تبیان، دستیار زندگی

شهرستان کاشان یکی از قدیمی ترین و تاریخی ترین شهرستان های استان اصفهان به شمار می آید که از روستاهای توریستی و مناطق کویری و طبیعی زیادی برخوردار است. نیاسر و قمصر که ازمعروف ترین مناطق توریستی و پرورش گل و گلاب گیری ایران به شمار می آیند، در این شهرستان واقع شده اند. در فصل گل این مناطق دارای مناظر بسیار بدیع و زیبا می شوند واهالی به یاری موسسات و ارگان های توریستی با راه اندازی جشنواره های محلی از خیل بازدیدکنندگان پذیرایی می کنند. غارنیاسر کاشان یکی از معدود آثارباستانی و طبیعی است که ازمهم ترین جاذبه های منطقه به شمار می آید. این غار یکی از عجایب و نوادر آثار باستانی است که در حدود 1800 تا 2000 سال قبل در كوه كركس و بر فراز تپه های آهكی مشرف بر نیاسر كاشان و احتمالا با مقاصد آیینی و مذهبی به صورت تونل سنگی و پر پیچ و خم با ابزار ابتدایی كنده شده است. شهرستان کاشان یکی از کهن ترین سکونت گاه های ایران است که آثار کهن فرهنگ و تمدن انسانی یافته شده در آن، این مطلب را تایید می کند. آثار به دست آمده از تپه سیلک کاشان نشان می دهد که در حدود 6500 هزار سال پیش در این منطقه مردمی زندگی می کردند که ابزار سنگی و استخوانی می ساختند. پرازرش ترین اثری که از این دوره به جای مانده، دسته چاقویی است از استخوان که به شکل یک انسان در حال ستایش تراشیده شده است. نخستین سفال های منقوش كه به هزاره پنجم پیش از تاریخ تعلق دارد، در تپه های سیلک كاشان به دست آمده است. همچنین در بین نمونه های كشف شده از سیلک سفال های قرمز رنگی نیز به چشم می خورد كه دارای تزییناتی به صورت لكه های سیاه و دودی است. قدمت هنر سفال گری را در این شهرستان از آثار باقی مانده از آن دوران می توان یافت. سفال هایی با نقش های سیاه رنگ از 4300 سال پیش از میلاد مسیح و سفال هایی با نقش های سیاه و برجسته از3800 سال پیش از میلاد باقی مانده است که قدمت این صنعت را نشان می دهد. علاوه بر این از6200 سال پیش ابزار مسی باقی مانده است که نشانگر دیرینگی این صنعت در این شهرستان می باشد. همه آثار بر جا مانده از دوران پیش از جمله قالی طرح شكاری وین درموزه هنرهای دستی اتریش، سینی نقره قلمزنی كار كاشان که در موزه هنرهای زیبای شهر بوستون آمریكا نگهداری می شود، نقش ها و تصویر های زیبای بناهای عالی قاپو در اصفهان که کار استادان هنرمند کاشان است، نشانگر قدمت هنرهای دستی در این شهرستان است.امروزه در کاشان صنایع دستی متنوع و با ارزشی تولید می شود که علاوه بر مصارف داخلی از اقلام صادراتی کشور نیز به شمار می رود. از میان این صنایع دستی می توان به قالی بافی، گلاب گیری، سفال گری، کاشی سازی، قلم زنی ومسگری، قلم کاری، پارچه بافی، نقاشی، مخمل بافی، ابریشم بافی، سرامیک، صنایع فلزی، زیلو بافی، پتو بافی، آجر سازی و انواع دوخت ها از جمله: نقش دوزی، زغره در دوزی، ترمه دوزی، زری دوزی، اشک دوزی، تکه دوزی، لندره دوزی، خاتمی، گلابتون دوزی، ده یک دوزی، نقده دوزی، مروارید دوزی، سرمه دوزی، ابریشم دوزی، مروارید دوزی، پیله دوزی و شرفه دوزی اشاره کرد. 
مکان های دیدنی و تاریخی
كاشان آمیزه ای از میراث های فرهنگی باشكوه و طبیعت زیباست كه جاذبه های كم نظیری برای توسعه گردشگری و رونق توریسم دارد. شهرستان کاشان یکی از قدیمی ترین و تاریخی ترین شهرستان های استان اصفهان به شمار می آید که از روستاهای توریستی و مناطق کویری و طبیعی زیادی برخوردار است. نیاسر و قمصر که ازمعروف ترین مناطق توریستی و پرورش گل و گلاب گیری ایران به شمار می آیند، در این شهرستان واقع شده اند. در فصل گل این مناطق دارای مناظر بسیار بدیع و زیبا می شوند واهالی به یاری موسسات و ارگان های توریستی با راه اندازی جشنواره های محلی از خیل بازدیدکنندگان پذیرایی می کنند. غارنیاسر کاشان یکی از معدود آثارباستانی و طبیعی است که ازمهم ترین جاذبه های منطقه به شمار می آید. این غار یکی از عجایب و نوادر آثار باستانی است که در حدود 1800 تا 2000 سال قبل در كوه كركس و بر فراز تپه های آهكی مشرف بر نیاسر كاشان و احتمالا با مقاصد آیینی و مذهبی به صورت تونل سنگی و پر پیچ و خم با ابزار ابتدایی كنده شده است. باغ فین کاشان از با ارزش‌ ترین آثار تاریخی كاشان است که از دوران صفویه برجای مانده است و از لحاظ باغ آرایی و آب رسانی دارای اهمیت ویژه‌ای است. مسجدهای قدیمی، عمارت های باشکوه با معماری کم نظیر، آتشکده های تاریخی و کاروان سراهای قدیمی از دیگر دیدنی های این شهرستان به شمار می آیند که همواره نظر فرهنگ دوستان و جهانگردان را به خود جلب کرده و کاشان را در زمره یکی از دیدنی ترین شهرستان های اصفهان قرار داده است. مهمانان داخلی و خارجی با سفر به این منطقه و دیدار از جاذبه های طبیعی و تاریخی متعدد آن، ضمن آشنایی با فرهنگ غنی کاشان خاطره ای زیبا در ذهن خود خواهند داشت.

 مسجد حضرت علی (ع)شهر نوش آباد كاشان  

این مسجد كه در محله توی ده در كنار درخت كهنسالی واقع شده ، مشتمل است بر شبستان ، ایوان ، رواق ، محراب دوره مغول و مأذنه بسیار زیبا.

محراب
گرداگرد این محراب با گچبری مشتمل بر آیات قرآنمی و اسماء الله و با خط ثلث بسیار زیبایی تزئین شده است. داخل محراب نیز مزین به حروف قرآنی با حرف خط كوفی ظریفی است كه طرح بته جقه زیبایی را در برگرفته است. بر بالای محراب نیز كلمه شهادتین با خط دیوانی گچبری شده است. افزون بر این جای جای محراب و نیز در لابه‌لای كتیبه‌ها طرح‌های اسلیمی بسیار ظریفی دیدگان هر صاحب ذوق را می‌نوازد و جان و دلش را سرشار از تحسین می‌كند.محراب دیگری شبیه این محراب در مسجد میان ده قمصر كاشان وجود دارد كه شباهتهای فراوان این دو محققان را برآن داشته است تا هر دو را متعلق به یك دوره بدانند. جز اینكه محراب مسجد میان ده قمصر تقریباً سالم و دست نخورده باقی مانده است، و حال آنكه قسمت‌های پایین محراب مسجد علی (ع) آسیب دیده است. مؤلف « تاریخ كاشان و نطنز» ضمن توصیف محراب مسجد قمصر آنرا شبیه به محراب مسجد علی (ع) می‌داند. وی در اثر دیگر خود می‌نویسد: «مهمترین اثر عهد سلجوقی محراب گچبری مسجد محله میان ده قمصر می‌باشد كه پس از آنهمه سوانح ناهنجار گذشته هنوز هم مشاهده آنهمه ذوق و سلیقه، دقت، مهارت و هنرمندی كه در ساختن آن بكار برده شد. هنر دوستان را به تعظیم و تجلیل صنعت‌گران وادار می‌سازد. مسلم است كه این محراب گچبری و پركار بیش از شروع ساختن محراب‌های كاشی كاری و قدیمی كاشان معمول بوده است.»
قسمت فوقانی
در قسمت فوقانی این شبستان مسجد دیگری بنا شده است كه با توجه به اینكه بر ستون‌ها و دیواره قسمت قدیمی‌تر مسجد متكی است و اتكایی به قسمت الحاقی دوره‌های بعد ندارد. می‌توان احتمال داد كه همزمان با احداث مسجد اولیه بنا شده است. این طبقه شامل یك ایوان و سه دهلیز در طرفین است و در ساخت آن هیچ در و پنجره‌ای به كار نرفته فقدان این دو عنصر در معماری طبقه فوقانی مسلم می‌دارد كه این مسجد مكمل مسجد زیرین و مخصوص فصل گرماست تا نمازگزاران در این فصل دور از آزار گرمای خشك و خشن كویر مشغول عبادت و راز و نیاز با معبود شوند. شكل بنای این طبقه و هم ارتفاع بلندتر آن نسبت به خانه‌ها و اماكن مجاور، آنرا در معرض نسیم ملایم قرار داده و خاصیت خنك كننده آنرا مضاعف می‌كند. 
كتیبه وقف نامه
همچنین در ضلع غربی این طبقه كتیبه سنتی زیبایی به اضلاع 45 × 35 سانتیمتر قرار دارد كه احتمالاً از محل اصلی خود جابجا شده و این كتیبه به وقف محرابی در این مسجد اشاره دارد. گرداگرد این كتیبه به خط ثلث و زبان عربی است به صلوات و چهارده معصوم (ع) آراسته شده در قسمت میانی این سنگ به نام مسجد و واقف محراب، خواجه كمال الدین بن خواجه فخرالدین كاشی، اشاره شده است و در قسمت پایین كتیبه تاریخ 1003 (فی سنة الف و ثلاث) به چشم می‌خورد. توجه به تاریخ و مندرجات وقف نامه این احتمال را كه وقف نامه موردنظر به محراب گچبری دوره سلجوقی اشاره دارد نفی می‌كند و باید گفت كه محراب مذكور در وقف‌نامه از بین رفته و اثری از آن نیست.
مأذنه
در ضلع شمال شرقی این طبقه راه پله‌ای است كه ما را به بام و مأذنه مسجد كه در نوع خود بی نظیر است هدایت می‌كند. این مأذنه 5/5 متر ارتفاع و 6/1 متر قطر دارد. كف آن با فاصله 1 متر از سطح بام قرار دارد. این بنای شش ضلعی منظمی است كه سه ضلع آن امتداد پیدا كرده و ستون‌های گنبد را تشكیل می‌دهد. این مأذنه دارای یك گنبد مدور داخلی و یك گنبد مخروطی خارجی می‌باشد. بنای این مأذنه آجریست كه آجرنمای آن بسیار منظم و دقیق است و در قسمت بالا و گنبد همراه با آجر لعاب‌دار فیروزه‌ای در اشكال مربع و مستطیل نمایانگر طرح‌های معقلی زیبایی است كه روح و لطافت این بنا را دو چندان كرده است. ضمناً ارتفاع این مسجد از سطح زمین تا گنبد مأذنه 5/13 متر می‌باشد. ظاهراً مأذنه‌ای به شكل و ظرافت این مأذنه در بنای مسجد امام حسین (ع) بر طبقه سوم آن كه عمارت بسیار زیبا و مصفایی بوده به كار رفته بوده است. اما متأسفانه مسجد فوق‌الذكر حدود 20 سال پیش به كلی تخریب و مسجد تازه‌ای به جای آن احداث شد. با توجه به نظر اساتید و كارشناسان نمونه‌ای مانند این مأذنه در نقاط دیگر ایران شناسایی نشده و بنای آن منحصر به فرد می‌باشد. لازم به ذكر است نویسنده كتاب راهنمای آثار تاریخی كاشان می‌نویسد: « این مسجد دارای منبر منبتكاری شده بسیار حائز اهمیت ، به جا مانده از قرن هفتم است» ولی در حال حاضر هیچ اثری از این منبر نفیس و ارزشمند نیست.

صنایع و معادن
از صنایع كارخانه ای می توان ریسندگی و بافندگی، فرش ماشینی، قندسازی، بلورسازی و پلاستیک را نام برد. هم چنین در این شهرستان معادنی مانند: مس، آهن ( نیاسر)، سولفات باریم، زاج سبز، نمک طعام، سنگ های مرمر، و تراورتن وجود دارد. صنایع دستی كاشان نیز مهم ترین قسمت صنایع این منطقه را تشكیل می دهد. هنگامی كه از قالی های نفیس و مرغوب جهان صحبت می‌ شود نام قالی های ایرانی مخصوصا قالی های اصفهان و كاشان و تبریز می درخشند. قالی کاشان یکی از هنرهای دستی تاریخی و سرشناس استان اصفهان است که موجب شهرت جهانی هنر ایران در سده های گذشته تا امروز شده است. كاشان شهری است دارای آب و هوای مساعد در حاشیه غربی كویر نمک كه در طول قرن ها قالی ‌های بسیار زیبا و گران بها تولید و صادر می ‌كرده است. قالی های کاشان نشان دهنده ذوق و سلیقه مردم منطقه بوده و بافتن فرش های نفیس با الیاف پشم، ابریشم و سیم زر از هنرهای مرسوم این شهرستان است. این صنعت زیبا و دنیا پسند كه به باور هنرشناسان جهان چون مجموعه ای از آثار هنرهای گوناگون سده های پیشین است، عالی ترین میراث هنری ایران به شمار رفته و توسط هنرمندان سخت كوش كاشانی به اوج ترقی و كمال خود رسیده است. هنر قالی بافی با وجود قدمت بسیار زیادی که داشت پس از انقراض صفویه، تقریبا متروک شده بود ولی از حدود 100 سال پیش مجددا به راه افتاده و در حال حاضر از رونق فراوان و ارزش بسیاری برخوردار می باشد.
قالی بافی یكی از حرفه های بسیار قدیمی و رایج اهالی کاشان به شمار می رود كه از دیرباز مهم ترین منبع درآمد بیش ترمردم این شهرستان به شمار می آمده است. در كنار این صنعت مهم دستی، تهیه و تولید نخ و پشم قالی نیز رواج داشته و سرمایه گذاری های زیادی نیز روی آن می شود. در کاشان قالی بافی در کارگاه های خانگی انجام می گیرد. در هر خانه یک یا دو دستگاه، دارقالی وجود دارد و در خانواده های بزرگ، چهار تا شش دستگاه یافت می شود. در قالی‌های کاشان که از بهترین تولیدات فرش ایران بوده و جنبه تزیین دارند، تار و پود قالی از نخ ظریف یا ابریشم و گره های قالی، ظریف و خیلی نزدیک به هم هستند. به همین سبب قالی های این منطقه بسیار بادوام هستند. جنس فرش كاشان دوپوده است و در آن از گره فارسی بهره می گیرند. برای تهیه خامه قالی های این شهرستان، پشم بسیار مرغوب از كرمانشاه خریداری می شود و قطعات نفیس از پشم كرک دارتهیه می شوند. برای طرح های داخلی گاه از ابریشم استفاده می شود که پرورش كرم ابریشم در خود كاشان صورت می ‌گیرد. پرز قالی ‌های كاشان را كوتاه می ‌چینند و قطعاتی كه از پشم گوسفند یا ابریشم تهیه می ‌شود پرز بسیار كوتاهی دارند. قالی های شهر كاشان و روستاهای این شهرستان 40×40 گره، در هر 5/6 سانتی متر است كه برابر 5/15×5/15 گره در اینچ است. در روستا‌ها قالیچه‌ها درابعاد 5/1×20/2 ‌بافته می شود و در كارگاه های شهری قالی در همه اندازه‌های معمول تا 12 متر مربع تولید می شود. قالیچه های دیواری كاشان با ابریشم بافته می شوند و از آن ها برای تزیین دیوارها استفاده می كنند. قالی های موسوم به قالی محتشم از بهترین نوع قالی های ایران محسوب می شوند. قالی كاشان كه بالاترین رقم صادراتی قالی ایران را به خود اختصاص داده دارای طرح خاص كاشی و نقش های متنوع و متعددی است كه از آن جمله بوم سرمه ای، تصویری، شاه عباسی، لچک، ترنج، افشان، ترنج محراب، طرح های اسلیمی، ساقه گل، نخل، گل زرد، شكوفه و برگ، نقش های متقارن، گلدان، درختی، بته ای و شكارگاه قابل ذكرند. همچنین نقش مدال با طرح گل های كوچک و شاخ و برگ و كناره به سبک هراتی، بسیار دیده می شود ولی قالی ‌های تصویری رواج كمتری دارند. برخی از قالی ‌های پشمی یا ابریشمی كاشان دارای طرح های بسیار دلنشین شامل ترنج بیضی در مركز می ‌باشند كه به عنوان لچک عینا در گوشه‌های زمینه اصلی تكرار می ‌شود. رنگ ها در قالی های کاشان از درخشندگی خاصی برخوردارند. در قالی های این منطقه رنگ های آبی شفاف و یا درجات قرمز و همچنین بژ و شیری رنگ های زمینه را تشكیل می دهد و از رنگ های مختلف سیر و روشن، برای ایجاد تضاد و طرح های داخلی استفاده می ‌شود. گاهی رنگ عاجی هم در آن به كار می رود.گلاب گیریگلاب قمصر کاشان نام دارترین گلاب ایران است که از لحاظ شهرت با قالی های این منطقه برابری می کند. مردم قمصر علاوه بر فرش بافی، كه كار اصلی و همیشگی آن ها است به كاشت و پرورش گل محمدی نیز می پردازند. این كار امروزه یكی از فعالیت های سالانه قمصر بوده و گلاب آن مقبول تمامی ایرانیان است. گلاب های تهیه شده از این گلستان ها در سراسر ایران و کشورهای همسایه شهرت داشته و یکی از برگزیده ترین گلاب ها و عطرها است. گلاب گیری در این منطقه در کارگاه های خانگی و توسط اعضای خانواده انجام می گیرد. در فصل گل چینی نیز تمامی اعضای خانواده به کمک یکدیگر در گلستان ها به چیدن گل ها می پردازند. از هر گلستان، در طی سال تنها 20 روز گل چینی می شود. 
گل های چیده در محلی گردآوری شده و پس از چند ساعت، در دیگ هایی كه بر روی كوره قرار دارند، ریخته می شوند. برای هر سه کیلو گل، چهار برابر آن آب به دیگ افزوده می شود. بر روی دیگ، تغاری كه سرپوشی از گِل پخته شده است قرار داده و دور آن را با آرد خمیر شده و تفاله گل(بن گل) می بندند. دیگ بخار می كند و گل می پزد و بخار گل از سوراخ های پایین تغار وارد نی هایی شده و از نی ها به پارچ های مسی، كه در درون آب سرد نهرها قرار دارد، می ریزد. آب سرد سبب مایع شدن بخار شده و گلاب به دست می آید. گلابی كه به این وسیله و در لحظه های نخست تبخیر، به دست می آید بسیار مرغوب و خوش بو است و بر روی آن، یک سطح غلیظ عطر وجود دارد كه در هنگام خارج كردن گلاب از پارچ، به وسیله قطره چكان، از گلاب جدا می شود. غلظت و مرغوب بودن گلاب ها، بستگی به اندازه گل ریخته شده، در دیگ و نیز شمار برداشت دارد، عطر تنها از پارچ نخست گلاب، به دست می آید و پارچ های بعدی گلاب، عطر ندارند.
سفال گری از دیرینه ترین هنرهای دستی کاشان است که قدمت آن به چند هزارسال قبل از میلاد می رسد. سفال هایی با نقش های سیاه رنگ از 4300 سال ق. م و همچنین سفال هایی با نقش سیاه و برجسته از 3800 سال پیش از میلاد در تپه سیلک باقی مانده که نشان دهنده پیشرفت صنعت سفال گری در آن دوران می باشد. نخستین سفال های منقوش كه متعلق به هزاره پنجم پیش از تاریخ است و در تپه های سیلک كاشان به دست آمده، دارای خطوط عمودی و افقی (به تقلید از سبد بافی) است. همچنین در بین نمونه های كشف شده از سیلک سفال های قرمز رنگی نیز به چشم می خورد كه دارای تزییناتی به صورت لكه های سیاه و دودی است. ساختن ساده ترین نوع سفال، كاری است كه از آن چه در ابتدا به نظر می رسد بسیار دشوارتر است. اول باید خاک را انتخاب كرد و از الک بسیار ریز گذراند تا یک دست نرم شود. سپس باید آن را با ماسه یا سیلیس یا در كوهی نرم كه به «سنگ چینی» معروف است مخلوط كرد. آنگاه ظرف را باید از لعابی پوشانید كه نقش پذیر باشد. این لعاب باید از ماست و سرشیر نرم تر باشد و بر اثر حرارت به بدنه ظرف خوب بچسبد. بعد از آن می توان نقش منظور را روی سطح ظرف طرح یا در آن كنده كاری كرد. چون این كار انجام گرفت باید ظرف را با لعاب فلزی صیقل داد. این لعاب را می توان از قلع یا سرب یا مس گرفت. وقتی این صیقل به میزان معینی حرارت ببیند آب می شود و به پوششی شفاف یا مات یا شیشه ای رنگین تبدیل می گردد. نقاشی های پررنگ درسفال رنگین یا مینا كاری به مینیاتور سازان قرون ششم و هفتم برای تزیین طرح های گران بها میدان و مجال هنرنمایی داده است. حرارت دادن یا گداختن سفال، كار ظریفی است كه در آن خطر اشتباه بسیار است. ظرف ترد ممكن است به زودی خم شود یا بشكند. لعاب ممكن است درست مخلوط نشود. حرارت ممكن است زیادتر یا كم تر از حد لزوم باشد، یا زود تغییر كند. البته اگر كوره های برقی با دستگاه های تنظیم در دسترس باشد، یا اگر شیمی دانان یا مهندسان، كوچک ترین فعل و انفعال شیمیایی را تحت نظر داشته باشند این كار دشوار نیست. اما در ایران همه این مراحل با كمال اشكال انجام می گرفت و اكنون قراین و دلایل بسیار در دست است كه از روی آن ها معلوم می شود ضایعات كم نبوده است منتها در سفال كاری های آسان تر، مخاطرات نادانسته یا پیش بینی نشده بسیار است. بنابراین، طبیعی بود كه استادان اسرار هنر و مهارتی را كه به این دشواری كسب می كرده اند با دقت در خانواده و شهر خود نگه دارند. یكی از كارگاه های مشهور سفال سازی كاشان قریب سه قرن در انحصار یک خانواده بوده است.
در این ناحیه تسهیلاتی برای این هنر وجود داشت. در جویبار باغ فین بهترین نوع سنگ كبالت، كه چون كوبیده شود به صورت ذرات شفاف سخت و بسیار سفید در می آید، می توان یافت. كارگران ماهر كوشنده و قانع نیز در آن جا بودند و به این سبب شهر كاشان مزیتی یافته بود كه موجب شد قرن ها صنعت سفال سازی را در انحصار خود داشته باشد. سبک های مختلف سفال سازی كاشان در همان جا ابداع می شد. ظرف های لعابی منقش رنگ شفاف تری داشت و برق آن ها از آن چه در شهرهای دیگر ساخته می شد بیش تر بود. هنرمندان این شهر طریقه حرارت دادن به قطعات بزرگ را آموخته بودند و به این سبب ساختن محراب های سفالین لعابی منحصر به كاشان شد وگویا همه مسجدها و یا زیارتگاه های ایران به داشتن چنین محراب هایی شوق بسیار نشان می دادند.یكی از مشهورترین این محراب ها كه امضای ابوزید دارد و مورخ به سال 612 ه.ق است در حرم مطهر حضرت امام رضا در مشهد وجود دارد و این زیارتگاه مقدس گنجینه ذخایر و ثروت های مشهور است. در حقیقت، منظره آن چنان حالت وجدی در بیننده پدید می آورد كه در عالم هنر مانند آن وجود ندارد. این محراب مظهر جلال و حشمت و دروازه ای به سوی عالم هیجان مذهبی است.گذشته از محراب، گاهی سفال سازان كاشان برای پوشش تمام دیوار یا تزیین قسمت پایین آن كاشی می ساخته اند. این كاشی ها اغلب به شكل ستاره است و میان آن ها گاهی چلیپای فیروزه ای قرار دارد. در نقوشی كه برای تزیین مسجدها به كار می رفته تنها نقش های انتزاعی معمول بوده است. اما شكل صلیب اغلب در این نقوش تكرار می شود. با این حال، هر یک از اشكال ستاره طرح خاصی داشته اما همه به یک شیوه بوده است. تنوعی كه در طرح ها دیده می شود اغلب مایه حیرت است. در بیش تر این نقش ها قرینه وجود دارد، اما در بعضی از آن ها مانند دو كاشی كه در محور لوله مضبوط در موزه آرمیتاژ است به كلی از قرینه سازی دور است. زیبایی و متانتی كه در این نقش ها هست نتیجه احساس دقیق هنرمندانی است كه نسبت به نهضتی كه در این دوره واقع شد ایمان داشتند و مشق و تمرین دقیقی كه در خطاطی می كردند از جمله مقدمات و لوازم استادی در این فن شمرده می شد.
دور كاشی ها را حاشیه های پهنی فرا می گرفت كه در آن ها برای مسجد، دعا و برای قصر، شعر می نوشتند و مجالس میان این حاشیه تصویر همان شعرها بود. دكتر بهرامی درست گفته است كه این كاشی ها مانند ورق های كتاب است كه دوام بیش تری دارد. بعضی از این نوشته ها، مانند دو قطعه كاشی كه در موزه بستن و موزه قاهره ضبط است، مشتمل بر تاریخی است كه در تشخیص و تعیین زمان این سفال كاری های مهم به محقق كمک می كند.همین شیوه ها و طرح ها كه در ساختن محراب به كار رفته در اشیای دیگر مانند چهارپایه و كاسه نیز مورد استفاده واقع شده و به خوبی نشان می دهد كه این اشیا نیز به دست همان سازندگان كاشی ها ساخته شده است. سفال سازان كاشان كه هرگز از پیش رفت های خود راضی نمی شدند، پیوسته در كار ابداع و توسعه و تزیین هنر خود بودند. این هنرمندان نه تنها نوشته های برجسته را به نقاشی روی لعاب افزودند بلكه نكات و مطالب جدی تری را نیز در این میدان وارد كردند. مثلا منظره پیكاری كه با درفش مواج، هنگامی كه جنگ و در هم افتادن سوار و پیاده و مركب و دروازه های گشوده شهر را، كه نشانه آمادگی برای نبرد است، به صورت هیجان انگیزی نشان می دهد. در این كاشی هنر مینیاتور سازی با همه وضوح و كمال و تنوع رنگ و بیان احساسات درونی جلوه گری كرده است.استادان كاشان برای مشتریان ثروتمند تزیینات بیش تری به كار می بردند. در حال حاضر چند نمونه در دست است كه در آن ها صحنه هایی از دربار و گفت و گوی درباریان نقش شده است. در این مجلس شاه زاده ای تصویر شده كه جامه فاخری بر تن دارد و هاله ای دور سر اوست و پشت سرش زمینه پرگلی وجود دارد كه بر سطح طلایی نقش شده است. تصویر این امیران و شاه زادگان نمونه طرز تفكر و اصول اخلاقی و اجتماعی آن عصر است.
پرنقش ترین ظرفی كه از سفال ایران باقی مانده صحنه ای است از محاصره قلعه ای كه در داخل ظرف بزرگی نقش شده و این ظرف اكنون در تالار فریر موجود است. این مجلس به یقین یكی از وقایع تاریخی را نشان می دهد. نام هایی كه می توان خواند، اما با اشخاص تاریخی تطبیق ندارند، معرف قهرمانان این صحنه است. دیوارهای شهر با طرح های معرق كاملا نمودار است. بسیاری از اشخاص كاملا زنده و در حركت جلوه می كنند و صحنه جنگ روی هم رفته تاریخ نظامی این دوره را روشن می سازد.البته نمی توان گفت كه مینیاتور سازان آن عصر در ساختن چنین مجالس دقیق و پرجمعیت توفیق بزرگی یافته اند. جز در لبه طرح، صحنه نقاشی نه با شكل ظرف ارتباط دارد نه در تركیب و ساختمان آن نظم و قاعده ای رعایت شده است. پشت ظرف صحنه شكاری را نشان می دهد و شامل تصویر شكارچیان است كه در پی شكارهای قوی جثه ای هستند و این نقوش سایه وار روی زمینه روشنی كشیده است. این نقش كه به شیوه معمول دیرین است، رضایت بخش تر است. حاشیه دوره آن كه مشتمل بر كتیبه ای به خط كوفی است نیز زیباست.علاوه بر این طرح های تجملی، استادان سفال ساز كاشان ظرف هایی به سبک های مختلف ساخته اند كه از نظر سلیقه، و زیبایی قابل توجه است. نوع مشخص آن بسیار نازک و سبک است.این ظرف ها روی پایه بلندی قرار گرفته و دارای قاعده ای ظریف و دیواره های خوش تركیب براقی هستند كه روی هم به آن ها شكل زنگ وارونه می بخشد. متخصصان اغلب درباره این ظرف ها گفته اند كه «زیباترین قالب سفال سازی است». این نمونه ها اغلب با خطوط شعاعی كه نوشته هایی در میان آن ها هست و طرح های حلقه ای كه به تناوب آن ها را در بر گرفته زینت شده اند و گاهی نقطه ها و خط های بسیار نازک كه به باران گل برگ می ماند، در فواصل آن ها قرار دارد. درون ظرف ها گاهی با كتیبه های عربی كه از كاشی محراب ها اقتباس شده آراسته است رنگ این ظروف بسیار متین است، زیرا تنها سیاه و كبود روی سفید صدفی نقش شده است.
كاشان از معادن لاجورد كه در جنوب وجود دارد استفاده فراوان می كرد. این سنگ بعدها به چین برده شده و در آن جا به نام «آبی محمدی» معروف گردید و در خزاین چین مانند طلا حفظ می شد، اما استفاده از این ماده مستلزم دقت خاص در تركیب آن با مواد دیگر بود. در قرن هشتم كه رنگ كبود برای زمینه طرح ها معمول و متداول بود، سفال سازان ایران كوزه ها و كاشی ها و ظروف را با طرح ظریف سفید روی متن طلایی می آراستند.از نظر فنی چند كوزه و تنگ مشبک كه به جا مانده است برجسته ترین نمونه هنر سفال سازی كاشان به شمار می رود. این ظرف ها دارای پوسته ای خارجی است كه مشبک شده و به نحو زنده ای كالبد جانوران و گیاهان را نشان می دهد. فن مشبک كردن ظرف ها در اواسط قرن ششم به كمال رسید. این هنر چنان دشوار است كه حتی امروز بیان اصول فنی آن آسان نیست. شاید منشا این هنر ساختن فانوس باشد. عالی ترین نمونه این كار كوزه ای است متعلق به سال 612 ه. ق. كه اكنون در موزه متروپولیتن محفوظ است. تاریخ مزبور نماینده زمانی است كه این نوع كوزه گری به مرحله كمال رسیده بود.
هنر کاشی سازی از هنرهای کهن ایران زمین است که قدمت آن به دوران بابلیان می رسد. کاشی هایی که ما امروزه استفاده می کنیم با کاشی هایی که در دوران گذشته استفاده می شده است متفاوت است ولی از نظر ماهیت هر دو سفال های لعابی هستند که برای تزیین بناها به کار می روند. کاربرد آجرهای لعابی از زمان بابلیان رایج بوده و آثار به جا مانده از آن دوران این امر را تایید می کند. در هزاره دوم پیش از میلاد مسیح در عیلام نیز آجرهای لعابی به كار برده می شده است. آجرهای رنگی در زمان هخامنشیان نیز در ساختمان هایی كه در فلات ایران به ویژه شوش و تخت جمشید برپا شده بود، دیده می شود. به نظر می رسد كه كاربرد آجرهای رنگی و لعابی در زمان سلوكی ها، پارت ها و ساسانی ها معمول نبوده است ولی در زمان خلافت بنی عباس در بغداد بار دیگر احیا شد. در پایان سده دوازدهم نوع جدیدی از تزیین دیوارهای سفالی در ایران پدید آمد و آن كاشی های نقش دار بود. این نوع كاشی ها در سده نهم در عراق به ویژه بغداد و سامره به كار برده می شد و از آن جا به مصر، شمال آفریقا و اسپانیا از یک سو و ایران از سوی دیگر گسترده شد. این كاشی های منقش اغلب در مراكز كاشی سازی كاشان، در مركز ایران ساخته می شد و از آن جا به سایر قسمت های خاور نزدیک و میانه فرستاده می شد. دو نوع مختلف از این كاشی ها وجود دارد: نخست كاشی هایی كه روی آن صاف رنگ آمیزی شده و طرح و نقش آن صلیب و ستاره بود، دوم كاشی های بزرگ تر كه رویه آن برجسته بود و بیش تر در ساختمان محراب ها یعنی محل نیایش رهبران مذهبی و در مسجدها به كار برده می شد. بسیاری از این كاشی های برجسته و الوان محراب ها امضا هنرمندان كوزه گر كاشانی را دارد. یكی از ناموران آن ها ابوزید است كه محراب مهم ترین زیارتگاه ایرانیان را در مشهد در سال 1215 میلادی ساخت. كاشان تا میانه سده چهاردهم در هنر ساختن كاشی های برجسته و الوان سخت استاد بوده است. 
در این زمان شیوه دیگری در كاشی كاری در خاور ایران پدید آمد و آن كاربرد كاشی های معرق بود. در این نوع کاشی کاری طرحی قبلا کشیده می شد و سپس قطعات ریز را با شکل های مختلف از کاشی های یک رنگ مطابق طرح، در کنار یکدیگر قرار می دادند. این نوع کاشی مزیت های زیادی بر کاشی های درخشان داشت اول این که كاشی های یک رنگ معمولی را هر كوزه گر محلی كه لعاب خوب و رنگ زیاد در اختیار داشت می توانست بسازد گرچه كاشان قرن ها انحصار فروش سنگ لاجورد را در اختیار داشت ولی مقدار كمی اكسید كبالت (سنگ لاجوردی) مورد نیاز این كاشی ها را می شد در همه جا از طریق خرید و فروش و داد و ستد به دست آورد. دوم هزینه حمل و نقل گران و خطر شكستن كاشی ها به هنگام باربری نیز بدین طریق یعنی با تولید كاشی های محلی برطرف گردید و در آخر این که كاشی كاری های معرق در معماری ساختمان با اندازه های متنوع و مختلف قابل استفاده است. با این كاشی ها می توان از گل سرخ كوچكی كه قطر آن به اندازه 30 سانت باشد گرفته تا تزیینات داخلی و خارجی گنبدهای عظیم مساجد را پوشانید. 
این كاشی كاری ظاهرا نخست در خاور ایران پدید آمد و در زمان تیموریان در هرات (افغانستان امروزی) به آخرین درجه از تكامل خود رسید. طرح های كاشی كاری هرات در سده چهاردهم بسیار خوش و زیبا و ساختمان آن ها محكم بود. نمونه بارز كاشی كاری هرات در ایران مسجد جمعه اصفهان و یزد است. مسجد جمعه یزد، مربوط به سال 1375 میلادی است. در سده پانزدهم در هنر و سبک كار گذاری كاشی ها ظرافت خاصی اعمال گردید که در این زمان نیز كاشان روش جدید را متداول ساخت. مسجد میدان كاشان امضای حیدر كاشی تراش را به سال 1463 میلادی نشان می دهد.امروزه هنر ساخت كاشی های معرق (كاشی كاری ریز) به لحاظ اهمیت و احتیاجی كه به تعمیر بناهای تاریخی و هنری ایران وجود دارد، احیا گردیده است. كاشی كار امروزی ایرانی در این رشته این قدر جلو رفته است كه كیفیت ساخته های او با كار استادان سده نوزدهم برابر است. در این میان کاشان همچنان یکی از مراکز مهم کاشی سازی می باشد که در هنر دیرین خود مشغول فعالیت است.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
كاشان، از دیرباز تا كنون به نام های: كی آشیان، آمبورودوكس، كستسیونت، كاسان، كاسیان، قاشان، قاسان، كاه فشان، چهل حصاران، و … خوانده می شده است. عده ای معتقدند از آن جا كه نخستین آثار آبادانی در این ناحیه ساختمان هایی بوده كه به فرمان پادشاهان در سرچشمه فین بنا شده است، آن جا را « كی آشیان » یعنی خانه و جای گاه پادشاهان گفته اند. برخی دیگر از پژوهشگران نیز كاسان و كاشان را مشتق از نام قبایل كاسو یا كاشوهای معاصر دوران پادشاهی حمورابی در بین النهرین می دانند. به باور بعضی از نویسنده گان دوران اسلامی، بنای شهر كاشان به دستور زبیده خاتون، همسر هارون الرشید ‌خلیفه عباسی ( درگذشته 175 هـ . ق )، که هم چون مردم آن شهر شیعه مذهب بوده، انجام گرفته است. بر این اساس از آن جا که در آغاز كار برای تعیین نقشه حصار و دیوار شهر، جای آن را كاه فشانی كرده اند، از آن رو « كاه فشان » نامیده شده، كه رفته رفته به « كاشان » تبدیل شده است. كاشان از دیرباز محل زندگی مردمان گوناگون بوده و فرهنگی كهن را در خود جای داده است، ‌چنان كه تپه های سیلك ‌در 3 كیلومتری جنوب باختری شهر كاشان و آثار به دست آمده از این تپه با هفت هزار سال پیشینه تاریخی خود، گوه این گفتار است. شهر كاشان در دوران های هخامنشی، اشكانی و ساسانی جزو قلمرو آنان بوده و چند بنای ارزنده از این دوران همانند آتشكده نیاسر و آتشكده خرم دشت از زمان ساسانی، و پیدا شدن سكه هایی از روزگار هخامنشیان، تداوم زندگی و سیر پیشرفت را در این ناحیه كهن سال آشكار می سازد. كاشان در دوران دیلمیان از شكوفایی و آبادی ویژه ای برخوردار بوده صنعت سفال گری و فلزكاری آن، شهرت داشته است. با روی كار آمدن سلجوقیان در اوایل سده 5 هـ . ق نیز شهر كاشان اهمیت و اعتبار زیادی یافت. در سال 621 هـ . ق مغولان، مردم كاشان را قتل عام كردند، اما هولاكوخان هنگام تاخت و تاز در آن ناحیه، به احترام وجود بابا افضل الدین مرقی كاشانی، سپاهیان را از چپاول و كشتار مردم بازداشت. سكه های نقره ای كه در كاشان به نام مبارزالدین و شاه شجاع مظفری ضرب شده، نشان می دهند كه از سال 757 تا 768 هـ . ق شهر كاشان جزو قلمرو آل مظفر بوده است. 
هنگام یورش تیمورلنگ به نواحی مركزی ایران، امیر مجدالدین مظفر كاشی كه به فرمان سلطان زین العابدین مظفری، خواهرزاده خود حكمران كاشان و اصفهان بود، با حسن تدبیر از كشتار و چپاول تیمورلنگ جلوگیری نمود. در دوران صفوی به دلیل علاقه آنان به مذهب شیعه و هم چنین اهمیت شهر كاشان از این نظر، شهر رو به پیشرفت نهاد. شاه صفی، ( 1038 –1052 هـ ق ) دراین شهر درگذشت و فرزندش شاه عباس دوم ( 1052-1077 هـ ق ) در این شهر به تخت پادشاهی نشست. كاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامی گذراند و با آن كه شكوفایی زمان صفوی را نداشت، ولی هنوز صنعت آن بر دیگر شهرها برتری داشت. شهر در این زمان گسترش یافته و بناهای بسیاری بدان افزوده شد. از جمله بناهای دوره قاجار خانه بروجردی ها، مسجد و مدرسه آقا بزرگ و مدرسه امام، … است، ‌كه از شاه كارهای هنری این دوران به شمار می روند

طبیعت درشهرستان کاشان

شهرستان كاشان با وجود وسعت كم از تنوع آب و هوایی و اوضاع طبیعی برخوردار است به طوری كه شمال آن كه بخش آران و قسمت هایی از بخش حومه را در بر می گیرد خشک و گرمسیری و قسمتی از نواحی مركزی و تمام نواحی جنوبی آن كوهستانی و ییلاقی است. به همین دلیل رودخانه مهم و قابل اهمیت این شهرستان در نواحی جنوبی آن جریان دارند كه عمدتا عبارت اند از: رودخانه قمصر، رودخانه جوشقان، آب شاه، آب لتحر، خط، قهرود، كهرود. ولی به علت كم آبی در بیش تر نقاط این شهرستان اقدام بر حفر آب انبار و كاریزهای متعددی نیز نموده اند كه در موارد ضروری از آن ها استفاده می شود. در شهر كاشان 70 آب انبار بزرگ و كوچک وجود دارد. به دلیل بارندگی هایی كه بیش تر به صورت برف در قلل مرتفع این شهرستان صورت می گیرد چشمه های فراوانی در نقاط مختلف آن وجود دارد كه مهم ترین آن ها عبارت اند از: چشمه فین معروف به سلیمانی، چشمه اسکندر، آب سرخ فریزهند، چشمه شاه، چشمه چمن بالا و چشمه میلاجرد. 
رودخانه قمصركاشان
رودخانه قمصر از دامنه های خاوری كوه كرگز سرچشمه گرفته و پس از آبیاری کردن زمین های مركز بخش قمصر به سوی شمال جریان یافته و تا زمین های جنوب شهر كاشان ادامه پیدا می كند. این رودخانه از نظر اقتصادی اهمیت زیادی در منطقه داشته و به همین جهت از قدیم الایام سدی بر روی آن زده اند. 
رودخانه جوشقان كاشان
رودخانه جوشقان (Jowshagan) دارای دو شاخه است که یک شاخه آن از كوه كم سفید در دهستان جوشقان قالی و شاخه دیگر آن از كوه كرگز در همین دهستان سرچشمه می گیرند. این رودخانه پس از آبیاری کرددن زمین های مسیر خود در مركز بخش میمه به هم پیوسته و تا زمین های جنوبی این بخش ادامه مسیر می دهد
چشمه فین (معروف به چشمه سلیمانی ) كاشان
چشمه سلیمانی فین، در 6 کیلومتری باختر کاشان از بن کوه دندانه می جوشد. این چشمه را می توان مهم ترین و شاید نخستین کاریز دوران باستانی دانست که نام آن درتاریخ آمده است. آب چشمه فین از بن صخره های كوه دندانه و شكاف تخته سنگها و از دل زمین می جوشد و به حوض و استخری می ریزد.از آنجا در آب گیرها و جدول های زیبای باغ جریان می یابد و در گذرازخیابان های سرسبز و خرم باغ به آبادی می رسد و باغستان های انجیر و انار را سیراب می کند. این چشمه كه منسوب به حضرت سلیمان (ع) است، در پشت باغ فین و در قسمت غربی آن واقع شده است. در حقیقت آبادانی و سرسبزی باغ فین مدیون آب این چشمه است؛ البته نبایدهنر منحصر به فرد جریان سازی آب چشمه را در باغ فین فراموش كنیم. به طوری كه به این منظور از اختلاف سطح و شیب زمین باغ برای فوران آب در شتر گلوها و فواره ها با ظرافت خاصی استفاده شده است. همچنین با پله پله كردن مسیر آب، به سرعت آن افزوده شده است و پر سر و صدا شدن آب، زیبایی مسیر را دو چندان ساخته است. بر روی مظهر (محل بیرون آمدن آب چشمه ) ساختمانی بنا شده كه قسمت شرقی آن در زمان شاه سلیمان صفوی و بخش غربی در سال 1329 ه ش ساخته شده است. 
چشمه اسکندر كاشان
چند متر پایین تر از آتشكده نیاسر، چشمه آب تمیز وخنكی جریان می یابد و به روستا می رود ، این چشمه كه چشمه اسكندر نام دارد ، از قدیمی ترین چشمه های شناخته شده است كه 1680 متر بالای سطح دریا می باشد. آب های روان از كنار آتشكده های زیاد دیگری جریان می یابند كه این می تواند علامت پرستش آناهیتا ، الهه باروری و مرتبط با آب باشد. در ادامه چشمه، آبشار اسكندروجود دارد و در قسمت پایین آبشار، دو سنگ آسیاب وجود دارد . 
آب سرخ فریزهند كاشان
چشمه فریزهند در فاصله 78 كیلومتری جنوب كاشان قرار دارد. اطراف این چشمه را رسوبات حاصل از جریان آب فرا گرفته و آب آن از دسته آب های بی كربناته مخلوط همراه با گاز است که در درمان بیماری های دستگاه گوارش، كبد، مجاری صفراوی، معده و روده و بیماری های تغذیه ای موثر است. به سبب وجود املاح آهن در تركیبات آن در ازدیاد تعداد گلبول های قرمز و مقدار هموگلوبین خون و در نتیجه درمان انواع كم خونی نیز موثر است. 
كوهستان كركس (نطنز، كاشان)
كوهستان كركس با ارتفاع 3895 متر در شهرستان های نطنز و كاشان قرار دارد و کوه کرکس که بلندترین ستیغ این کوهستان محسوب می شود و در 12 كیلومتری جنوب باختری نطنز واقع شده است. این كوهستان از سوی شمال به وسیله راه اتومبیل رو كاشان - دلیجان به كوهستان اردهال می پیوندد و راه اتومبیل رو نطنز - مورچه خورت آن را از سمت جنوب محدود می سازد. نواحی شمالی این کوهستان متعلق به کاشان و نواحی جنوبی آن به شهرستان نطنز تعلق دارد که روستاهای بسیاری درآن پراکنده شده اند. مهم ترین روستای این منطقه از کوهستان کرکس، روستای ابیانه است. از این کوهستان رودهایی سرچشمه می گیرند که اغلب آن ها خشک رودی بیش نیستند. میزان بارندگی این کوهستان 200 تا 400 میلی متر است که جزو مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می شود و میانگین دمای سالیانه آن 5 تا 15 درجه می باشد . برای صعود به قله کرکس باید از جاده نطنز اوره عبور کرده و سپس صعود از دره اوره و طی راه مالرو به روستای بیدهند ادامه مسیر داد. علاوه بر راه مزبور، عبور از مسیر اتومبیل رو کاشان هنجن و بیدهند وسپس صعود به طرف قله از طریق راه مالرو بیدهند به روستای اوره، مسیر دیگری است. 
غار نیا سر كاشان
این غار از یکی از عجایب و نوادر آثار باستانی است که در حدود 1800 تا 2000 سال قبل در كوه كركس و بر فراز تپه های آهكی مشرف بر نیاسر كاشان و احتمالا با مقاصد آیینی و مذهبی به صورت تونل سنگی و پر پیچ و خم با ابزار ابتدایی كنده شده است. غار نیاسر شامل مجموعه زیرزمینی و پیچیده ای است كه از راهروهای تنگ و طولانی و اتاق ها و چاه های متعددی تشكیل شده و دسترسی به اعماق آن بدون بهره گیری از وسایل پیشرفته امروزی ممكن نیست. این غار كه به سوراخ رییس یا غار ویس شهرت دارد، قرن ها نامكشوف مانده و در هیچ یک از متون تاریخی و آثار تحقیقی قرون اخیر به رغم ذكر سایر بناهای تاریخی منطقه نظیر آتشكده نیاسر (بنا شده توسط اردشیر بابكان موسس سلسله ساسانیان)، مورد اشاره قرار نگرفته است.غار نیاسر در سه طبقه و با حفر چاه های متعددی كنده شده است. درازای دالان ها و اتاق های این غار هزار تو بالغ بر 500 متر و سطح مقطع بیش تر گذرگاه های زیرزمینی آن كم تر از یک متر مربع و در بعضی از افق ها به 70×100 سانتی متر مربع می رسد. افق های ارتفاعی گوناگون آن توسط 45 حلقه چاه، به عمق تقریبی 118 متر به یكدیگر متصل می شوند. غار نیاسر طی قرون و اعصار متمادی به دلیل آب گرفتگی دچار زنگار شده است و در حال حاضر بدون آن كه به دیوار ها و ستون ها آسیبی وارد شود، توسط گروه های معدنی شركت زغال سنگ البرز خاوری وابسته به شركت ملی فولاد ایران در حال پاكسازی است. این غار در دیواره صخره ای مشرف به شهرستان نیاسر، چهار دهانه ورودی دارد و شامل دو قسمت مجزا است. بخش مركزی آن مجموعه ای است از هفت اتاق كه در سطوح ارتفاعی گوناگون و در دل كوه به نحو استادانه ای حجاری شده اند و از طریق چاه های متعدد و دالان های زیرزمینی به طبقات زیرین مرتبط می شوند. بخش دیگر آن یک دالان طولانی با شیبی ملایم و چاه های مرتبط است كه به باغ زیبای تالار منتهی می شود. در قسمت انتهایی این بخش، در باغ تالار، بخش بزرگ مركزی دیگری با اتاق های متعدد تعبیه شده است. در این مسیر آثاری نظیر سنگ آسیاب (به عنوان درپوش چاه ها)، آب انبار و مجاری ویژه ای مشاهده می شود. از شگفتی های مهم و جالب توجه این غار انسان ساخت بودن آن است. كمبود هوا در هیچ نقطه ای از آن احساس نمی شود و حتی در عمیق ترین نقاط آن عمل تهویه به طور طبیعی انجام می گیرد. غار نیاسر دارای 20 اتاق با مساحت كلی 5/176 متر مربع است و بزرگ ترین اتاق آن 6/28 متر مربع و كوچک ترین آن 8/1 متر مربع مساحت دارد. یكی از فرضیات در مورد منشا تاریخی این غار بیانگر آن است كه در ساخت آتشكده نیاسر از سنگ های تراشیده شده حاصل از كندن غار استفاده شده است. به نظر می رسد که زمان حفر این غار پیش از زمان احداث آتشكده باشد. غار نیاسر در ادوار گوناگون موارد استفاده نظامی و دفاعی داشته و چاه های آن برای اشخاص ناآشنا بسیار خطرناک و مهلک است.

مساجد و مدارس مذهبی درشهرستان کاشان

مسجد میان ده (قمصر) كاشان در میان ده قمصر بنایی ساده و مركب از یک چهار دیواری با پوشش تیر پوش به نام مسجد میان ده قرار دارد که از این بنا به نام مسجد امام حسن(ع) نیز نام برده شده است. محراب گچ بری نفیسی به ارتفاع 309، ‌عرض 228 و عمق 50 سانتی ‌متر با كتیبه‌هایی به خط كوفی، نسخ و ثلث و نقوش متنوع اسلیمی و گل و بته تزیین شده و دارای دو حاشیه، ‌دو طاق نما با قوس تیزه ‌دار و بقایای دو سر ستون در هر طرف طاق نمای فوقانی اثر ارزنده مسجد میان ده است. آبی لاجوردی زمینه نقوش و كتیبه‌های محراب همچنان زینت بخش این مسجد است. محراب مسجد میان ده، از نظر طرح و تزیینات و اسلوب كلی، شباهت زیادی با محراب‌های قرن ششم هجری دارد و به شماره 369 به ثبت تاریخی رسیده است.  مسجد سید كاشان مسجد سید یكی از بناهایی است كه حاج شعبان علی پشت مشهدی در نیمه اول قرن گذشته برای نماز جماعت ساخته است و در جوار بقعه حبیب بن موسی قرار دارد. جلو خان آن كه با در ورودی به راهرو و مسجد صحن امامزاده مشترک می ‌باشد دارای سقف آجر و كاشی مقرنس كاری است و بر كتیبه كاشی خشتی سه طرف سر در، قطعه تاریخ بنا به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی اشعاری ثبت شده است. مجموع بناهای مسجد سید عبارت است از صحن و سرای حوض خانه و آبریزگاه، مقصوره گنبدی شكل كه در دو طرف شرق و غرب آن، دو شبستان بزرگ زمستانی با اطاق‌های آجری و مقرنس ساخته شده و دارای سه محراب می‌ باشد یكی محراب مقصوره وسط كه سقف آن مقرنس گچی است و از بالا تا پایین نقاشی رنگارنگ شده و دیگر محراب شبستان خاوری مسجد كه سقف آن مقرنس گچ كاری و از كتیبه تا كف زمین با كاشی خشتی الوان پوشیده شده، محراب سوم در وسط دیوار جنوبی شبستان باختری است كه با گچ مقرنس كاری كرده‌اند.  مسجد آقا بزرگ كاشان مسجد آقا بزرگ بنای عظیمی است که بنیان گذار آن حاج محمد تقی خانبان بوده و آن را جهت نماز جماعت و محل درس و بحث حاج ملا مهدی نراقی دوم ملقب به آقا بزرگ بنا نهاده است. گنبد و بارگاه با شكوه آن به واسطه عظمت ساختمان و طرح عالی و نقشه بی ‌نظیر مخصوصا دقایق و فنون معماری اصیل ایرانی كه در آن به كار برده شده یكی از مهم ترین بناهای نیمه دوم قرن گذشته یعنی زمانی كه اصول معماری ایران رو به انحطاط و تنزل نهاده به شمار می رود.مسجد دارای سر در زیبایی است كه سقف آن با مقرنس‌های معلق گچ كاری و نقاشی تزیین شده دیوارهای جلو خان از كتیبه بالای سر در تا كف تخت گاه های طرفین درگاه با كاشی ‌های خشتی الوان پوشیده و زینت داده شده سپس كرباس وسیع هشت ضلعی كه سقف آن را با آجر و كاشی مقرنس و طاق بندی نموده‌اند از آن جا به وسیله دو دهلیز مسقف عریضی به صحن و سرای مسجد و مدرسه اتصال دارد. در این دهلیزها دو حجره برای خادم و روی آن ها چهار بالاخانه در طرفین سرسرا ساخته شده به طوری كه نمای این جبهه از داخل محوطه نمودار می ‌باشد. صحن وسیع آن در دو طبقه ساخته شده است. طبقه اول كه هم كف با حوض و باغچه بندی است و اختصاص به مدرسه داشته در سه طرف آن دوازده حجره با صندوق خانه و راهروهای جداگانه با یک مدرس بزرگ تر از حجرات در وسط و چند انبار در زاویه‌ها ساخته شده و در سمت شمال آن سرداب بزرگ مدرسه با دو عدد بادگیر مرتفع هوایی احداث گردیده است.  مسجد تبریزی‌ها (واقع در بازارچه ملك) كاشان مسجد تبریزی ها در بازارچه ملک واقع شده است و بانی آن حاج محمد حسین تبریزی بود. دو طرف در بزرگ كنده كاری مسجد با كاشی های خشتی الوان تزیین شده است. هشتی مسجد دارای كتیبه‌ای است كه آیات قرآن گچ بری شده شبستان آن مشتمل است بر هجده چشمه كه سقف آن ها با آجر چینی و كاشی مزین شده. ازاره دیوار و ستون‌ها كاشی كاری منقش بر كتیبه‌های چهار جانب شبستان و دور ستون‌ها آیات قرآن به خط نسخ سفید بر زمینه لاجوردی و لاكی رنگ نقاشی شده و هم چنین لچكی های زیر كتیبه‌ها را با نقش و نگار مزین نموده‌اند. محراب مسجد دارای كتیبه گچی است كه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی آیه ای بر آن نگاشته شده است. از كتیبه تا كف زمین با كاشی منقش پوشیده شده و صحن و حیاط مسجد كه دارای هشت اتاق و بناهای ضروری دیگر است، 2 متر پایین ‌تر از كف شبستان ساخته شده و بر سر در جلوخان مسجد، لوح سنگ نبشته‌ای شامل اشعاری از حاج میر معصوم خاوری كوزه كنالی نصب شده است.  مسجد میدان/ میرعماد كاشان مسجد میدان یا میرعماد در بخش خاوری بازار و مقابل میدان فیض یا میدان سنگ سابق واقع شده و یكی از مهم ترین بناهای تاریخی كاشان است. بنای این مسجد بر طبق كتیبه سر در ورودی آن، در زمان جهان شاه قراقویونلو به سال 868 هـ. ق توسط خواجه امیر عماد الدین شیروانی ـ احتمالا در جای مسجدی از دوره خوارزمشاهیان ـ ساخته شده است. تنها اثر خوارزمشاهی این مسجد، محراب كاشی نفیس، مورخ 623 هـ. ق و كار حسن بن عرب شاه است كه در سال 1307 هـ. ق ربوده شده و امروزه در موزه برلین نگهداری می ‌شود. بنای مسجد در اصل در میان مجموعه‌ای از چند ساختمان شامل خانقاه، بیمارستان، كاروانسرا و مدرسه قرار داشته كه همگی از بین رفته‌اند. نقشه مسجد از نوع چهار ایوانی دارای گنبد خانه، شبستان، ایوان،‌ سردر، صحن و رواق، منبر كاشی نفیس، آب انبار و كتیبه‌های تاریخی است.مسجد دارای سر در و جلوخان عالی و جالب توجهی است كه با گچ بری، قطاربندی و یزدی بندی تزیین و نماسازی شده است. در این جلوخان، با قرینه سازی نمای سر در، انحراف جهت بنا را نسبت به محور جلوخان و میدان مقابل به طور غیر محسوسی بر طرف ساخته‌اند. بر جدارهای اطراف سر در، مجموعه‌ای از كتیبه‌های تاریخی از دوره قره‌ قویونلو تا قاجاریه ثبت و ضبط شده كه حاوی اطلاعات مهم تاریخی و اجتماعی است. كتیبه تاریخی سر در و مسجد به خط رقاع برجسته توام با نقاشی آب و رنگ، نمونه ممتازی از‌ هنر دوره قره قویونلو است. متن كتیبه حاوی نام جهان شاه قره قویونلو و تاریخ و بانی مسجد ـ عماد الدین محمود شیروانی ـ است. در بزرگ مسجد، چوبی كنده كاری و میخ كوبی شده است و بر قاب‌های وسط آن، عبارتی به تاریخ محرم 1123 با نام میرزا محمد المتولی حک شده است. از این در وارد هشتی مربع شكل گنبد داری می ‌شوند. این هشتی دارای یک ورودی به ایوان باختری صحن و راهروهایی به رواق‌های اطراف است. در راهرو و دهلیز سمت راست مسجد، روی بدنه بنا یكی از جرزها، كتیبه كاشی معرقی نصب شده كه بر اطراف آن، عباراتی به تاریخ 897 هـ. ق و نام قطب الدین بن شمس الدین فیروزآبادی میبد یزد نوشته شده است. ازاره‌های دو طرف راهرو با كاشی شش ضلعی بنفش و فیروزه‌ای تزیین شده است. در وسط هشتی گنبددار، سنگاب بزرگ پایه ‌داری هست كه به طور یكپارچه از سنگ تراشیده شده است. از هشتی وارد ایوان باختری و از آن جا وارد صحن نسبتا وسیع مسجد می ‌شوند. در چهار طرف صحن،‌ چهار ایوان و در طرفین ایوان‌ها، مجموعا 14 رواق وجود دارد. ایوان جنوبی صحن، باریک ترین و عمیق‌ترین و در عین حال، تنها ایوان تزیین شده اصلی بناست. از انتهای این ایوان می ‌توان وارد محوطه گنبدخانه شد. شبستان زیر گنبد به شكل مربع و از سه ضلع دارای درگاه‌هایی به سمت ایوان جنوبی و شبستان كناری است و در ضلع جنوبی آن، محرابی قرار دارد. ازاره گنبد خانه با كاشی‌های شش ضلعی محاط در یک نوار باریک از مثلث پوشیده شده است. شكل مربع گنبد خانه به كمک گوشه سازی در بالا به 8 و سپس 16 ضلعی تبدیل شده و گنبدی از نوع گنبدهای كم خیز دوره صفوی بر آن قرار گرفته است. منطقه 8 و 16 ضلعی زیر گنبد دارای طاق نما و روزنه‌هایی است.از جمله آثار نفیس گنبد خانه، منبر كاشی معرق به ارتفاع 4 متر با شش پله است كه سالم و دست نخورده بر جای مانده است. بر طرف راست این منبر به خط ثلث طلایی رنگ، عبارتی عربی با مزمون در ایام سلطان ابو سعید گوركان، نوشته شده است. در سمت راست گنبد خانه، شبستان سه دهانه‌ای واقع است. ایوان‌های خاوری و باختری صحن، از نظر اندازه قرینه یكدیگرند اما ایوان شمالی، از دیگر ایوان‌ها عریض‌تر و كم عمق‌تر است. تمام ایوان‌ها از طریق درگاه‌های جانبی به رواق‌های اطراف راه پیدا می ‌كنند. در پشت صحن مسجد، محوطه دیگری واقع است كه رابط بین مسجد و محلات پشت آن است. در سر در این قسمت، كتیبه‌ای از شاه عباس اول به تاریخ 1033 هـ. ق متضمن اشعاری درباره بنای ساختمان عام المنفعه‌ای توسط شاه عباس نصب شده است. در جلو خان و سر در اصلی مسجد، كتیبه‌های متعددی در مورد قوانین حکومتی آن دوران نصب شده اند. از آثار ارزشمند دیگر مربوط به این مسجد، متن وقف نامه خواجه عماد الدین شیروانی است. این بنا به شماره 117 به ثبت تاریخی رسیده است.  مسجد درب یلان (كاشان) بنای مسجد درب یلان از دو قسمت مدرسه و مسجد ساخته شده است. مسجد دو شبستان زمستانی و تابستانی دارد که یكی از شبستان ها، بزرگ و فوقانی و دیگری كوچک تر و تحتانی و هم كف با حوض خانه ساخته شده است. سه در خروجی درب یلان به محله های مجاور گشوده می ‌شود و ماذن آن بالای دری میان گذر درب یلان، ساخته شده است. مدرسه در جنوب مسجد واقع شده و با راهرویی به هم اتصال دارند. بنای مسجد درب یلان از ساخته‌های حاج میر محمد كاشانی است كه ساختمان آن در سال 1236 هـ.ق به پایان رسیده است.  مسجد كوی سوریجان (كاشان) در كوی سوریجان، میان دروازه فین و كوی سلطان میراحمد كاشان بنایی از دوره صفوی باقی مانده که به نوشته «مرآت البلدان»، این بنا در سال 1096 هـ . ق توسط حاجی عبدالرزاق بنا شده است. بنای مسجد كوی سوریجان نسبتا بزرگ و مشتمل بر شبستان‌های زمستانی، مهتابی تابستانی و دیگر تاسیسات جانبی است كه در سه طبقه بنا شده است. آثار نفیس و قدیمی این مسجد، یعنی كتیبه، محراب و كاشی‌های تاریخ ‌دار تا یک قرن پیش محفوظ بوده است.  مسجد جامع قمصر (كاشان) مسجد جامع قمصر از بناهایی است که از شیوه معماری آن می توان دریافت که این بنا مربوط به دوران قبل از صفویه است. بنای این مسجد فاقد سنگ نوشته و كتیبه تاریخی می باشد. این بنا مشتمل بر صحن مستطیل شكلی به ابعاد 02/11 × 30/14 متر است كه در اضلاع جنوبی و شرقی، شبستان ستون دار و در اضلاع شمالی و غربی، به قرینه اضلاع مقابل، صفه‌ها و ایوان‌هایی ساخته‌اند. ورودی این بنا از میانه ضلع باختری است.  مسجد گذر بابا ولی (كاشان مسجد گذر بابا ولی با كاشی كاری خشتی دوره قاجاریه تزیین شده است. بنای این مسجد در كوی طاهر و منصور واقع شده و دارای صحن وسیع، دو شبستان فوقانی و تحتانی، مهتابی تابستانی و دو ایوان بزرگ در جبهه‌های جنوبی باختری و جنوب خاوری است. تاریخ این كاشی كاری ها، ‌در كتیبه قرآنی كه به خط نسخ نوشته شده، 1276 هـ . ق ذكر شده ولی این بنا قدیمی ‌تر از آن و احتمالا هم زمان با احداث گذر و بازارچه بابا ولی الدین - اوایل سده سیزدهم هجری ـ ساخته شده است.  مسجد جامع وركان كاشان مسجد جامع وركان باقی مانده از آثار دوره صفوی است و در روستای وركان و در 45 كیلومتری جنوب باختری كاشان واقع شده است. گنبد مركزی بنای این مسجد فرو ریخته ولی بنای این مسجد دارای نقشه‌ای خاص و پر تكلف است به طوری كه تزیینات آن بیش از آن که به محل عبادت شباهت داشته باشد، معماری تالارها و آسایشگاه‌های شاهزادگان را به یاد می‌آورد. تالار اصلی این مسجد هشت ضلعی بوده که در گذشته پوشش گنبدی داشته و ورودی اصلی به آن راه دارد. محراب مسجد جامع وركان در مركز یک طاق نمای كم عمق و مقابل ورودی واقع شده است.  مسجد میر نشانه كاشان نام این مسجد حسن بن موسی بن جعفر (ع) معروف به میر نشانه است. این مسجد در گذر سه سوک كوی پاقپان واقع بوده و دارای گنبد كاشی فیروزه‌ای مخروطی شكل می باشد که سقف زیر گنبد با كاشی‌های معرق زیبایی تزیین یافته است. روی قبر صندوق چوبی منبت كاری قرار گرفته كه در كتیبه‌های اطراف آن آیات قرآن با تاریخ 978 هـ. ق كنده شده و در چوبی كنده كاری بقعه متعلق به قرن دهم هجری می ‌باشد.در جنب ضریح سردابه‌ای است كه پنج پله به سمت موضعی كه آن را قدمگاه می ‌گویند، پایین می ‌رود. در آن جا چاه آبی است كه دردمندان و ارباب حاجت با آب كشیدن از آن چاه تبرک می ‌جویند و شفا می ‌خواهند. دیوار و سقف سردابه با نقش و نگارهای الوان تزیین یافته است روی در كوچک این سردابه نام "گنجعلی" خوانده می ‌شود كه واقف آن بوده است. متعلقات دیگر بقعه میر نشانه را آقای الهیار صالح بدین گونه شرح داده‌اند: این زیارتگاه مسجدی هم دارد كه معروف است به مسجد میر نشانه منبر و دو لنگه درب آن، تاریخی است. مسجد میر نشانه درب كهنه‌ای نیز دارد كه یک آیه و نام دوازده امام روی آن كنده شده و دو كتیبه هم پایین لنگه‌های در است كه خوانده نمی شود. منبر مسجد نیز دارای دو تبرک با نوشته‌هایی است. از جمله مشاهیر مدفون در این بقعه یكی شیخ ابوسعید امام جمعه است و دیگری حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد است.  مسجد میان چال كاشان مسجد میان چال واقع در چهار سوق بازار است که دارای صحن با حجره هایی در اطراف آن و شبستان وسیع زمستانی كه روی آب انبار بزرگ مدرسه ساخته شده و حوض خانه و سرداب بزرگ و معتبری می ‌باشد. این مسجد از بناهای قدیمی است ولی بانی آن معلوم نیست و از مساجد خوب شمرده می شود. از نظر اسلوب معماری شبستان آن از نوع مساجدی است كه در عهد صفویه بر روی سقف بركه و آب انبارهای عمومی ساخته شده است.

آرامگاها،امامزاده ها و زیارتگاه ها درشهرستان کاشان

آرامگاه شاه عباس كبیر كاشان 
میان صفه‌ای واقع در رواق جنوب باختری بقعه حبیب بن موسی، سنگ سماق سیاه رنگ مكعب مستطیل بسیار خوش تراش و زیبایی، قبر شاه عباس اول را مشخص می‌ سازد. این سنگ كمیاب و گران بها كه به گفته كارشناسان نزدیک ترین معدن آن در سرزمین قفقاز است؛ دارای 92/1 متر طول در 60 سانتی ‌متر عرض و 56 سانتی ‌متر ارتفاع است. در زیر این سنگ تاریخ سردابه آجری ساخته شده است كه در كف آن آثار سه قبره دیده می ‌شود و در پای دیوارسردابه سنگ نبشته‌ای حجاری شده است به طوری كه از قدیم متولی و متصدیان این بقعه سینه به سینه روایت كرده‌اند یكی از سه قبر واقع در سردابه، مدفن بانی و واقف این مسجد و رواق بوده ولی قبر وسط، مدفن شاه عباس است كه جسد وی را ابتدا به عنوان امانت در این سردابه نهاده‌اند و بعدها به جهت پنهان ساختن قبر وی از اغیار، در كف همان سردابه به خاک سپرده شده است. 
آرامگاه فیض كاشانی
آرامگاه ملا محمد حسن فیض كاشانی در سمت باختری شهر كاشان و حوالی دروازه فین مجاور قبرستان بزرگ و عمومی شهر واقع شده است. قبر فیض تا اواخر قرن گذشته بر حسب وصیت او فاقد هر گونه بنایی بود. بنای فعلی آرامگاه از آثار فرهاد میرزا معتمدالدوله است تاریخ وفات فیض كاشانی در سال 1091 هـ.ق و در سن 84 سالگی وی بوده است.

آرامگاه ها، امامزاده ها و زیارتگاه ها درشهرستان کاشان

بقعه ا بولؤلؤ كاشان

بقعه ابولؤلؤ در دشت دروازه فین سمت جنوب خیابان باغشاه فین واقع شده است.این بنا دارای صحن و سرا و ایوان و رواق گنبد كاشی فیروزه‌ای مخروطی شكل می ‌باشد. تاریخ بنای اولیه گنبد و بارگاه معلوم نیست از چه زمانی بوده ولی بر كاشی های روی قبر ابولؤلؤ پس از سوره‌های فاتحه و توحید نوشته است به تاریخ 777 هـ. ق. در صفه سمت چپ ایوان جلو بقعه، سنگ قبر سیاه برجسته‌ای است به نام سید عزالدین شمس الدین كه با هجده نسل متوالی به حسین اصغر فرزند حضرت سجاد منتهی می ‌گردد و همگی را بر شمرده با تاریخ 946 هجری به خط غلامعلی حكاک خراسانی و بر چهار جانب سنگ، اسامی مباركه معصومین و آیة الكرسی حجاری شده است. در قرن گذشته دو بار به امر حكام كاشان این بقعه تعمیرشده است. نخست در سال 1210 زمان حكمرانی حسین قلی خان برادر فتحعلی شاه در كاشان كه در كتیبه گچ بری بالای در ورودی بقعه قید شده است و بار دیگر در سلطنت ناصرالدین شاه محمد حسن خان رخندار حاكم كاشان خرابی‌های آن جا را مرمت و تعمیراتی نموده است.
بقعه امام زادگان هارون بن موسی بن جعفر و محمد كاشان
بقعه امام زادگان هارون بن موسی بن جعفر و فرزند وی امام زاده محمد از بناهای مذهبی کاشان است. مرقد امام زاده دارای گنبد مخروطی شكل دوازده ترک كاشی كاری فیروزه‌ای با صحن وسیع و بارگاه و ایوان و رواق‌های متعدد و ضریح بزرگ چوبی مشبک می ‌باشد در حاشیه بالای دریچه ضریح، كتیبه‌ای كه از نقره ساخته‌اند نصب شده است. سقف ایوان بزرگ جلوی بقعه، مقرنس كاری با آینه و نقاشی نیمه اول قرن گذشته است سر در و اطراف چهار چوب درگاه ورودی به بقعه كتیبه ای از سنگ مرمر سفید ساخته شده و روی آن به خط خوش نستعلیق قصیده‌ای در مدح امام زاده مدفون در آن بقعه حجاری و با گل و بوته مزین شده است.

قلعه ها،برجها و آتشکده ها درشهرستان کاشان

منار پنجه شاه كاشان
در فهرست قانونی آثار تاریخی، فقط مناره آجری متعلق به دوره سلجوقی مشخص و ثبت شده در حالی كه این مناره جزیی از ابنیه بقعه امام زادگان هارون بن موسی بن جعفر و فرزند وی امام زاده محمد می باشد. مناره در كنار سر در شمال صحن قدیم باقی مانده كه ساختمان و آجر چینی آن مانند مناره مسجد جامع میدان كهنه بوده است ولیكن در موقع مرمت و تعمیرات اخیر، بر اثر پوششی از آجر تراش با كاشی خفته و بیدار كه روی بدنه‌ مناره ساخته شده، نمای اولیه و قدیمی آن تغییر یافته است. 
مناره زین الدین كاشان
بانی مناره خواجه زین الدین یكی از برادران خواجه عماد الدین محمود(بنیان گذار مسجد عمادی و ابنیه میدان سنگ) بوده كه در نیمه دوم سده نهم هجری منار را با خانقاهی در كنار آن ساخته است. این مناره بر اثر زلزله‌های شدید سابق از محور اصلی خود اندکی انحراف پیدا كرده بود به طوری كه انحراف آن با چشم هم به خوبی احساس می شد ولی در طول این مدت همچنان بدون تغییر و خطری باقی و بر جا مانده بود. 
آتشكده نیاسركاشان
این آتشكده بر فراز صخره بلندى به نام تالار نیاسر در كنار چشمه آبی برپاست. این بنا یک چهار طاقی زیباست که با سنگ‌های تراشیده، ساخته شده است و چون در ساختن آن، هنر معماری و مهندسی به كار رفته است از دیگر چهار طاقی های دوران ساسانی بهتر و زیبنده ‌تر به نظر می ‌آید. 
آتكشده خرم دشت كاشان
آتشكده یا چهار طاقی خرم دشت،‌ در حدود 20 كیلومتری جنوب خاوری شهر كاشان نزدیک راه نطنز ـ كاشان در كنار روستای خرم دشت واقع شده و بازمانده این‌ چهار طاقی از سنگ و گچ بوده که از دوران ساسانی بر جای مانده است. چهار طاقی خرم دشت علاوه بر چهار پایه‌ اصلی، چهار طاقی شامل بر بخش زیرین دیوار سنگی به قطر 80 سانتی ‌متر، به فاصله 5/2 متری چهار سوی پایه‌هاست كه نشان دهلیز گرداگرد چهار طاق اصلی مانند بیش تر آتشكده‌های آن دوران به شمار می ‌رود.

عمارات و محوطه های باستانی در شهرستان کاشان

باغ فین كاشان
باغ فین در 6 كیلومتری جنوب شهر كاشان و در كنار روستای فین(كوچک) قرار دارد و از با ارزش ‌ترین آثار تاریخی كاشان است. بنای بر جای مانده باغ، از دوران صفوی است كه بر روی بناهای دوره دیلمی ساخته شده و از لحاط باغ آرایی و آب رسانی دارای اهمیت ویژه‌ای است. باغ فین از كاخ‌های صفوی بوده كه در زمان‌های بعد به ویژه زندیه و قاجاریه ، بناهایی به آن افزوده‌اند. بناهای این باغ شامل سر درب ورودی و برج و باروی آن، شتر گلوی صفوی در میانه باغ، شتر گلوی فتح علی شاهی و اتاق شاه نشین در جنوب خاوری باغ، موزه ‌در باختر باغ و حمام‌های كوچک و بزرگ و كتابخانه در خاور باغ می شود. 
خانه بروجردی كاشان
خانه بروجردی (در كوی سلطان میراحمد)یكی از نمونه‌های تكامل یافته ساختمان‌های كاشان است كه شكل و حجم و پوشش آن نیز در میان سایر خانه‌ها نمونه است. این خانه را كه تقریبا یک قرن پیش حاج سید جعفر نطنزی(كه بعدها خانواده او به عنوان بروجردی مشهور شده‌اند) یكی از بازرگانان و ملاكین بزرگ كاشان برای سكونت خود بنا كرده است، از نظر خصوصیات معماری، محلی جامع و یكی از بهترین خانه‌های دو قرن اخیر شناخته شده به طوری كه پس از بررسی ‌های دقیق گروه‌های مختلف علمی و فنی موسسات ایران و كشورهای بیگانه مورد تحسین همگی واقع شده است.
برای رسیدن به حیاط آن باید از چند غلام نشین كه دارای هلال‌های چند ضلعی می ‌باشد عبور كرد قسمت جلو بنا مجاور در ورودی شامل یک اتاق پنج در است كه جلو آن ایوانی وسیع و سرباز وجود دارد و در طرفین ایوان نیز چند اطاق نسبتا كوچک ساخته شده است. در دو طرف حیاط از جهت طول چندین اتاق وجود دارد كه در جلوی آن ها ایوانی سر پوشیده به ارتفاع یک ذرع دور می ‌گردد. قسمت اصلی خانه، ساختمان خاوری آن می ‌باشد كه مقابل در ورودی قرار گرفته و جلو آن در كف حیاط راه پله پهن زیر زمین می ‌باشد. در زیر زمین ابتدا محوطه وسیعی است كه دارای چند اختلاف سطح مختصر است و پایین بعضی از دیوارها زیر طاقچه‌ها صفحات مشبكی است كه به بادگیرها مربوط می ‌باشد و همین باعث خنكی هوا در زیر زمین می ‌گردد در دو طرف ساختمان اصلی پله‌های ورودی شروع شده و به ایوانی بسیار بزرگ كه دارای سقف بلندى است ختم می ‌شود. پشت ایوان به اندازه یک پله گودتر شده و سطح آن مشرف به داخل حوض خانه هشت ضلعی می ‌باشد. در داخل دیوار خاوری حوض خانه یک شاه نشین دیگری ساخته شده است. سقف این قسمت از بنا به شكل گنبد است كه در روی آن نورگیر به شكل جالبی قرار گرفته و از داخل سقف آن مقرنس كاری شده و روی گچ كاری‌های آن را رنگ‌آمیزی كرده‌اند. عمارت علاقبند كاشان
عمارت علاقبند باقی مانده از یک عمارت كامل و متشكل از سه مجموعه فضایی مختلف در سه جبهه شرق، شمال و جنوب است که بخش اصلی بنای فعلی در جبهه شرق قرار گرفته و دارای یک مهتابی، یک تالار و دو حیاط خلوت با اتاق‌ها و پستوهای مجاور آن هاست. فضای مهتابی در میانه نمای این جبهه با كفش كن‌های طرفین خود تركیب زیبایی پدید آورده و در انتهای آن، دو ستون و ایوان كم عمقی را ساخته اند‌ كه قوس اصلی آن اندكی از خط آسمان نما بیرون زده و تالار پشت ایوان است. در انتهای تالار نیز وجود دو ستون، شکلی از شاه نشین را پدید آورده است. دو حیاط خلوت به شكل هشت ضلعی در طرفین تالار قرار گرفته‌اند و در جبهه مقابل تالار در هر حیاط خلوت یک اتاق سه دری و در جبهه خاوری آن ها طاق نماهایی قرار دارند كه هندسه نماهای حیاط را كامل می ‌كنند. تركیب فضایی این جبهه عمارت علاقبند، تركیب پیچیده و جالبی است به ویژه آن كه یک ورودی عمارت نیز از بیرون به حیاط خلوت شمالی باز می ‌شود.بخش شمالی عمارت علاقبند بسیار كوچک تر از بخش اصلی است و از یک اتاق با پستوی پشت آن، پلكان منتهی به پشت بام و یک فضای هشتی مانند در میانه راه پله‌ها كه اتصال بخش شمالی و خاوری بنا را برقرار می‌كند و همچنین یک مهتابی با دیواره‌های طاق نما سازی شده تشكیل شده است. ورودی اصلی عمارت علاقبند در كنار همین مهتابی قرار دارد. در بخش جنوبی عمارت علاقبند مهتابی دیگری به قرینه مهتابی جبهه روبرو قرار گرفته است.سرداب بزرگ خانه در زیر جبهه خاوری بنا قرار دارد و ورود به آن توسط سه ردیف پله از میانه و دو طرف این جبهه صورت می‌گیرد. سرداب از دو فضای اصلی و چند حجره تشكیل شده و در بعضی زوایا دارای نورگیرهایی مشبک به سوی حیاط است. چنان كه اشاره شد بنا دارای دو ورودی اصلی است و ورودی واقع در شمال خاوری مجموعه دارای یک هشتی با طاقچه‌های قوسی شكل است و توسط راهرویی به حیاط خلوت شمالی راه دارد. ورودی دیگر در جبهه شمالی نیز شامل هشتی و راهرویی است و به حیاط اصلی منتهی می‌شود. در چهار سوی حوضی مستطیل شكل در حیاط عمارت علاقبند باغچه‌های منظمی خود نمایی می ‌كنند. 
عمارت بنی كاظمی كاشان
عمارت بنی کاظمی بنایی است که براساس كتیبه موجود در نمای جبهه باختری عمارت، تاریخ ساخت آن به سال 1205 هجری قمری بر می‌گردد. این عمارت از قسمت‌های دو گانه اندرونی و بیرونی تشکیل شده است. قسمت بیرونی خانه در ضلع باختری حیاط قرار دارد و امروز از بنا جدا شده است. فضاهای اصلی عمارت بنی كاظمی در دو جبهه رو به روی یكدیگر و در دو انتهای حیاط قرار گرفته‌اند. این دو جبهه دو طبقه هستند اما جبهه‌های دیگر بنا كه تنها تركیبی از طاق نما و ایوان‌های كم عمقند،‌ یک طبقه هستند. حجم دو طبقه اصلی به گوشه‌های حیاط كشیده شده و با وجود یک طبقه بودن دو جبهه طولی حیاط در مجموع فضای باز و وسیع حیاط دو طبقه جلوه می‌ كند.در جبهه جنوبی حیاط تالاری بزرگ قرار دارد كه در مقابل آن ایوانی مرتفع و در پشت آن نیز حیاط خلوتی ساخته شده است. این تالار از دو سو با دو فضای باز مرتبط است. در هر یک از دو سوی ایوان میانه این جبهه، دو اتاق و دو طبقه قرار دارد كه با اتاق های دیگری در طرفین تالار در ارتباطند. اتاق های طبقه اول دو سوی ایوان با تزیینات گچ و آینه آراسته شده‌اند. در نمای این جبهه از حیاط، طاق ایوان از خط نهایی نما بیرون شده و قوسی ویژه و پر كار بر فراز آن ساخته شده كه مهم ‌ترین نمای عمارت را به وجود آورده است. در پشت این جبهه نیز دو بادگیر بلند واقع شده‌اند.در جبهه مقابل این عمارت یعنی جبهه شمالی، مجموعه‌ای مركب از تعدادی اتاق و دو حوضخانه وجود دارد. سه اتاق سه دری در كنار حیاط به گونه‌ای قرار گرفته‌اند كه بین آن ها دو ایوان كم عمق و در پشت هر ایوان دو فضای كفش كن قرار دارد و دسترسی به اتاق‌ها و حوضخانه‌ها از این فضاهای رابط امکان پذیراست. حوضخانه‌های اصلی ‌تر این عمارت در پشت سه دری میانه این جبهه و در امتداد محور اصلی حیاط واقع شده است، ولی ارتباطی به اتاق بین حیاط و حوضخانه ندارد. سقف این حوضخانه دارای تزیینات زیبای مقرنس، یزدی بندی و نقاشی روی گچ است و اتاق های واقع در سه طرف طبقه دوم این حوضخانه به آن مشرف می ‌شوند. حوضخانه دوم در گوشه باختری این جبهه قرار دارد و در سقف آن تزیینات كاربندی گچ و سیم گل به کار رفته است. در زیر هر كدام از مجموعه‌های فضایی شمالی و جنوبی، سردابی وسیع قرار دارد که با پلكان هایی به سطح حیاط مرتبط می ‌شوند. حوض طویل حیاط بین دو مجموعه اصلی خانه كشیده شده و چهار باغچه در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. نمای حیاط گچ اندود شده و كتیبه‌ها، جرزها و دور قوس‌ها دارای تزیینات گچبری است.در فضای شمالی حیاط سه ورودی وجود دارد که ورودی اصلی تركیبی از دو هشتی و دو دالان است كه به حیاط منتهی می‌شوند. سر در هشتی اول این ورودی در یک طبقه بالاتر قرار گرفته و پس از عبور از آن به تدریج با شیب دالان به پایین هدایت می‌شود و به هشتی دوم و سطح حیاط می رسد.
عمارت دستمالچی كاشان
بنای عمارت دستمالچی با حیاطی بزرگ دارای سه مجموعه فضای مهم در سه جبهه جنوب غربی، جنوب خاوری و شمال باختری است. جبهه شمال باختری مهم ‌تر از بقیه جبهه‌هاست و ارتفاعی معادل دو طبقه دارد و از دیگر جبهه‌های حیاط بلندتر است. این مجموعه دارای ایوان وسیع با شاه نشین است كه از طریق دو كفش كن با دو اتاق در طرفین خود در ارتباط است. دو اتاق طبقه دوم عمارت دستمالچی همانند اتاق های پایین از سویی به حیاط و از سوی دیگر به كفش كن‌های مجاور ایوان باز می ‌شوند. این ایوان به فضاهای كفش كن طرفین خود متصل است به گونه ای كه مجموعه ایوان و دو فضای كفش كن و شاه نشین فضای نیمه باز صلیبی شكلی را به وجود آورده است. سقف ایوان، تزیینات یزدی بندی زیبایی دارد و نمای آن از خط آسمان نمای این جبهه عمارت به شكل قوس بیرون زده و به این ترتیب ایوان، برجستگی ویژه‌ای در كل بنا یافته است.در جبهه مقابل، تالاری با دو اتاق در طرفین آن قرار دارد که این فضاها رو به یكدیگر باز می ‌شوند و فضای یک پارچه و طویلی را به وجود می‌آورند که البته تالار از فضاهای طرفین خود مرتفع ‌تر است.در میانه جبهه جنوب باختری عمارت دستمالچی، ایوانی ستون دار با نمایی متفاوت مشاهده می ‌شود كه با تالارهای دو سوی خود مرتبط است و وجود دو ستون در انتهای آن، شاه نشین زیبایی را پدید آورده است و هر یک از تالارها نیز دارای شاه نشین است؛ تركیب دو تالار و یک ایوان، در میانه از تركیبات نادر در خانه‌های سنتی است که در این عمارت یافت می شود. در جبهه چهارم بنا(جبهه شمال شرقی)، ایوان كم عمق ستون داری در میانه و طاق نماهایی در طرفین آن با تقسیماتی مشابه نمای روبرو قرار گرفته‌ و خطوط آسمان دو نمای خاوری و باختری هم ارتفاع هستند.در زیر جبهه‌های جنوب شرقی، جنوب باختری و شمال باختری حیاط، سرداب های وسیعی قرار دارند كه از ویژگی ها و امتیازات این عمارت محسوب می‌شوند و دسترسی به همه آن ها از داخل حیاط صورت می‌گیرد. سرداب جبهه شمال باختری با تالاری بسیار وسیع و دو اتاق در طرفین آن و سرداب جبهه جنوب باختری از دو تالار تشكیل شده كه دالانی آن ها را به یكدیگر مرتبط می ‌سازد. در زیرزمین جبهه جنوب خاوری عمارت دستمالچی سه فضای متصل به هم قرار دارند که در میانه حیاط یک حوض به شكل هشت و نیم هشت و دو باغچه وسیع در دو سوی آن مشاهده می شود كه تركیبی خاص در امتداد محور اصلی حیاط به وجود آورده‌ است. تنها ورودی عمارت دستمالچی در گوشه خاوری آن قرار دارد.
عمارت اصفهانیان كاشان
عمارت اصفهانیان شامل حیاطی بزرگ است که دو مجموعه فضایی در دو سوی آن قرار دارد. تزیینات آجری سر در ورودی این عمارت که به اندرونی بنا می‌ رسد، زیبایی بخش عمارت اصفهانیان است.در میانه مجموعه‌ای كه در جبهه شمالی بنا قرار دارد حیاطی كوچک واقع شده كه در دو سوی جنوبی و خاوری آن رواق ممتدی قرار دارد. در فاصله بین این حیاط و حیاط اصلی عمارت، مجموعه‌ای متشكل از یک تالار و چهار اتاق در دو طبقه طرفین آن به گونه ای قرار گرفته كه پنجره‌های تالار از شمال به حیاط كوچک و از جنوب به حیاط اصلی گشوده می ‌شوند. بلند ترین قسمت عمارت اصفهانیان متعلق به همین جبهه است که نسبت به سطح حیاط چند پله بالاتر می باشد و سرداب بزرگی در زیر این جبهه واقع شده است. در جبهه خاوری حیاط كوچک، تركیبی از یک اتاق بزرگ با دو اتاق كوچک تر در طرفین مشاهده می ‌شود كه به یكدیگر باز می شوند. در ضلع شمالی این حیاط ایوان ستون‌ دار كم عمقی تقسیمات نمای مقابل را تكرار می ‌كند. با توجه به ورودی جداگانه‌ای كه به این حیاط منتهی می شود‌، این بخش را می‌توان فضای بیرونی خانه به حساب آورد. مجموعه فضایی دوم عمارت اصفهانیان در جبهه جنوبی حیاط اصلی با حوضخانه‌ای هم سطح حیاط و كاملا گشوده به آن قرار دارد و چهار ستون داخل این فضا، بخشی مركزی برای آن به وجود آورده است. شاه نشین جنوب حوضخانه که كمی بالاتر از سطح آن قرار گرفته، مشرف به حیاط اصلی است و در طرفین حوضخانه دو اتاق دو دری قرار دارد كه از سویی به حیاط اصلی و از سویی دیگر به حوضخانه مشرف است.رواق ممتدی حیاط اصلی عمارت اصفهانیان را دور می ‌زند. این رواق در سه جبهه شرقی، باختری و جنوبی هم سطح حیاط و دارای سرستون های گچ بری شده و قوس های دسته زنبیلی است. خط آسمان این سه جبهه یكنواخت بوده و تنها در میانه نمای جنوبی و در مقابل فضای حوضخانه به صورت قوسی شكل بالا می ‌رود. رواق جبهه شمالی بالاتر از سطح حیاط قرار گرفته و از رواق های سه جبهه دیگر بلند ‌تر است. وجود قوس های تزیینی در نمای این جبهه اهمیت و جلوه این قسمت را افزون کرده است.در میان حیاط اصلی عمارت اصفهانیان حوضی با دو باغچه بزرگ و كشیده در دو سوی آن قرار دارد كه بر محور اصلی حیاط تاكید می‌كند. حیاط دیگری نیز در گوشه خاوری عمارت قرار دارد كه به حیاط اصلی مرتبط است. این بنا دارای دو ورودی در جبهه جنوبی است كه یكی از آن ها به حیاط كوچک این جبهه و دیگری به حیاط اصلی راه می یابد. 
عمارت جهان آرایی كاشان
عمارت جهان آرایی کاشان که قدمت آن به سال 1237 هـ. ق برمی گردد تركیبی از چهار مجموعه فضایی است، دو مجموعه شمالی و جنوبی، حیاط به ارتفاع دو طبقه و دو جبهه دیگر یک طبقه هستند.مهم ترین مجموعه فضایی عمارت جهان آرایی در جبهه جنوبی آن واقع شده و در میان این مجموعه فضایی سرپوشیده قرار دارد كه فضاهای پیرامونش در دو طبقه رو به سوی آن كرده‌اند. در سقف این فضا تزیینات كاربندی پركاری مشاهده می شود و در جنوب، شرق و غرب این فضای سرپوشیده راهروها و ایوان هایی در هر دو طبقه واقع شده‌ و در ضلع شمالی آن یک تالار بلند پنج دری نشسته كه به حیاط خانه مشرف است. قرارگیری این تالار و فضای سرپوشیده در كنار یكدیگر مجموعه فضای مستقلی را به وجود آورده و دارای یک ورودی جداگانه‌ است كه مستقیما به فضای سرپوشیده راه می‌یابد. همچنین مطبخی كوچک مخصوص این فضا نیز در گوشه جنوبی این عمارت مشاهده می شود. به احتمال فراوان مجموعه فوق عملكرد عمومی داشته و محل برگزاری مراسمی خاص بوده است. در كنار سر در ورودی این بخش بادگیری نیز به چشم می خورد.جبهه شمالی عمارت جهان آرایی دارای تالار پنج دری است كه از طریق كفش كن‌های طرفین می توان به آن راه یافت. این جبهه همانند جبهه جنوبی از سطح حیاط بالاتر بوده و نمایی كاملا مشابه با جبهه جنوبی دارد. هر یک از این نماها از سه قاب و قوس بزرگ تشكیل شده كه پنجره‌ها در درون آن ها جای گرفته‌اند. تنظیم این تقسیمات كلی با بازشوهای فضاهای پشت آن ها از نكات قابل تامل و جالب توجه در معماری عمارت جهان آرایی است.در جبهه خاوری حیاط نیز تالاری پنج دری با شاه نشین همراه با دو اتاق دو دری در طرفین آن مشاهده می شود. سرستون های رواق سرتاسری این جبهه با تزیینات زیبای گچ بری نمایی دلپذیر را به این بنا بخشیده است. قرار گیری ستون های رواق به گونه‌ای است كه در این نما نیز دهانه میانی رواق در مقابل سه بازشو تالار پنج دری واقع شده است. جبهه باختری عمارت جهان آرایی یک تالار و دو اتاق در طرفین آن را داراست که تالار میانی این جبهه از لبه حیاط آجری است، در حالی كه سه جبهه دیگر با گچ پوشیده شده‌اند. نوع در و پنجره‌های آن نشان دهنده تغییر کلی این بخش از عمارت است.زیرزمین‌های عمارت جهان آرایی در جبهه‌های جنوبی و خاوری آن قرار دارند و ورود به آن ها از طریق حیاط امکان پذیر است. زیرزمین جبهه جنوبی متشکل از دو بخش متوالی است كه قسمت انتهایی آن در سطح پایین ‌تری از زیرزمین اصلی و در خارج از محدوده عمارت واقع شده است. در گوشه جنوب خاوری خانه حیاطی خدماتی مخصوص مطبخ دیده می‌شود که این حیاط از سویِی به فضای سرپوشیده جبهه جنوبی و از سوی دیگر به رواق جبهه خاوری مرتبط می شود.ورودی اصلی این عمارت در گوشه شمال خاوری آن قرار دارد و سر در ورودی آن كه در میان یک دیوار كاهگلی ساده قرار دارد، مزین به تزیینات زیبای آجری و سقف هشتی آن تزیین شده به كاربندی است. حیاط خانه پایین تر از سطح كوچه واقع شده و هشتی ورودی پس از طی مسیری پلكانی به سطح حیاط می ‌رسد. در میانه حیاط و در امتداد محور اصلی آن حوضی طویل، بر جبهه اصلی عمارت تاكید می ‌كند.
عمارت مرتضوی كاشان
عمارت مرتضوی از سه مجموعه فضایی تشكیل شده كه در سه جبهه و در یک حیاط مربع شكل قرار گرفته اند. این عمارت دارای گودال باغچه بوده و حیاط در طبقه بالا به صورت سطح باریكی این گودال باغچه‌ را دور می ‌زند و فضاهای سه جبهه‌ را به یكدیگر پیوند می ‌دهد. این سطح از حیاط در ضلع شمالی، توسط دو ردیف پله مستقیم به كف گودال باغچه متصل می ‌شود. فضاهای جبهه شمال باختری عمارت مرتضوی از طبقه همكف، ارتفاعی معادل دو طبقه دارد و بلند تر از سایر قسمت‌هاست. این جبهه از ایوان و تالاری پنج دری در میانه و دو اتاق سه دری در دو سوی ایوان برخوردار است. جبهه جنوب خاوری این عمارت از فضایی یک پارچه با چند ردیف ستون به یک تالار میانی و دو سه دری در طرفین تقسیم شده است. تكرار ستون‌ها در طرفین ورودی های تالار، شکلی از كفش كن را القا می ‌كند. این فضای وسیع از یک سو به اتاقی بدون نورگیر و از سویی دیگر به ورودی خانه مرتبط می ‌شود و به این طریق می ‌تواند به صورت فضایی مستقل مانند یک حسینیه در عمارت مورد استفاده قرار گیرد. فضاهای جبهه جنوب باختری عمارت مرتضوی با تركیبی غیرمتعارف از یک راهروی عریض در میانه نمای این جبهه و دو اتاق سه دری در دو سوی آن تشکیل شده است و حیاط خلوتی غیرمنظم در پشت گوشه باختری این جبهه واقع شده و‌ به این ترتیب یكی از اتاق‌های سه دری مذكور از دو ضلع به فضاهای باز گشوده می ‌شود.در زیر سه جبهه این عمارت سرداب‌های مفصلی قرار گرفته‌اند. سرداب جبهه شمال باختری مشتمل بر یک فضای وسیع در عقب و فضایی ایوان مانند در جلوست كه با حیاط گودال باغچه در ارتباط كامل است. اتاق‌های دیگری نیز در اطراف این فضاها ساخته شده‌ است. سرداب جنوب خاوری از یک تالار و اتاقی در پشت آن و دو اتاق در طرفین تالار تشکیل شده است. فضاهای تالار نیز تبادل هوایی كامل با حیاط دارد و هر یک از اتاق‌های طرفین تالار یک فضای نیمه باز كم عمق در مقابل خود دارد.در زیر زمین جبهه جنوب باختری دو اتاق با پیش فضایی در مقابل خود و حیاطی مركزی با حوض مستطیلی در وسط و باغچه بندی متقارن نسبت به حوض آرایش یافته است.فضای باز دیگری در شمال خاوری حیاط اصلی عمارت مرتضوی وجود دارد كه امروزه كاملا به حیاط خانه متصل است اما در گذشته این گونه نبوده است. حیاط دوم بنا نیز مانند حیاط اصلی خانه در دو طبقه ساخته شده ولی دارای شكل هندسی كاملی نیست. در هر یک از طبقات همكف و زیرزمین جبهه جنوب خاوری این بخش سه اتاق ساده با ورودی های جداگانه در طبقه همكف هستند و‌ می‌توانند به صورت فضایی مستقل از سایر فضاهای مجموعه عمل کنند. در جبهه شمال باختری این حیاط در سطح گودال باغچه یک رواق و در جبهه شمال خاوری همین سطح، طاق نماهایی مشاهده می شود. دیدن عمارت مرتضوی در پیش چشم هیچ بازدید کننده ای خالی از لطف نیست.
عمارت رضا حسینی كاشان
فضاهای بسته عمارت رضا حسینی کاشان در هر چهار سوی حیاط آن گسترده شده‌اند. جبهه جنوبی این عمارت از سایر جبهه‌ها مرتفع ‌تر است و مهم ‌ترین بخش بنا نیز محسوب می شود. در میانه این جبهه تالار و در جلوی آن ایوانی ستون‌ دار خود نمایی می‌كند كه هم سطح حیاط است. طاق نیم دایره ای شکل پر كاری از خط نهایی نمای این ایوان بیرون زده و جلوه ای خاص و شاخص به آن بخشیده است. همین تركیب در بالا زدن خورشیدی در و پنجره میانی تالار پشت ایوان نیز مشاهده می‌شود. در دو سوی این تالار، دو اتاق سه دری و در دو طرف شاه نشین آن دو اتاق دیگر قرار دارند. پنجره‌های شاه نشین و اتاق‌های طرفین آن به سوی فضایی باز واقع در پشت این جبهه گشوده می‌شوند كه در گذشته باغ كوچكی بوده است. چنین فضایی در خانه‌ها و عمارت های كاشان كمتر مشاهده می‌شود. در وسط جبهه شمالی این بنا یک مهتابی كه قبلا با دو فضای كفش كن طرفین خود كاملا در ارتباط بوده و در حال حاضر ارتباط یكی از فضاها مسدود شده، قرار دارد. نمای این مهتابی با سه طاق نما آراسته شده است. طاق نمای بزرگ میانی به صورت ‌نیم دایره از خط نهایی نما بالاتر رفته و با نمای جنوبی بنا تقابل یافته است. نمای دو اتاق سه دری طرفین جبهه شمالی از قوس های ویژه‌ای برخوردار است و مجموعه واقع در جبهه باختری بنا نیز طرح مناسبی دارد. در میانه این مجموعه ایوانی ستون دار و در دو سوی آن دو اتاق سه دری قرار گرفته‌ و دو ایوانچه نیز در دو انتهای این جبهه در جلوی فضاهای ارتباطی واقع شده‌اند. جبهه خاوری عمارت رضا حسینی دارای چند فضای خدماتی و یک حیاط خلوت است که فضای این جبهه نسبت به سایر جبهه‌ها اهمیت کمتری دارد و در تقسیمات نما از جبهه مقابل خود تبعیت می‌ كند.مرتفع‌ بودن فضاهای واقع در چهار گوشه حیاط نسبت به سایر فضاها نكته قابل توجه در حجم این بخش از عمارت است. استفاده از قوس‌های نیم دایره‌ای بزرگ كه از خصوصیات معماری قاجار است، در تمام این نماها جلب توجه می‌كند. در وسط حیاط حوضی بزرگ و طولانی با چهار باغچه در دو سوی آن ساخته شده است.عمارت رضا حسینی از دو ورودی هشتی و دالان به حیاط اصلی و حیاط پشت خانه راه دارد و از طریق ورودی اخیر با دیگرعمارت ها (خانه بنی كاظمی) در ارتباط است. زیرزمین‌های این عمارت در جبهه‌های شمالی و جنوبی آن قرار دارند.
عمارت صالح كاشان
عمارت صالح توسط بزرگ این خاندان میرزا حسن خان مبصرالممالک ساخته شده و معمار آن به احتمال زیاد استاد محمود حسن آبادی بوده است. این عمارت از دو قسمت بیرونی و اندرونی تشکیل شده كه بنای باقی مانده فعلی تنها اندرونی عمارت اولیه است. فضای اصلی عمارت تركیبی از دو مجموعه فضایی در دو جبهه روبروی هم در جنوب و شمال حیاط است كه ارتفاع این دو جبهه بیش تر از دو جبهه خاوری و باختری حیاط است.مهم ترین بخش این عمارت در جبهه جنوبی است که مرتفع‌ ترین قسمت بنا را تشكیل می ‌دهد. در این جبهه سه تالار تقریبا یک شكل در كنار یكدیگر قرار گرفته‌اند كه ارتباطی با هم ندارند. طاق قوس شكل و ستون‌های ایوان این قسمت از عمارت، آن را از سایر نماها متمایز کرده است.سردابی بسیار بزرگ و متشكل از فضاهای متعدد و متنوع در زیر جبهه جنوبی ساخته شده كه سقف آن به یزدی بندی گچ و سیم گل مزین شده است و ورود به آن از داخل حیاط امکان پذیر است. سرداب دیگری نیز با تالاری بزرگ و صلیبی شكل و دو فضا در دو سوی آن در جبهه شمالی قرار دارد.
خانه سجادی كاشان
عمارت سجادی با حیاطی مركزی و وسیع از سه مجموعه فضایی مهم تشکیل شده که جبهه جنوبی شامل حوضخانه، شاه نشین و چهاراتاق سه دری است. حوضخانه و سقف ایوان این بخش از عمارت با تزیینات یزدی بندی آراسته شده است. مجموعه فضایی دوم در شمال عمارت سجادی واقع شده و تركیبی از یک حیاط كوچک و متصل به حیاط اصلی و فضاهایی پیرامون آن است. در قسمت شمالی حیاط فرعی و جلوی تالار، حوضی قرار دارد كه حضور آب را در همه جای خانه یادآور می شود.مجموعه سوم در جبهه خاوری با تالاری مرتفع در میانه و چهار اتاق سه دری در دو طبقه طرفین آن قرار دارد.
خانه شریفیان كاشان
عمارت شریفیان که قدمت آن به سال 1230 هـ.ق برمی گردد تركیبی از سه مجموعه فضایی است كه دو مجموعه مهم تر و اصلی آن دو طبقه و در جبهه‌های شمالی و جنوبی حیاط قرار دارند.در میان مجموعه واقع در جبهه جنوبی، تالاری با شاه نشینی بزرگ واقع شده كه‌ از سمت جنوب متصل و مشرف به یک حوضخانه با شكل هشت و نیم هشت است و از سمت شمال به وسیله ایوانی بزرگ به حیاط متصل می‌شود. طاق قوسی شكل ایوان از خط نهایی نمای این جبهه بیرون زده و به این ترتیب این نما شاخص ‌ترین نمای عمارت شریفیان محسوب می شود. سقف و سطوح جانبی این ایوان با تزیینات كاربندی، یزدی بندی و گچ بری‌های زیبا آراسته شده است. در جبهه باختری حیاط، مجموعه‌ای متشكل از یک تالار با شاه نشین، دو اتاق سه دری در طرفین و دو فضای كفش كن به شكل هشتی قرار دارد و دسترسی به اتاق‌های فوق از داخل هشتی‌ها امکان پذیر است.
خانه تهامی كاشان
فضاهای عمارت تهامی در دو طبقه واقع شده‌اند که سطح طبقه اول پایین ‌تر از سطح معبر عمومی مجاور خانه است و حیاط اصلی به صورت گودال باغچه‌ای درآمده كه در هر چهار طرف آن فضاهای گوناگونی ساخته شده‌اند. مهم ‌ترین مجموعه فضایی خانه در جبهه جنوب خاوری آن واقع است. در وسط این جبهه یک تالار پنج دری با دو فضای كوچک متصل به آن وجود دارد. تزیینات ظریف و پر كار گچ بری رنگی و آینه كاری زینت بخش سقف و دیوارهای تالاری است که در این قسمت بنا قرار دارد. بادگیری بلند نیز در گوشه جنوبی این جبهه و دو سرداب بزرگ در جبهه جنوب خاوری و شمال باختری این عمارت قرار دارد و ورودی بنا نیز در جبهه جنوب خاوری با سر در و دو هشتی متصل به یكدیگر واقع شده است. 
خانه طباطبایی كاشان
قدمت عمارت طباطبایی براساس كتیبه موجود در شاه نشین این عمارت، به سال 1298 هـ.ق برمی ‌گردد. این عمارت دارای دو بخش مجزا و در اصل دو خانه مستقل است. مهم ‌ترین مجموعه فضایی این عمارت، جبهه جنوبی با ارتفاعی بلندتر از سایر قسمت‌های بناست و قوسی نیم دایره بر فراز ایوان میانه خود دارد كه بالاترین نقطه در خط آسمان كلب بنا را تشكیل می ‌دهد. ستون‌های پر تزیین و تزیینات زیبای گچ بری رنگی در دیوارها و سقف ایوان، زیبایی و اهمیت خاصی به این قسمت بخشیده است. سقف تالار و شاه نشین آن در این جبهه دارای تزیینات یزدی بندی زیبایی است. در جبهه مقابل تالار هر یک از این حیاط ها، ‌ایوانچه‌های ستون دار پر تزیینی ساخته شده‌اند و در جبهه شمالی و جنوبی، اتاق های سه دری در دو طبقه قرار دارند.در جبهه شمالی حیاط، مهتابی نسبتا وسیعی در میانه نما واقع شده و فضای باز حیاط را گسترده ‌تر كرده است. در دو سوی نمای این جبهه نیز دو ایوانچه ستون‌دار قرار گرفته‌ و مهتابی از پشت به تالار خانه دیگر مربوط است.جبهه خاوری عمارت طباطبایی متشكل از یک تالار و چهار اتاق سه دری است كه همه در امتداد یكدیگر قرار گرفته و به هم مربوطند. تالار میانه این جبهه صلیبی شكل است و دو ایوانچه ستون‌دار در مقابل سه دری‌های طرفین آن واقع شده‌اند و در جبهه باختری بنا تنها دو ایوانچه ستون‌دار در میانه دیوار ساخته شده كه به نوعی نمای جبهه مقابل را تكرار می‌کند. سرداب بزرگ این عمارت در زیر مهتابی جبهه شمالی قرار دارد. بخش دوم عمارت طباطبایی یعنی خانه كوچک تر كه خصوصی تر به نظر می ‌رسد، حیاط كوچكی قرار دارد كه در شمال و جنوب آن تنها طاق نماها و ایوانچه‌هایی ساخته شده‌اند و در جبهه خاوری آن یک پنج دری با دو اتاق در طرفین واقع است. 
خانه عباسیان كاشان
عمارت عباسیان یكی از جالب ترین نمونه‌ها در بین خانه‌های كاشان است و به لحاظ تنوع و تعدد فضاهای این خانه با هیچ یک از خانه‌های دیگر کاشان قابل مقایسه نیست. این عمارت دارای حیاطی كم وسعت و مرتفع است. ایوان اصلی خانه دارای تزیینات زیبای یزدی بندی بوده و ارتفاع آن از سایر قسمت های بنا بیش تر است. در پشت این ایوان، تالار بزرگ صلیبی شكلی قرار دارد كه به همراه ایوان مجموعه فضایی مهمی را پدید آورده است.این عمارت دو ورودی مهم دارد: یک ورودی در گوشه جنوبی حیاط واقع است كه شامل دو دالان، یک هشتی بزرگ، یک هشتی كوچک و یک حیاط سرباز است كه در مجموع با پیچ و خم بسیار و عبور از فضاهای متفاوت، وارد شونده را به یكی از راهروهای گوشه حیاط و سپس به سطح آن راهنمایی می ‌كند. ورودی سمت شمالی نیز امروزه دارای مسیری سرباز، یک هشتی و یک دالان است كه تنوع فضایی خاص این خانه را به اجمال بیان می‌كند. اكثر فضاهای خانه دارای سقف‌هایی با تزیینات یزدی بندی هستند و تالارهای خانه با گچ بری‌های رنگی و آینه كاری تزیین شده‌اند. وجود فضاهای متنوع در نیم طبقه‌ها و بالاخره اشتراک بخشی از فضای این خانه با خانه مجاور كه به صورت پیش روی نیم طبقه دوم در جبهه جنوب خاوری پدیدار شده است نیز از خصوصیات قابل توجه این خانه محسوب می شود.
خانه عطارهای كاشان
فضاهای عمارت عطارها در سه جبهه از حیاط آن واقع شده‌ و حیاط برخلاف معمول جهت خاوری ـ باختری دارد. جبهه خاوری عمارت دارای ارتفاعی معادل دو طبقه است در حالی كه فضاهای واقع در دو سوی دیگر حیاط جبهه‌های شمالی و جنوبی و همچنین دیوار جبهه باختری یک طبقه هستند و به این ترتیب فضاهای حیاط فراخ‌ و دلباز شده استمجموعه اصلی این عمارت در جبهه‌ خاوری حیاط قرار دارد و تركیبی از یک تالار بزرگ با شاه نشین و دو اتاق دو دری در دو سوی آن است. تالار پوششی گنبدی و سقف تالار و شاه نشین آن تزیینات یزدی بندی زیبایی دارد. نمای این جبهه ‌مهم ‌ترین نمای بنا به شمار می‌آید. دو بادگیر در طرفین این جبهه وجود دارند که با فضاهای زیر زمین در ارتباط هستند. فضاهای واقع در جبهه جنوبی بنا نیز از اهمیت قابل توجهی برخوردارند؛ در وسط این جبهه حوضخانه‌ای هم سطح حیاط ساخته شده كه ایوانی ستون‌دار در جلوی خود دارد. به این ترتیب حوضخانه كاملا به سوی حیاط گشوده شده و فضای نیم باز وسیعی را پدید آورده است. در دو سوی حوضخانه دو اتاق سه دری و در دو سوی ایوان نیز دو اتاق سه دری دیگر قرار دارند. حوضخانه دارای سقف گنبدی با تزیینات یزدی بندی است و به همراه دو اتاق سه دری كه به سوی آن گشوده می‌شوند، مرتفع‌تر از ایوان و اتاق‌های سه دری در دو سوی آن هستند و در پشت بام ایوان و دو اتاق مجاور آن یک مهتابی بزرگ به وجود آمده است. بادگیری بزرگ و زیبا در پشت حوضخانه قرار دارد كه در میانه نمای این جبهه عنصر شاخصی است. ورودی اصلی بنا در جبهه جنوبی قرار دارد و بر خلاف معمول توسط دالانی مستقیم به حیاط مرتبط شده است.

معاون میراث فرهنگی کشور از ثبت جهانی پرونده قالی‌شویان مشهد اردهال در هفتمین اجلاس کمیته میراث معنوی در پاریس به عنوان افتخار جهانی دیگری برای میراث فرهنگی ایران خبر داد.

به گزارش ایمنا، مسعود علویان صدر با اشاره به برگزاری هفتمین اجلاس کمیته میراث معنوی در پاریس با حضور نمایندگانی از کشورهای مختلف افزود: با تلاش‌های "سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری" ، پیشنهاد کشورمان برای ثبت جهانی مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال در این اجلاس به تصویب رسید.
وی اضافه کرد: در این اجلاس که در پاریس در حال برگزاری است پرونده مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال از سوی جمهوری اسلامی ایران به این اجلاس ارائه شد که به ثبت جهانی رسید.
وی یادآور شد: مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال به عنوان دهمین اثر در فهرست جهانی میراث ناملموس به ثبت رسیده است.
وی خاطرنشان کرد: در این اجلاس ۳۶ اثر فرهنگی برای ثبت جهانی پیشنهاد شده بود که در این میان پرونده مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال از سوی جمهوری اسلامی ایران ارائه شده است.