ضلع جنوبی به ارتفاع تقریبی 7 و عرض 40/4 متر مشتمل بر دو حاشیه كتیبه و دو طاق نمای تو در تو با قوس تیزه‌ داراست كه هركدام بر دو ستون گچ بری قرار گرفته‌اند. هر كدام از بخش‌های محراب به طور مجزا دارای قاب آجری است. سرستون‌ها نیز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب كه حاوی تاریخ ساخت است، آسیب دیده، اما با توجه به تشابه كتیبه آن با كتیبه سرتاسری زیرگنبد به نظر می‌رسد كه از ساخته های سال 553هـ . ق باشد. نقوش تزیینی محراب، متشكل از گل و بوته و خطوط اسلیمی و كتیبه های آن نیز به خط كوفی و نسخ متضمن آیات قرآنی است. علاوه بر این محراب، در شبستان‌های مجاور گنبدخانه، هركدام دو محراب كوچكتر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته كه محراب‌های شبستان سمت چپ به ابعاد 60/1×70/3 متر سالم‌تر برجای مانده‌اند. بر روی لایه های گچی ازاره شبستان‌های مسجد، به خصوص در شبستان‌های جنوبی، مجموعه‌ای از یادگاری‌ها و یادداشت‌ها متعلق به دوره های مختلف تاریخی به جای مانده كه قدیمی‌ترین آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به كتیبه های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته های دوره صفوی است. به نظر می ‌رسد كه بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد. این مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و به شماره 180 به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد پامنار اردستان
مسجد پامنار در محله بنكویه زواره در 15 كیلومتری شمال خاوری اردستان واقع است. بنای مسجد، ساده و در ضلع جنوبی مشتمل بر 6 دهانه یا ایوان است كه در هركدام از آنها محرابی نفیس تعبیه ساخته‌اند. ایوان‌ها نیز با تزیینات گچ بری زیبایی تزیین شده‌اند. ظاهراً مسجد هفت ایوان با هفت محراب داشته كه یكی از آن ها در دوره اخیر تخریب شده و بخش‌های دیگر نیز آسیب‌هایی را متحمل شده‌اند. محراب‌های نفیس این مسجد دارای كتیبه های تاریخی و قرآنی به خط ثلث و كوفی و تزیینات متنوع دیگر هستند. بر محراب ایوان اصلی كه شبستان مسجد محسوب می‌شود، بقایای كتیبه‌ای تاریخی نیز در این مسجد به جای مانده است. 
در گوشه جنوب خاوری مسجد، مناره‌ای به ارتفاع 5/20 متر از زمین قرار دارد كه بخش فوقانی آن از بین رفته است. ساقه مناره دارای آجر كاری ساده است اما در انتهای فوقانی آن، بقایای مقرنس كاری و در سطح پشت بام مسجد، كتیبه بسیار زیبای آجری به خط كوفی به پهنای 90 سانتی‌متر با حاشیه تزیینی تعبیه شده است. حروف آجری كتیبه، در زمینه‌ای از گل و گیاه قرار گرفته است. این بنا به شماره 108 به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد جامع زواره اردستان
بنای مسجد جامع زواره دربخش مركزی زواره، در 15 كیلومتری شمال خاوری اردستان واقع شده و با توجه به مدارک موجود، اولین مسجد چهار ایوانی ایران است كه در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را به نحو شایسته‌ای محفوظ داشته است. این مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ایوانی و طرح مستطیل شكل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفیس و كتیبه‌هایی زیباست. سطح مسجد حدود یک متر از زمین‌های اطراف مرتفع‌تر و دارای دو سردر ورودی مزین به آجركاری و طاق نماهای در خور توجه در ضلع خاوری و باختری است. از این ورودی‌ها می‌توان وارد فضای طاق دار و سپس صحن مسجد شد. صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف دارای ایوان و دهانه های طاق دار است. كف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پیشانی نمای صحن، كتیبه بنای مسجد را به خط كوفی و با آجر تراش به صورت سرتاسری نوشته‌اند كه متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته است. با توجه به ریختگی‌های موجود به یقین نمی ‌توان از بانی و سال تاریخ آن سخن گفت، اما به نظر آندره گدار با توجه به موقعیت قرارگیری حروف تاریخی، تاریخ بنا نمی ‌تواند جز (530هـ . ق) باشد. همچنین با توجه به مشابهت بسیار این مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زمانی تقریبی آنها و وجود كلمه «احمد» در كتیبه جامع زواره، به احتمال زیاد، بانی آن همان بانی مسجد جامع اردستان (ابوطاهر بن غالی) بوده است.
ایوان‌های مسجد دارای ابعاد مختلف هستند، بدین ترتیب كه ایوان جنوبی از ایوان شمالی بلندتر و عریض‌تر، و ایوان شمای از ایوان‌های باختری و خاوری بزرگ تر است. سطوح ایوان‌ها، آجری ساده است و تنها در جرزهای طرفین دارای طاق نماهای محراب گونه سه طبقه‌اند. ایوان جنوبی صحن به دهانه 7 و عمق 5/4 متر دارای پوشش رسمی بندی زیبایی است. این ایوان از طریق ضلع جنوبی به گنبدخانه و از اضلاع خاوری و باختری، به شبستان‌های طرفین راه پیدا می‌كند. 
شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر دارای گنبدی آجری است كه در كمال زیبایی و تناسب به وسیله گوشه سازی بر طرح مربعی قرار گرفته است. گوشه سازی گنبد از نوع پتكانه با ارتفاع زیاد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پیوسته است. دو پوسته این گنبد از ارتفاع شكرگاه، از هم جدا شده‌اند. پوسته درونی، از نوع بیضوی و پوسته خارجی، از نوع نوع شب دری تند است. ارتفاع داخلی گنبد، 13 و ارتفاع خارجی آن، 14 متر است. آجركاری سطح زیرین گنبد و منطقه انتقالی به شیوه تزیینی تا حدودی شبیه گنبدخانه های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است. در زیر گوشه ساز، كتیبه سراسری بنا به خط كوفی از آجر تراش در زمینه‌ای از گل و بوته گچی مشتمل بر آیات قرآنی و عبارات تاریخی قرار دارد كه متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته است.
در ضلع جنوبی گنبدخانه، محراب نفیس گچبری با وضعیت نسبتاً خوبی برجای مانده است. این محراب به ابعاد تقریبی 20/4×30/7 متر به صورت مستطیل قائم الزاویه‌ای متشكل از دو حاشیه و دو طاقنما با هلالی تیزه ‌دار بر روی هم است. هركدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون‌هایی قرار گرفته‌اند. سطوح محراب دارای تزیینات گچ بری برجسته مشتمل بر كتیبه‌هایی به خط كوفی و نسخ و نقوش گیاهی و اسلیمی است. كتیبه های این محراب مشتمل بر آیات قرآنی با رنگ نارنجی رنگ آمیزی شده‌اند. خط كتیبه كوفی، شباهت بسیاری با خط كتیبه زیر گنبد دارد و به نظر می‌رسد كه هر دو در یک زمان نوشته شده باشند (551هـ . ق). در این گنبدخانه، دو محراب فرعی نیز قرار دارد كه آسیب زیادی متحمل شده‌اند.
ایوان شمالی صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع‌تر است. ایوان‌های خاوری و باختری در انتها دارای بخش مجزا شده‌ای هستند. در طرفین ایوان‌ها، شبستان‌های ستوندار واقع‌اند كه با طاق‌های ناودانی شكل (نوعی قوس كلیل) عمود بر صحن پوشش یافته‌اند. در ضلع باختری و مجاور ورودی باختری مسجد، مناره‌ای به قطر 5/4 و ارتفاع كلی 11 متر با پلكان مارپیچ قرار گرفته كه بخش فوقانی آن از بین رفته است. راه ورود به این مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابه‌ای كهن در زیر راسته درآیگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلی بر روی مسجد شبستانی كهن ‌تر بنا شده است. این بنا به شماره 283 به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد دشت محله راهمیان اردستان
این بنا در محله دشت راهمیان یا رامیان واقع شده و امروزه به صورت خرابه‌ای است، اما در اوایل قرن حاضر دارای كتیبه‌ای به خط كوفی بوده كه از بین رفته است. بنای اولیه مسجد ظاهرا مربوط به دوره سلجوقی است.

آرامگاهها،امامزاده ها و زیارتگاهها درشهرستان اردستان

بقعه پیر مرتضی اردستان
این زیارت گاه در كوی فهوه در باختر مسجد سفید سردشت قرار دارد و دارای گنبد و ایوانی شمالی جنوبی است و درب ورودی از ایوان جنوبی است در میان گنبد گورهای پیر مرتضی علی اردستانی و همسرش و پیرجمالی اردستانی، عارف سرشناس سده 90 هـ . ق وجود دارد. این آرامگاه خانقاه و مدرسه‌ای بوده كه توسط خود پیر مرتضی علی اردستانی - كه در زمان تیمور لنگ و شاهرخ می ‌زیسته- ساخته شده است.
آرامگاه امیر اویس اردستان
. در بخش باختری دشت محال اردستان، آرامگاه باشكوهی با آجر بنا شده که دارای دو سنگ مرمر است یكی از سنگ‌ها در بالای گور به طور عمودی نصب شده و دیگر بطور افقی روی گور نصب گردیده كه با سنگ قائم تشكیل زاویه قائمه می ‌دهد.

بنا بر روایتی، نام اردستان از دو پاره‌ی «ارد» به معنی مرد خشمگین و «ستان» به معنای مكان تشكیل شده است. یعنی سرزمین مردان غیور و خشمگین. به روایتی دیگر اردستان از بناهای اردشیر دراز دست است و معنای آن، استان و محل اردشیر بوده و به دلیل كاربرد زیاد آن به اردستان تبدیل شده است. هم چنین بر پایه افسانه ای، اردستان مسكن رستم، جهان پهلوان سیستانی بوده و به ارگ دستان سپس به ارگستان و سرانجام به اردستان سرشناس شده است.

چه وجه تسمیهههه ایییی
اولی بیشتر بهشون میاد!!