تبیان، دستیار زندگی

ضرب المثل ها و اصطلاحات رایج در میان هر ملت یکی از عناصر مهم زبان و ادبیات آن مردم به شمار می رود. در کتاب کاوشی در امثال فارسی آمده است که ضرب المثل ، جمله کوتاه به نظم یا به نثر گاهی دربردارنده پند و دستور اخلاقی و اجتماعی بزرگی است که با وجود کوتاهی لفظ و سادگی و روانی ، شنونده را در افکار عمیق فرو می برد و آن جمله را از گوش به اعماق قلب خود می فرستد و انفعالات و هیجانی در نفس او به وجود می آورد.
در لغتنامه دهخدا آمده: «ضرب المثل عبارت است از ذکر چیزی که ظاهر شود اثر آن در غیر آن چیز».
ضرب المثل ها افکار و پند و اندرزهای بزرگ را در جملات کوتاه و به یاد ماندنی بیان می کنند، بنابراین انسان ها می توانند با به خاطر سپردن و به کار بردن عملی نصایح موجود در ضرب المثل ها، راه خود را در زندگی عادی به طرف صلاح هموار کنند.
مثلا:
تن آدمی شریف است به جان آدمیت / نه همین لباس زیباست نشان آدمیت (سعدی) عالم بودن آسان است ، آدم بودن سخت است. (قرقیزی)
مشترک:
آدم به کیسه اش نگاه می کند.
به اندازه دماغ خودت عطسه کن. (قرقیزی)
مطابق لباست پاها را دراز کن. (روسی)
ضرب المثل ها آیینه اندیشه ها و تجربیات گذشتگان است و دانش ها و حکمت های آنها را به ما منتقل می کند.
در پرتوی وصایای خردمندانه اجدادمان که در حکمت های شفاهی بیان شده اند و دارای تاریخ و سابقه طولانی هستند مردم قرقیزی توانستند معنویات خود را حفظ کنند. تمدن معنوی قرقیزها که زندگی کوچ نشینی داشتند برای اخلاق به منزله گنجینه حکمت و مبانی اخلاقی است ، چون بسیاری از روایات ، افسانه ها و ضرب المثل ها به صورت شرح حال فلسفه و بیان نامه اخلاقی مردم قرقیزی جلوه می کنند.
مثلا:
آنچه در آیینه جوان بیند، پیر در خشت خام آن بیند.
اگر به پدر و مادر احترام بگذاری از بچه های خود خوبی ها را خواهی دید. (قرقیزی)
هر ضرب المثل را می توان به عنوان مرواریدی واقعی که از اعماق ذهنیت ملی به دست آمده است تلقی کرد. بیشتر مضمون فقط یک ضرب المثل را می توان با داستان مربوط به یک رویداد قابل ملاحظه برابر شمرد.
وقتی که صحبت از شرایط وجود ضرب المثل ها به میان می آید، نباید حدود معین را برقرار کرد، اما باید تذکر داد که ضرب المثل ها فقط در موارد معین به کار می روند.
شاعران قرقیزی غالبا برای معنای اخلاقی ضرب المثل ها جایگاه شایسته ای قائل هستند و مفاهیم آنان را در آثار خود آشکار می کنند.
نویسندگان بزرگ قرقیزستان از ضرب المثل ها برای روشن کردن دنیای روحی و درونی قهرمانان اصلی ، جهان بینی ، مبارزه و روابط آنها با جامعه و محیط پیرامون استفاده می کنند.
به این علت در ضرب المثل ها ما به وضوح عواقب رویدادها که در قلب مردم اثر فراموش نشدنی به جا گذاشتند می بینیم. منبع اساسی شکل گیری ضرب المثل ها خود زندگی است و ضرب المثل ها همیشه در شوون مختلف زندگی اجتماعی موجود بودند.
مثلا به ضرب المثل های زیر توجه کنیم که مربوطند به زحمت ، حرص ، نیروی وحدت:
یک دست صدا ندارد.
از یک اسب گرد پدید نمی آید. (قرقیزی)
یک نفر در میدان سپاهی نیست. (روسی)
آب از دستش نمی چکد. (فارسی)
حتی اگر بخیل را ببری خونش نمی آید. (قرقیزی)
ببرد گنج هر که رنج برد. (فارسی)
اگر زحمت بکشی ، برکت خواهی داشت. (قرقیزی)
بدون زحمت حتی نمی توانی ماهی را بگیری. (روسی)
غیر از این فرهنگ قرقیزی سرشاز از ضرب المثل ها راجع به وطن ، حیات و مرگ ، عشق ، شغل ، اخلاق ، زندگی خانواده و نابرابری اجتماعی است.
انواع مختلف فولکلور نظیر سرودهای عبرت انگیز، لطایف ملی ، داستان ها، حماسه ها، معماها و افسانه های تاریخی در حکم منبع دوم ظهور ضرب المثل ها هستند.
یکی از اهداف اصلی این کار بررسی خصایص ملی است چون نظرهای یکسان بر سر بسیاری از مسائل منجر به پیدایش تعداد هنگفت ضرب المثل ها می شود که دارای مفاهیم مشابه هستند.
یک بز گر گله را گرگین می کند. (فارسی)
یک ذره سرگین ظرف روغن را خراب می کند. (قرقیزی)
کاری بکن بهر ثواب نه سیخ بسوزد نه کباب. (فارسی)
ارابه نشکند و گاو نرا خته نمیرد. (قرقیزی)
هم گرگها سیرند، هم گوسفندها سالمند. (روسی)
: مثلا
در همیشه به یک پاشنه نمی گردد. (پارسی)
همه چیز می آید و می رود. (قرقیزی)
همه چیز روان است و همه چیز تغییر می کند. (روسی)
انسان جایزالخطاست. (پارسی)
آدمی که هیچ وقت اشتباه نمی کند، وجود ندارد. دریایی نیست که قورباغه نداشته باشد. (قرقیزی)
اشتباه کردن مخصوص هر آدمی است. (روسی)
رابطه زبانی و فرهنگی میان ایران و فارسی زبانان آسیای میانه از زمان صفویان به علت دشمنی میان شیبانیان سنی حاکم بر آسیای میانه و صفویان شیعه حاکم بر ایران گم و از زمان تاسیس اتحاد جماهیر شوروی در سال 1922 به کلی قطع شد.
یکی از خصوصیات مهم ضرب المثل های قرقیزی عبارت از آن است که در آنها حیوانات مختلف به کار می روند و معمولا به صفات مثبت و منفی آدمها تشبیه می کنند.
اسب در ذهن قرقیزها یکی از پاک ترین و شریف ترین حیوانات محسوب می شود، چون برای عشایر کوچ نشین اسب نه فقط وسیله ضروری زندگی که معیار ثبات ، نعمت و ثروت تلقی می شده است.
اسب بالهای جوانمرد است. (قرقیزی)
کسی که اسب ندارد، پا ندارد.
زمانی که صاحب اسب هستی ، سرزمین را ببین ، زمانی که پدرت زنده است مردم را بشناس.
ضرب المثل های قرقیزی از لحاظ ساختار خود به 2 گروه بزرگ تقسیم می شود:
1- ضرب المثل هایی که ساختار شعر دارند.
2- ضرب المثل هایی که منثور هستند.
همین تقسیمات ضرب المثل ها از منابع که مربوط به پیدایش آنان است ، برمی آید. در مواردی که ضرب المثل ها از آثار منظومه سرچشمه می گیرند آنها شکل سابق خود را به طول کامل حفظ نمی کنند و مطابق ویژگی های کاربرد آنان در سخنان منثور، تغییر پیدا می کنند.ضرب المثل های قرقیزی بندرت از نظر ساخت ، واجد جمله های پرسشی و عاطفی هستند.
ضرب المثل ها برای ابراز عواطف مختلف استفاده نمی شوند و از شنونده پاسخ مستقیم را نمی طلبند، چون در اصل خود دارای خصلت مونولوگ هستند.
ضرب المثل های ساده بیشتر شکل جمله های امری می گیرند چون آنان متضمن پند و نصیحت هستند.
مثلا:
از بخیل دوری کن.
اجزای جمله در ضرب المثل ها دارای خصوصیاتی هستند. مثلا اسامی خاص و ضمایر شخصی تقریبا هیچ وقت به عنوان نهاد نمی آیند.
مثلا:
زبان از شمشیر تیزتر است.
در ضرب المثل ها، غالبا افعال شخص دوم و سوم زمان (مستقبل) آینده ، وجوه امری و شرطی ، صفت مفعولی به »ca,g« اسم و صفت سوم شخص مفرد حالت فعالی و همچنین کلمات »bar« یعنی «هست» و »jok« یعنی «نیست» به عنوان گزاره به کار می روند.
بدین ترتیب مسند وسیله ثمربخشی برای ابراز معنای همگانی ضرب المثل هاست که نه با اجراکننده عمل و نه با شمار و زمان مرتبط نیست.
مثلا:
خوراک زمستان را در تابستان تهیه کن.
عدد و ضمیر در ضرب المثل ها به طور محدود نقش صفت را ایفا می کنند.
در ضرب المثل ها همه اقسام اجزای جمله ها مشاهده می شوند. اجزای جمله ها می توانند ترتیب دستورمند و نادستورمند داشته باشند.
در صورت ترتیب دستورمند فعل در آخر جمله قراردارد.
ترتیب نادستورمند در ضرب المثل های منثور مقید به این است که باید یکی از اجزای جمله را با ضربه منطقی مشخص کرد. نهاد، گزاره و مفعول غیرصریح مورد ترتیب نادرست مند قرار می گیرند. نهاد اغلب قبل از فعل قرار دارد و با صدای بلند تلفظ می شود، یعنی با ضربه منطق ، اهمیت کلمه تاکید می شود.
مثلاآهنگر چیزی درست نمی کند که شکستنی نباشد.اقسام جمله های جداگانه مختص ضرب المثل هاست. این جمله ها دارای سخن مخصوص به خود هستند. اول یک کلمه تلفظ می شود، بعدا توضیح مفهوم این واژه ارائه می شود. معمولا پس از ادای کلمه اول باید مکث کرد و سپس با تکرار همین کلمه ولی دردیگر حالات جمله ادامه داد. همین جمله ها از وجود عواطف و بیان موثر فکر برخوردار هستند.
مثلا:
بچه ، کار بچه تعریفی ندارد.
باید گفت که در زبان قرقیزی ضرب المثل هایی که جمله های مرکب هستند به مراتب نسبت به ضرب المثل هایی که از نظر ساختار نحوی جمله های ساده هستند بیشتر هستند.
در شکل گیری هنری و ساختاری نحوی ضرب المثل ها قافیه دارای اهمیت زیادی است چون خوش آهنگی و تاثیر منظوم را افزایش می دهد، به تاکید کلمه که از نظر معنا مهم است مساعدت می کند و در ساخت جمله های مرکب شرکت می کند.
ضرب المثل های با خصلت مقابله ، مقدم بر همه از لحاظ ترکیب لغوی متمایز هستند. در هر کدام از عناصر مثل مرکب بیش از دو متضاد به کار می رود. متضادها در ضرب المثل ها با خصلت مقابله ای می توانند نقش هر جزئ جمله را ایفا کنند.
مثلا:
عاقل برای مردم تلاش می کند، احمق برای قوم وخویشان.
تباین در جمله مرکب همپایه همچنین با روشن لغوی دستوری کشف می شود. بدین ترتیب که در ترکیب ضرب المثل های مرکب یک دو متضاد می توانند حضور داشته باشند که با هم مقایسه می شوند، اختلاف بین پدیده ها از طرف فعل مشخص می شود. یک کلمه که در این جمله به صورت مثبت و نهی می آید.
مثلا:
نواقص دیگران فورا دیده می شود، نواقص خود تا دم مرگ دیده نمی شود.
ضرب المثل ها که دارای ساخت جمله مرکب همپایه با خصلت مقایسه ای است به 2 گروه تقسیم می شوند:
گروه اول: ضرب المثل از دو جمله مرکب تشکیل می شود که به واسطه مقابله با هم ارتباط پیدا می کند.
مثلا:
من می خواهم از پسر خودم صرف نظر کنم از مرگش می ترسم ، دل برنگیرم از شایعات می ترسم.
گروه دوم: ضرب المثل از جمله مرکب و جمله ساده تشکیل می شود. در واقع چنین ضرب المثل ها در ترکیب خود داری 3 جمله ساده هستند. جملات اول و دوم از نظر معنا نزدیک به هم هستند، جمله سوم به کار مقابله می رود.
مثلا:
از آدم بد اجتناب کن ، از سگ دوری کن ، مردم خودت را دوست داشته باش.
در ضرب المثل هایی که از لحاظ ساخت جمله مرکب همپایه با خصلت همگونی هستند، درباره پدیده ها وقایع و نشانه های همنوع سخن می رود، که به یک مورد مربوط است.
کسی که به دشمن امان داد، با زخم می ماند و همسرش عزاداراست.
جمله های مرکب همپایه که عناصر آن با مفهوم جدایی (ولی ، لیک ، ولیکن) به هم می پیوندد کاربرد محدودی دارند. در این نوع جمله ها راجع به 2 عمل ابراز عقیده می شود که یکی از آنان ممکن است تحقق یابد.
مثلا:
طلا را کسی که کشف کرد، می گیرد یا کسی که اطلاع داشت.
در زبان قرقیزی بندرت ضرب المثل هایی دیده می شود که از نظر ساخت جمله مرکب همپایه با خصلت علت باشند.

نفوذ زبان فارسی در قرقیزستان

امروزه با فروپاشی اتحاد شوروی رابطه فرهنگی میان ایرانیان و مردم آسیای میانه بخصوص فارسی زبانان از نو برقرار شده است.
بیشتر کلمات مربوط به دین و تجارت از کلمات فارسی اخذ شده است. برخی زبان شناسان تعداد آن را بالغ بر 1200 کلمه می پندارند که به نظر می رسد بسیار بیشتر از این تعداد باشد.
بسیاری از ضرب المثل های فارسی دارای معادل خود نزد ملل آسیای مرکزی هستند و بعضی اوقات این تشابه ها خصلت تحت اللفظی دارند:
حساب حساب است کاکا برادر.
در سود دوستی وجود ندارد. (قرقیزی)
دشمن دانا به از نادان دوست. (پارسی)
دشمن دانا بهتر از دوست نادان.
دشمن دانا به از دوست نادان.
در هر زبان میزان زیادی ضرب المثل هست که در دیگر زبانها معادل ندارد و جای تعجب نیست چون هر ملتی دارای ویژگی فرهنگی و نژادی خاص خود است.
هر ملت از ضرب المثل ها که مربوط به آداب و رسوم ، وقایع تاریخی و اجتماعی است برخوردار است و البته این مثلها به شکل بارز، ویژگی ملی را ابراز می کنند و مختص این مردم است. مثلا آب برای ایرانی منبع اصلی حیات محسوب می شود، احتیاج دائمی به آب منجر به پدید آمدن تعداد زیادی ضرب المثل ها در این زمینه شد.
آب پارسال نان پیرارسال (راجع به فقر)
آب در جگر ندارد.
آبشان از یک جو نمی رود (راجع به دعوا یا اختلاف بین آدمها)
آب و گاوشان یکی است (راجع به دوستی نزدیک و استوار)
ضرب المثل «آب دست یزید افتاده» بر اثر حادثه تاریخی به وجود آمد و در مواردی به کار می رود که موضوعی حیاتی ، در اختیار آدمهای ناخوشایند است. طبعا همین وضع نمی توانست نزد مردم دیگر پیش بیاید