تبیان، دستیار زندگی

بحث ما درباره مسأله معاد است . مسأله معاد از نظر اهمیت ، بعد از
مسأله توحید مهمترین مسأله دینی و اسلامی است . پیغمبران ( و بالخصوص‏
آنچه از قرآن درباره پیغمبر ما استفاده می‏شود ) آمده‏اند برای اینكه مردم‏
را به این دو حقیقت مؤمن و معتقد كنند : یكی به خدا ( مبدأ ) و دیگر به‏
قیامت و یا فعلا به اصطلاح معمول ما معاد مسأله معاد چیزی است كه برای‏
یك مسلمان ایمان به آن لازم است ، یعنی چه ؟ یعنی در ردیف مسائلی نیست‏
كه چون از ضروریات اسلام است و ایمان به پیغمبر ضروری است ، پس ایمان‏
به آن هم به تبع ایمان به پیغمبر ضروری است .
ما بعضی چیزها داریم كه باید به آنها معتقد بود ، به این معنا كه‏
اعتقاد به آنها از اعتقاد به پیغمبر منفك نیست ، " باید " به این‏
معناست نه به معنی تكلیف ، به معنی این است كه انفكاك پذیر نیست كه‏
انسان به پیغمبر و اسلام ایمان و اعتقاد داشته باشد ولی به این چیز ایمان‏
نداشته باشد . مثلا روزه ماه رمضان ، می‏گویند كه روزه ماه رمضان از
ضروریات اسلام است . اگر كسی روزه نگیرد و بدون عذر روزه بخورد ، این‏
آدم فاسق است ولی اگر كسی منكر روزه باشد ، از اسلام خارج است ، چرا ؟
برای اینكه اسلام ایمان به وحدانیت خدا و ایمان به پیغمبر است و امكان‏
ندارد كه كسی به گفته پیغمبر ایمان داشته باشد ولی روزه را منكر باشد ،
چون اینكه در این دین روزه هست از ضروریات و از واضحات است ،
 یعنی نمی‏شود انسان در ذهن خودش‏
میان قبول گفته‏های پیغمبر و منها كردن روزه تفكیك كند . ولی خود مسأله‏
اعتقاد به روزه داشتن مستقلا موضوع ایمان و اعتقاد نیست ، یعنی در قرآن‏
هیچ جا وارد نشده : " كسانی كه به روزه ایمان می‏آورند " .
اما گذشته از اینكه مسأله معاد و قیامت مثل روزه از ضروریات اسلام‏
است ( یعنی نمی‏شود كسی معتقد به پیغمبر باشد ولی منكر معاد باشد ) در
تعبیرات قرآن كلمه ایمان به قیامت ، ایمان به یوم آخر آمده است ، یعنی‏
پیغمبر مسأله معاد را به عنوان یك چیزی عرضه كرده است كه مردم همان‏
طوری كه به خدا ایمان و اعتقاد پیدا می‏كنند ، به آخرت هم باید ایمان و
اعتقاد پیدا كنند ، كه معنی آن این می‏شود كه همین طوری كه خداشناسی لازم‏
است ( یعنی انسان در یك حدی مستقلا با فكر خودش باید خدا را بشناسد )
در مسأله معاد نیز انسان باید معادشناس باشد ، یعنی پیغمبر نیامده است‏
كه در مسأله معاد بگوید چون من می‏گویم معادی هست شما هم بگویید معادی‏
هست ، مثل اینكه من گفتم روزه واجب است شما هم بگویید روزه واجب است‏
. نه ، ضمنا افكار را هدایت و رهبری و دعوت كرده كه معاد را بشناسند ،
معرفت و ایمان به معاد پیدا كنند .

این تعبیر قرآن را ببینید آیات معاد اساسا برای موعظه هم خیلی خوب‏
است در اواخر سوره حشر می‏فرماید : " « یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله‏
" ای اهل ایمان ! تقوای الهی داشته باشید ، از خدا بپرهیزید ( همیشه‏
گفته‏ایم كه كلمه " تقوا " معنایش پرهیز نیست ولی ما تعبیر دیگری‏
نداریم ) ، كه معنایش این است كه خودتان  را از غضب الهی ، از مخالفت‏
فرمان الهی دور نگه دارید . " « و لتنظر نفس ما قدمت لغد »" خیلی‏
تعبیر عجیبی است ، " « و لتنظر »" امر است : " و باید هر نفسی و هر
كسی نظر كند و دقت كند در آنچه برای فردا می‏فرستند " .
 این صریح‏ترین تعبیری است كه می‏شود در این‏
زمینه كرد . وقتی به ما می‏گوید بیایید در كار و عمل خودتان مراقب باشید
، به این تعبیر می‏گوید : درباره این چیزهایی كه برای فردا پیش می‏فرستید
، در مورد این پیش فرستاده‏های خودتان دقت كنید ، دقیق باشید . درست‏
مثل آدمی كه در یك شهری هست و برای شهر دیگری كه بعدها می‏خواهد برود در
آنجا سكنی اختیار كند ، كالایی قبلا تهیه می‏كند و می‏فرستد ، به او می‏گویند
در این چیزهایی كه قبل از خودت داری می‏فرستی ، یك دقت خیلی كاملی بكن‏
. بعد دو مرتبه می‏فرماید : " « و اتقوا الله »" باز بار دیگر از خدا
بترسید ، از نافرمانی الهی پرهیز كنید " « ان الله خبیر بما تعملون »"
. چون اول به تعبیر پیش فرستاده گفت ، دو مرتبه به تعبیر خود عمل‏
می‏گوید : خدا آگاه است به اعمال شما ، یعنی آنچه را شما می‏فرستید ، خدا
كه آگاه است ، پس خودتان هم آگاهی كامل داشته باشید كه خوب بفرستید .
الان این داستان یادم آمد ، خوب است برایتان عرض كنم . من هشت سال‏
نزد مرحوم آقای بروجردی ( اعلی الله مقامه ) درس خوانده بودم و حقیقتا
به شخص ایشان اعتقاد داشتم ، یعنی خیلی اعتقاد داشتم ، واقعا او را یك‏
مرد روحانی می‏دانستم . حالا افرادی به دستگاه ایشان انتقاد داشتند كه خود
من هم داشتم به جای خود ، اما من به شخص این مرد معتقد بودم ، یعنی او
را یك مرد روحانی واقعی می‏دیدم و مرد كاملا مؤمن و معتقد و خداترس . در
همین كسالت قلبی كه ایشان پیدا كرده بودند كه منتهی به فوت ایشان شد
ظاهرا سه چهار روز هم بیشتر طول نكشید گفتند یك روزی ایشان در همان حال‏
، خیلی متأثر بود و گفت كه من خیلی ناراحتم از اینكه كاری نكرده‏ام و
می‏روم . آنهایی كه دور و بری هستند خیال می‏كنند در این مسائل هم تملق‏
گفتن خیلی خوب است [ می‏گویند ] ای آقا ، شما چه می‏فرمایید ؟ شما
الحمدلله اینهمه توفیق پیدا كردید ، اینهمه خدمتها كه شما كردید كی [
كرده ] ؟ ! ای كاش ما هم مثل شما بودیم . شما كه الحمدلله كارهایی كه‏
كردید خیلی درخشان است . ایشان اعتنا نكرد به این حرفها و در جواب آنها
این جمله را كه حدیث است گفت : " « خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر»
" یعنی عمل را خالص بگردان كه آن كه نقد می‏كند ،
صرافی می‏كند و عمل را در محك می‏گذارد ، او خیلی آگاه و
بیناست ، از زیر نظر او كوچكترین عمل مغشوشی بیرون نمی‏رود ، یعنی چه‏
می‏گویید ما كار كردیم ؟ ! از كجا كه این عملهای ما عملی باشد كه واقعا
خلوص داشته باشد ؟ برای خدا بودنش را شما از كجا اینقدر تأمین می‏كنید ؟
تعبیر قرآن همین مطلب است : " « یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و
لتنظر نفس ما قدمت لغد »" باز دو مرتبه " « و اتقوا الله »" ، در
دو نوبت در پس و پیش این جمله ، كه در آنچه پیش می‏فرستید خوب دقت‏
كنید . خدا را جلوی چشم ما حاضر می‏كند به عنوان یك ناقد ، به عنوان یك‏
بررسی كن ، به عنوان یك محك زن بسیار بصیر و دقیق . " « ان الله خبیر
بما تعملون » " . بعد می‏فرماید : " « و لا تكونوا كالذین نسوا الله‏
فانسیهم انفسهم اولئك هم الفاسقون »" . از آن كسان نباشید كه‏
خدا را فراموش كردند ، خدا هم خودشان را از خودشان فراموشاند . این هم‏
تعبیر عجیبی است . قرآن در یكی از تعبیراتش می‏گوید هر كس خدا را
فراموش كند اثرش این است كه خودش را فراموش می‏كند ، یعنی خود
واقعی‏اش را گم می‏كند ، بین خودش و خودش فاصله قرار می‏گیرد ، بعد هر
كاری كه می‏كند برای خودش نمی‏كند ، بدبختیها را برای خودش جلب می‏كند
اما خدمتها را نه برای خودش . به عنوان مثال ، آدمی كه دچار حرص و آز
شدید است و به حكم حرص و آزكار می‏كند ، از هر راهی شد ( از حلال ، از
حرام ، از هر جا شد ) جمع می‏كند و جمع می‏كند ، او كه به فكر خودش است‏
اگر حساب كند برای صد و پنجاه سال دیگر هم دارد ، در صورتی كه خودش‏
می‏داند آنچنان پیر شده كه ده سال دیگر هم بیشتر نیست . این آدمی است كه‏
خودش را فراموش كرده است . او خیال می‏كند كه برای خودش كار می‏كند و
در واقع نمی‏فهمد كه اگر برای خودش هم بخواهد كار كند این جور نباید كار
كند . " « و لا تكونوا كالذین نسوا الله فانسیهم انفسهم اولئك هم‏ الفاسقون »" .
این آیه را به این مناسبت عرض كردیم كه قرآن روی ارتباط عالم دنیا و عالم
آخرت و اینكه آنجا دار الجزاء است و اینجا دار العمل ، اینجا مزرعه‏
است ، یوم الزرع است و آنجا یوم الحصاد ، فوق العاده تكیه كرده است و
بلكه اصلا انبیاء اساس و روح تعلیماتشان همین است ، نظام دنیا را هم كه‏
درست می‏كنند ، به اعتبار این است كه همین پیوستگی میان دنیا و آخرت‏
هست ، یعنی اگر نظام دنیا نظام صحیح عادلانه‏ای نباشد ، آخرتی هم درست‏
نخواهد بود ، ایندو با یكدیگر اینچنین وابستگی و پیوستگی دارند ، نه‏
اینكه تضاد دارند . از نظر قرآن سعادت واقعی بشر در دنیا و سعادت واقعی‏
بشر در آخرت توأم‏اند ، جدایی ندارند . آن چیزهایی كه از نظر اخروی گناه‏
است و سبب بدبختی اخروی است ، همانهاست كه از نظر دنیوی هم نظام كلی‏
زندگی بشر را فاسد می‏كند ، حالا اگر فرض كنیم یك فرد را خوشبخت كند ولی‏
نظام كلی افراد بشر را فاسد و خراب می‏كند .
اینها خصوصیاتی بود كه در آنها هیچ نمی‏شود شك و تردید كرد

3 عود ارواح به خداوند

محدثین متشرعه مثل مرحوم مجلسی ادعا می‏كنند كه اجماع همه اهل ادیان‏
است بر معاد به معنی عود ارواح به اجساد ، ولی عده‏ای می‏گویند نه ، ما
اجماع داریم ولی نه اجماع به صورت عود ارواح به اجساد ، بلكه به معنی‏
عود به سوی پروردگار . حالا این عود به سوی پروردگار ، آیا مستلزم عود
ارواح به اجساد است یا شكل دیگری ، بعد باید ببینیم ولی آنچه كه قرآن‏
گفته است ، از قیامت تعبیر كرده به وقتی ، به روزی یا به نشئه‏ای كه در
آن نشئه انسانها به خدا بازگشت می‏كنند ، یعنی چه انسانها به خدا بازگشت‏
می‏كنند ؟ اصلا آمدن از خدا یعنی چه و بازگشت به سوی خدا یعنی چه ؟ ولی هر
چه هست ، قرآن این طور گفته است ، حتی از قیامت تعبیر به " القاء
الله " كرده است ، منكرین قیامت را منكرین لقاء پروردگار نامیده : "
« الذین كذبوا بلقاء الله »" یا : " « بل هم بلقاء ربهم كافرون‏
"  ، تعبیرات قرآن چنین تعبیراتی است .
البته ما بدون اینكه بخواهیم رد یا قبول كرده باشیم ، [ نظریات مختلف‏
را بیان می‏كنیم ] . همه اینها معتقدند كه تفسیر ما درباره معاد این است‏
. هیچ كس نمی خواهد چیزی بر خلاف گفته پیغمبر گفته باشد ولی هر كدام به‏
یك چیزهایی استناد می‏كنند و این طور تفسیر می‏كنند . از نظر بعضی ، مسأله‏
قیامت و مسأله معاد یعنی عود كردن روحها بار دیگر به همان
 بدنهایی كه بوده‏اند و پوسیده‏اند و متفرق و خاك‏
شده‏اند . بعضی دیگر معاد را به همان معنی عود الی الله می‏گیرند ولی‏
می‏گویند عود ارواح الی الله ، جسم كه عودی ندارد به سوی خدا ، برای جسم‏
معنی ندارد بگوییم به سوی خدا باز می‏گردد ، روح است كه می‏تواند درجات و
مراتبی را طی كند كه به حسب آن درجات و مراتب به نشئه ربوبی نزدیكتر
باشد و بنابر این قیامت یعنی بازگشت ارواح به سوی خدا . صرف این مطلب‏
را بخواهیم بگوییم ، می‏شود معاد روحانی مطلق كه این بر خلاف ضرورت‏
تعلیمات انبیاست ، یعنی در تعلیمات انبیاء درست است كه گفته‏اند عود
به سوی پروردگار ، ولی برای این عود شكل هم معین كرده‏اند ، آن شكلی كه‏
معین كرده‏اند صد در صد روحانی نیست .
مسأله معاد در میان قدمای فلاسفه اصلا مطرح نبوده ، یعنی اصلا معاد را
انبیاء آورده‏اند نه فلاسفه . حتی ارسطو خودش قائل به فنای روح است و
ابدا معتقد به بقای ارواح و عود ارواح و این حرفها نیست و روح را یك‏
موجود فانی و قابل فنا می‏داند .
حكمای اسلامی از قبیل بوعلی طور دیگری معتقدند ، بوعلی می‏گوید كه از نظر
برهان علمی و برهان عقلی ، ارواح باقی می‏مانند و بازگشت می‏كنند به سوی‏
خداوند و سعادت و شقاوت آنها هم سعادت و شقاوت معنوی و عقلانی است ،
یعنی لذتها و المها ، لذتها و المهای عقلانی است ( یعنی از نوع لذتی است‏
كه عقل می‏برد و از نوع رنجی است كه عقل می‏برد ، نه از نوع لذت و المی‏
كه انسان از راه جسم می‏برد ) . ولی بعد می‏گوید این راهی است كه ما از
طریق علمی می‏توانیم طی كنیم ، این قدر می‏دانیم كه روح انسان فانی نمی‏شود
و باقی می‏ماند و در جهان دیگری یا معذب است یا متنعم ، ولی آن مقداری‏
كه ما از راه دلیل علمی می‏توانیم بفهمیم این است كه فقط عقل انسان (
یعنی قوه عاقله انسان ) باقی می‏ماند ، سایر قوای انسان هر چه هست ، همه‏
معدوم می‏شوند و قوه عاقله به صورت یك امر مستقل و یك شی‏ء مستقل و یك‏
شخصیت مستقل كه شخصیت واقعی انسان هم همان عاقله‏اش هست باقی می‏ماند .
ولی بعد می‏گوید لكن معاد جسمانی هم چیزی است كه پیغمبر به آن خبر داده‏
است ، صادق به آن خبر داده است ، ما معاد جسمانی را هم قبول می‏كنیم به‏
اعتبار اینكه مخبر صادق به آن خبر داده است . پس در واقع این طور
می‏گوید كه دلیل علمی و عقلی ، ما را فقط در حد معاد روحانی راهنمایی‏
می‏كند ولی اینكه معاد جسمانی باشد ، چیزی است كه ما از راه عقل‏
نمی‏توانیم كشف كنیم ولی چون مخبر صادق خبر داده ( اخبر به الصادق ) ما قبولش داریم

5 تجدید حیات مادی دنیا به شكل دیگر

برخی دیگر خواسته‏اند مثل دسته اول معاد را یك امر مادی و طبیعی بدانند
ولی بدون اینكه نیازی باشد كه بگویند عود ارواح به اجسام ، نه ، ارواحی‏
به اجسامی عود نمی‏كند چون اساسا ارواحی وجود ندارند ، بلكه خود همین‏
حیات مادی تدریجا به شكل دیگری تجدید می‏شود ، كه این فرضیه‏ای است كه‏
بعد باید روی آن صحبت كنیم .
یكی از مسائلی كه به نظر من باید روی آن بحث كرد ، مسأله روح است كه‏
آیا قبول قیامت مستلزم قبول وجود روح است به عنوان یك موجودی كه‏
قابلیت این را دارد كه بعد از فنای بدن باقی بماند یا مبتنی بر این‏
نیست ؟ البته ما در اینجا از نظر عقلی نباید بحث كنیم ، اول از نظر
دینی و شرعی باید بحث كنیم ، یعنی باید ببینیم آنچه كه در اسلام راجع به‏
معاد آمده است ، از حالت احتضار گرفته تا عالم قبر و سؤال و جواب قبر
و عالم برزخ و عالم قیامت ، آیا اینها یك چیزهایی است كه بر اساس این‏
اصل بوده است كه انسان دارای یك روحی است كه آن روح واقعا قبض می‏شود
، مردن قبض روح است ، تحویل گرفتن روح است و انسان كه می‏میرد به معنی‏
این است كه رابطه میان روح و بدن بریده می‏شود و روح در عالم خودش قرار
می‏گیرد و جسد در عالم خودش ، یا اینكه این طور نیست ؟
بحث بعد ما كه پایه بحثهای دیگر قرار می‏گیرد ، همین بحث روح است .
بعد هم وارد استدلالهای قرآن برای وجود قیامت می‏شویم كه عرض كردیم قرآن‏
دو نوع استدلال دارد .
- در خود قرآن كلمه معاد هست . البته این را متشرعه از روی آیه مباركه‏
كه می‏فرماید : " « كما بدأكم تعودون »"  گرفته‏اند . ضمنا آن‏
دلایلی كه درباره معاد هست ،فقط در حدود همان طبقه بندی كه فرمودید
 قرآن كرده و دو دسته دلیل دارد ،
اگر ما همان آیاتش را هم بفهمیم و روی آن بحث شود ، این بهترین راه‏
است برای اینكه با معاد آشنایی پیدا كنیم .
استاد : راجع به قسمت اول كه فرمودید ، من به آیه " « كما بدأكم‏
تعودون »" توجه داشتم ولی منظورم این نبود كه حتی ماده " عود " هم‏
نیامده ، عرض كردم كلمه معاد به این وزن ( كه به معنی زمان عود یا مكان‏
عود هست ) در قرآن نیست .
راجع به آیات قرآن ، آنهایی كه استقصاء كرده‏اند مدعی هستند 1400 آیه‏
در قرآن راجع به معاد است ، یعنی در هیچ موضوعی و شاید در مسأله توحید
این قدر آیه در قرآن نیامده و این قدر تأكید و اصرار نشده كه در مسأله‏
معاد هست . ولی من ادعا نمی‏كنم معمای معاد از هر جهت حل شده است .
مقصودم این است كه جمع میان همه تعبیرات قرآن به طوری كه كسی ادعا كند
كه همه تعبیرات را من می‏توانم بدون شك و دغدغه كاملا جمع كنم ، صد در صد
نیست و الا افرادی هستند كه از نظر خودشان مسأله معاد كاملا حل شده است و
آیات قرآن را هم طوری توجیه می‏كنند كه از نظر خودشان تأویل نیست ،
توجیه واقعی است ولی ممكن است برای ما آن توجیه چندان قابل قبول نباشد
و الا نه این است كه برای همه افراد قضیه معاد لا ینحل است . من افرادی‏
را كه به وضع كتابهایشان آشنا هستم شك ندارم كه " « بالاخرش هم یوقنون
" و به همه این محتواهایی كه در قرآن آمده یقین دارند ولی طرز تصور و
تلقی شان از این تعبیرات با تلقی عامه مردم در بعضی قسمتها قدری فرق‏
می‏كند . دیگران هم همین راه را رفته‏اند ، نه اینكه اگر ما آیات قرآن را
عنوان می‏كنیم ، این ما هستیم كه برای اولین بار می‏خواهیم از راه آیات‏
قرآن وارد شویم ، نه ، دیگران هم از همین راه رفته‏اند و اگر نظریاتی‏
دارند ، از یك طرف منشأ نظریاتشان الهاماتی بوده كه از خود قرآن‏
گرفته‏اند ، و از طرف دیگر منشأ آن ، اشكالاتی بوده كه به وجود می‏آمده و
برای حل این اشكالات در تلاش بوده‏اند . ما هم كه وارد می‏شویم ، باز از
یك طرف یك الهاماتی از قرآن می‏گیریم ، و از طرف دیگر با یك اشكالاتی‏
مواجه خواهیم شد كه اشكالات را باید حل كنیم . در اینكه بسیاری از مشكلاتی‏
كه در قدیم وجود داشت امروز وجود ندارد ، یعنی یك مقدار راه معاد از
نظر علوم نسبت به آنچه كه در قدیم بوده صافتر شده ، بحثی نیست .
مثلا یكی از مسائلی كه در باب معاد هست كه از نظر علم قدیم خیلی مشكل‏
بود و مجبور بودند به نوعی توجیه و تأویل كنند ، این است كه قرآن مدعی است‏
این نظامات موجودی كه الان داریم ، ماه و خورشید و ستارگان و این وضع‏
زمین و دریاها و كوهها ، روزی خواهد رسید كه تمام اینها زیر و رو می‏شود .
تقریبا همان طوری كه قرآن می‏گوید ، در ابتدا اینها به شكل دخان ( دود )
بود ، بعد به این صورت در آمده است . از قرآن می‏شود استنباط كرد كه بعد
هم به همین صورت در خواهد آمد . ولی این با علم قدیم قابل حل نبود ، علم‏
قدیم قبول نمی‏كرد كه این طور باشد ، نه قبلش را قبول می‏كرد كه به این‏
شكل بوده [ و نه بعدش را كه به همین شكل در خواهد آمد ] . علم قدیم فرض‏
می‏كرد كه نظام افلاك از همان قدیم همین طور بوده كه هست و تا ابد هم‏
همین طور خواهد بود ، و این بود كه مشكلاتی ایجاد می‏شد .
قرآن می‏گوید : " « اذا الشمس كورت »" یك وقتی خواهد آمد كه‏
این خورشید ما تكویر می‏شود یعنی كدر می‏شود ، نورش از آن گرفته می‏شود ،
خاموش می‏شود ، " « و اذا النجوم انكدرت » " و این ستارگان‏
حالتی پیدا می‏كنند كه منكدر می‏شوند یعنی دیگر آن درخشندگی را نخواهند
داشت ، " « و اذا البحار سجرت » " این دریاها مثل دیگی كه به‏
جوش می‏آید تبدیل به بخار خواهد شد .
یا مثلا زلزله‏هایی زمین را خواهد گرفت كه انسان در می‏ماند كه چه وضعی‏
رخ داده ، خیلی برای انسان غیر مترقب است : " « اذا زلزلت الارض‏
زلزالها »" آن وقت كه زمین آن زلزله خودش را ایجاد كند . " آن زلزله‏
" اشاره به نوع خاص زلزله است و با زلزله‏های دیگری كه در دنیا پیدا
شده و در گوشه‏ای عده‏ای را از بین برده خیلی فرق دارد . آن ، زلزله‏ای است‏
كه دیگر هیچ چیزی به حال خودش باقی نخواهد بود " « و اخرجت الارض‏
اثقالها »" و زمین اشیاء و زین خودش را از درون خودش بیرون بكشد (
ظاهرا مقصود انسانهاست كه از درون زمین بیرون می‏آیند ) ، " « و قال‏
الانسان ما لها »" انسان آن وقت می‏گوید چه شده ، چه خبر است ؟ یعنی‏
برای انسان غیر مترقب است ، عادی نیست ، غیر عادی است ، مثل زلزله‏های‏
همیشه نیست كه بگوییم خوب دیگر زلزله است ، " « یومئذ تحدث اخبارها
" آن وقت زمین تمام قضایای خودش را نقل خواهد  كرد "
« بان ربك اوحی لها » " به موجب اینكه پروردگار تو به او وحی‏
كرده است ، به او تعلیم كرده است " « یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا
اعمالهم »" آن وقت است كه مردم گروه گروه بیرون می‏روند برای اینكه‏
عملهایشان به آنها ارائه داده شود " « فمن یعمل مثقال ذرش خیرا یره و
من یعمل مثقال ذرش شرا یره » " . الان برای ما این امر لا اقل به‏
صورت یك امر خیلی محتمل است ، كی می‏تواند بگوید چنین وضعی پیش نمی‏آید
؟
" « اذا السماء انفطرت و اذا الكواكب انتثرت » " یا "
« اذا السماء انشقت »" اینها یك چیزهایی است كه لا اقل رفع مانع‏
شده ، اگر علم نتواند چنین روزی را پیش بینی كند ولی نفی هم نمی‏تواند
بكند ، یعنی لا اقل بر خلاف علم نیست .
ولی به هر حال اگر كسانی هم راهی را رفته‏اند ، نه این است كه آن راه‏
را رفته‏ان د بدون اینكه هیچ الهامی گرفته باشند یا بدون اینكه هیچ كمكی‏
به ما كرده باشند ، راهی است كه بالاخره آنها هم رفته‏اند . مسلم ما از
گفته‏های آنها می‏توانیم كمك بگیریم و استفاده كنیم بدون اینكه بگوییم‏
آنها متوجه اشكالاتی بوده‏اند . در همین مسأله عود ارواح به اجساد به این‏
شكل كه روحها به جسدها عود كند ، آنها به یك اشكالات علمی دچار بوده‏اند
كه امروز ما هم دچار هستیم .
امروز خیلی اشخاص دیگر هم می‏گویند اگر معنی معاد این باشد كه عین همین‏
بدنهای افراد [ ایجاد شود ] ، آن كسی كه می‏میرد ، با همان بدنی كه مرده‏
است بیاید محشور شود ، آیا این امكان پذیر است ؟ این حرفی بوده كه از
چندین صد سال پیش می‏گفته‏اند : انسانهایی كه از اول تا آخر عالم بر روی‏
زمین پیدا شده‏اند و دائما آمده‏اند و رفته‏اند ، اگر ما حجم و وزن بدن آنها
را حساب كنیم ، چندین برابر زمین انسان آمده و رفته ، یعنی این سطح و
این قشر زمین تا مقداری ، چندین بار بدن انسانها شده و دو مرتبه خاك شده‏
، كه اگر بخواهیم میلیاردها میلیارد انسان را با این بدنها جمع كنیم زمین‏
ما اساسا گنجایش آن را ندارد ، چندین برابر زمین هم گنجایش آن را ندارد -
در قرآن مجید برای قابل قبول بودن حیات مجدد ، موضوع حیات مجدد
نباتات به طور مكرر مطرح شده و من فكر می‏كنم كه باید یك بررسی از نظر
فیزیولوژی گیاهی و حیوانی بكنیم كه ببینیم چه ارتباط و تشابهی می‏تواند
بین حیات مجدد گیاهی كه در هر بهار تجدید می‏شود و حیات مجدد حیوانی‏
باشد . من فكر می‏كنم كه اگر بعضی از رفقا صرف وقت كنند تا یك مقدار
فیزیولوژی گیاهی را هم در اینجا بررسی كنیم و با فیزیولوژی حیوانی تطبیق‏
كنیم ، كه شاید یك روشنایی در این قسمت برای ما ایجاد شود ، مناسب‏ باشد .
استاد : البته پیشنهاد بسیار خوبی است . در قرآن به حیات مجدد زمین (
یعنی همان حیات مجدد گیاهان ) استناد شده و زیاد هم استناد شده : "
« اعلموا ان الله یحیی الارض بعد موتها »"  بدانید كه خداوند زمین‏
را بعد از اینكه مرده است زنده می‏كند . آنها كه در سابق فقط به این‏
مطلب توجه می‏كردند ، فكر می‏كردند وجه تشابه همین است كه مرده‏ای زنده‏
می‏شود ، یعنی یك موجودی در یك درجه‏ای مرده است و در یك درجه دیگری‏
تكامل پیدا می‏كند و حیات برایش پیدا می‏شود . خلاصه به آن جنبه تكاملی‏
مطلب كه این تكامل از موت به حیات است [ توجه می‏كردند ] .
آنها این طور فكر می‏كردند كه قرآن نظرش فقط به همان مسأله تكامل است‏
، یعنی شما در این زندگی موجود خودتان تكامل از موت به حیات را می‏بینید
، این برای شما به عنوان نمونه كافی است تا تكاملی را هم كه در سطح‏
بالاتری است ( كه در واقع تكامل از نشئه‏ای به نشئه دیگر است ) بپذیرید ،
این یك امر جزئی است كه می‏تواند نمونه یك امر كلی باشد . آنها این طور
می‏گویند : همین طوری كه در اینجا می‏بینید كه این جزء مرده است و زنده‏
می‏شود ، كل هم همین طور است ، كل هم از مردگی به حالت زندگی در می‏آید .
می‏گفتند عالم آخرت و عالم دنیا همه حكم یك واحد را دارد كه دنیا مرتبه‏
مرده آن است و آخرت مرتبه زنده‏اش . نمی‏خواهم ب گویم این حرف صد در صد
درست است ، می‏خواهم بگویم این طور استنباط كرده‏اند ولی شما ممكن است‏
بخواهید از این امر استنباط دیگری بكنید . مطالعاتی بكنید ، استنباطی‏
بكنید ، ما هم از استنباط شما استفاده می‏كنیم . به هر حال باید روی این‏
موضوع مطالعه كرد . - یك تذكری در قسمت اول صحبت جناب آقای مطهری
داشتم كه اصولا معاد را باید در ردیف توحید و نبوت قرارداد یا كمی جنبه تعبدی دارد ؟ بنده‏
عقیده دارم نظر آن عده‏ای كه گفته‏اند جنبه تعبدی دارد صحیح‏تر است ، یا
اگر هم صد در صد جنبه تعبدی نداشته باشد و در ردیف نماز و روزه نباشد ،
مسلما در ردیف توحید و نبوت هم نیست ، برای اینكه ما اینها را به‏
عنوان اصول می‏پذیریم و متمایز می‏كنیم ولی اعتقاد به معاد جنبه ضرورت و
تعبد دارد و فقط باید دلایل نفی آن را رد كرد ، یعنی اگر ما فقط مشكلاتی را
كه به لحاظ علمی یا عقلی پیش می‏آید رفع كنیم ، كافی است برای اینكه به‏
استناد گفته پیغمبر كه او را صادق می‏دانیم ، همان طوری كه بوعلی گفته‏
اعتقاد به معاد داشته باشیم و استدلال معاد در حقیقت حول رد دلایل نفی‏
معاد دور می‏زند .
اما مسأله دیگر راجع به خود معاد است . من استدعایم از آقای مطهری این‏
است كه اول ببینیم یك فرد مسلمان نسبت به معاد ، نسبت به قبر ، نسبت‏
به برزخ چه جور باید عقیده داشته باشد كه اگر خلاف این عقیده را داشت به‏
ایمان و اعتقاداتش ایراد وارد است . بعد كه این را فهمیدیم ، آنوقت‏
برویم سراغ استدلالاتش . نكته آخر اینكه در باب معاد اگر ما ایرادی به‏
نظرمان می‏رسد و نمی‏توا نیم به آن جواب بدهیم ، حتی الامكان آن را طرح‏
نكنیم ، چون معاد جزء مسائلی است كه روی هم رفته حول آن درجه‏ای از یقین‏
حاصل شده و اگر ایجاد اشكال ، در این یقین خللی ایجاد كند كه نتواند
رفعش كند مثبت نخواهد بود .
استاد : راجع به قسمت اول بیان ایشان ، می‏شود گفت كه آنچه خودتان در
آخر گفتید ، آنچه را كه اول فرمودید رد می‏كند ، برای اینكه فرمودید لا اقل‏
ما در باب معاد مشكلاتش را باید حل كنیم ، همان مشكلات را كه بخواهیم حل‏
كنیم ، ناچاریم به اینكه در باب معاد یك نوع فرضیه خاصی را بپذیریم و
روی آن فرضیه هم استدلال كنیم . ایندو از هم منفك نیست . پس ما تا یك‏
نوع خاصی تصور درباره معاد نداشته باشیم ، نمی‏توانیم اشكالاتش را حل كنیم‏
. وقتی ما در مقام حل اشكالات برآییم ، باید آن را به شكل خاصی تصور كنیم‏
و همان شكل خاص تصور كردن‏هاست كه به ما یك فرضیه مخصوصی در باب معاد می‏دهد .
این مطلب را هم عرض كنم كه مقصودم این نبود كه اساسا مسأله معاد به‏
هیچ وجه تعبدی نیست و ما آن را صد در صد و مستقلا مثل مسأله توحید
می‏توانیم دریابیم . خودم هم در ضمن حرفهایم عرض كردم كه اصلا معاد را
پیغمبران ارائه داده‏اند و علم و فلسفه دنبال آنچه كه پیغمبران گفته‏اند رفته است
. همین‏ طوری كه ویلیام جیمز در كتاب دین و روان می‏گوید : " خیلی از مسائل را
علوم و فلسفه‏ها بعد رفته‏اند كشف كرده‏اند ولی نشانی‏اش را اول ادیان‏
داده‏اند " . ادیان نشانی داده‏اند ، دیگران برای اینكه تحقیق كنند كه آیا
چنین چیزی هست یا نیست دنبالش رفته‏اند ، بعد هم از طریق علمی و فلسفی‏
به آن رسیده‏اند ، به طوری كه اگر این نشانی را نداده بودند هرگز علم و
فلسفه دنبال آن نمی‏رفت . ما هم اگر گفتیم كه تحقیق در اینجا مطلوب است‏
مقصودمان این نیست كه هیچ جنبه تعبدی ندارد ، بلكه مقصود این است كه‏
قرآن علاقه نشان می‏دهد كه افراد در باب معاد تحقیق داشته باشند و لهذا در
باب معاد كلمه ایمان آمده من روی این جهت گفتم و در غیر معاد نیامده‏
است . در باب ملائكه هم ایمان آمده است . این علامت آن است كه‏
خواسته‏اند كه ما در اینجا تحقیقی داشته باشیم به طوری كه بتوانیم عن‏
معرفه اعتقاد پیدا كنیم كه یك حقایقی به نام ملائكه وجود دارد . همچنین‏
قرآن مایل است كه ما به آخرت ایمان داشته باشیم ، یعنی در كنار ایمان‏
به پیغمبر و ایمان به نبوت می‏خواهد ما اعتقاد و ایمان [ به آخرت ]
داشته باشیم و الا آن را در این ردیف ذكر نمی‏كرد . چرا آن را در این‏
ردیف ذكر كرده ؟ پس طالب تحقیق در اینجاست .
در اینكه مسائل معاد در درجه اول مسائل تعبدی است هیچ بحثی نیست . ما
درباره این مسائل تعبدی می‏خواهیم ببینیم چقدر می‏توانیم تحقیق كنیم و این‏
تحقیق هم مطلوب است . اگر اشخاصی بگویند شما حق تحقیق كردن ندارید ، ما
در مقابل آنها چنین می‏گوییم . اگر كسی گفت : " در باب قیامت كسی حق‏
تحقیق كردن ندارد ، قرآن یك چیزی گفته ، ما هم باید بگوییم آمنا و سلمنا
، هر كس گفت چرا ؟ می‏گوییم سؤال بدعت است ( همین طوری كه عده‏ای در
قدیم می‏گفتند " السؤال بدعة " اینجا حق سؤال و جواب نداری " [ ما
می‏گوییم ] نه ، این طور نیست ، از ما تحقیق خواسته‏اند .
در مسأله ایراد شبهه‏ها و اشكالها ، ما در حدودی اشكالات را طرح می‏كنیم‏
كه طرح شده است ، یعنی اشكالاتی كه در كتابها وجود دارد ، در همین‏
كتابهای خیلی معمولی هم وجود دارد . من خودم شاید تا حالا بیش از صد بار
و باز همین روزها مكرر از افرادی آنهم مثلا از طبقه دانشجویان شبهه آكل و
مأكول را شنیده‏ام . این كه دیگر چیز تازه‏ای نیست كه بگوییم طرح نكنید .
شبهه آكل و مأكول را خوب بود اول اگر نصیحت شما را می‏پذیرفتند از هزار
سال پیش طرح نمی‏كردند ، ولی از هزار سال پیش این شبهه را طرح كرده‏اند .
همین هم كه الان گفتم همان بود ، چیز
دیگری نبود ، تعبیر دیگری از آن مطلب بود . این را طرح كرده‏اند ، حالا كه‏
طرح كرده‏اند م ا بگوییم آرامش خیال خودمان را بهم نزنیم ؟ ! جواب ندهیم‏
؟ ! نمی‏دانم ، اگر می‏گویید نگویید ، نمی‏گوییم ولی اگر در اینجا نگوییم ،
در جای دیگر از ما می‏پرسند .
و اما آن مسأله كه فرمودید ، راست است ، خوب است كه ما اول آیات‏
قرآن را در این زمینه بخوانیم ، بعد ببینیم از همه این آیات یك فكر
ساده‏ای می‏فهمیم ؟ حالا می‏خواهد اشكال داشته باشد ، می‏خواهد اشكال نداشته‏
باشد . اول ما ببینیم كه این طور است یا نه ، خود آیات قرآن از نظر
مفهوم برای ما سؤال به وجود می‏آورد ؟ اگر دیدیم آیات قرآن خودش یك‏
مطلب ساده‏ای را دارد می‏گوید ، این را به صورت یك امری كه قرآن گفته‏
طرح می‏كنیم ، بعد می‏رویم سراغ اشكالاتش ، اشكالاتش را توانستیم جواب‏
بدهیم جواب می‏دهیم ، نتوانستیم می‏گوییم چیزی كه پیغمبر گفته ما قبول‏
می‏كنیم . مگر همه اشكالات را ما باید حل كنیم ؟
بعد خواهند آمد و اشكالات‏ را حل خواهند كرد .
اما عمده مطلب این است كه مسأله معاد فی حد ذاته ، در واقعیت خودش‏
یك مسأله‏ای بوده كه نمی‏توانسته به آن سادگی بیان شود . این مسأله به‏
تعبیری البته تشبیه است نظیر این است كه بچه‏ای كه در رحم است و با
نظام خاص زندگی رحمی دارد زندگی می‏كند ، نه چشمش باز است جایی را
ببیند ، نه با گوشش چیزی را می‏شنود ، نه از راه دهان تغذی می‏كند ، نه‏
تنفس می‏كند ، بخواهند درباره زندگی بعد از تولد با او صحبت كنند . با
آن معلوماتی كه او در زندگی جنینی دارد ، امكان ندارد بتواند آنچه را كه‏
در زندگی بعد از تولد است به حقیقت دریافت كند . پس ناچار با او یك‏
مقدار هم با زبان خودش صحبت شده است . از كجا می‏گوییم با زبان خودش‏
صحبت شده ؟ به قرینه بعضی حرفهای دیگری كه هست .
این چیزها بوده كه تصورها را درباره معاد متفاوت كرده و هر كسی در حد
خودش [ تصوری از این مسأله دارد ] . این مثل خود مسأله خداست . همه‏
معتقد به خدا هستند ولی اگر كسی محتواهای این افكار را بیرون بریزد ،
می‏بیند از زمین تا آسمان متفاوت است . همه می‏گویند خدا ، به حسب ذوق و
غریزه فطری هم خدا را عبادت می‏كنند ، در عمق دلشان هم خدا را عبادت‏
می‏كنند ، ولی او خدا را یك شكل داده و یك تصویر دارد ، آن یكی تصویر
دیگری و . . . به طوری كه او خدای این را قبول ندارد ،
این خدای‏ اعاده معدوم می‏شود یا اعاده معدوم نمی‏شود . ما باید این را بفهمیم كه آن‏
حیات جاودانی است ، پایان نمی‏پذیرد ، لزومی ندارد كه ما بفهمیم چرا
پایان نمی‏پذیرد ، چرا در اینجا مرگ حتمی است ( از ضروریات خلقت است‏
) و در آنجا نیست ؟ رابطه آنجا با اینجا رابطه مقدمه و نتیجه است ، هر
چه در اینجا كشت كنیم ، آنجا بر می‏داریم ، دنیای پاداش و كیفر است .
اما آیا آنجا اعاده معدوم می‏شود یا نه ؟ لزومی ندارد بفهمیم . حتی به‏
عقیده من اینكه عود ارواح به اجساد می‏شود یا نه ؟ لزومی ندارد بفهمیم .
آیا تمام خصوصیاتش با خصوصیات این عالم طبیعت هیچ فرق نمی‏كند ؟ گل ما
را از نو می‏آیند می‏سازند ؟ یعنی معاد همانی است كه خیام تصور كرده كه‏
یك كوزه‏ای را می‏سازند و خراب می‏كنند و دو مرتبه آن را می‏سازند ؟ لزومی‏
ندارد ما این را بفهمیم و روی آن دقت كنیم كه آیا به این شكل است یا به‏
شكل دیگری . ولی آن مقدارش برای ما قطعی است . از قرآن هم این خصوصیات‏
معاد خیلی قطعی فهمیده می‏شود ، منتها راجع به كیفیتش ما یك جا می‏بینیم‏
طوری می‏گوید كه آدم فكر می‏كند آن دنیا شروع مجددی از همین دنیا و تكرار
همین دنیاست ، همین دنیا دو مرتبه تكرار می‏شود اما نه از راه تولد ،
بلكه از این راه كه ذرات این مواد گوشت و استخوان و غیره را جمع می‏كنند
، دو مرتبه به صورت یك انسان در می‏آورند و بعد روحی در آن دمیده می‏شود
. البته " روحی دمیده می‏شود " در قرآن نیست ، به همین شكل خدا [ ذرات‏
پراكنده را ] جمع می‏كند ، می‏شود انسان . . .

به نظر می‏رسد ما اول باید از اینجا شروع كنیم كه یك مطلب از نظر قرآن‏
قطعی و مسلم است و قرآن روی آن خیلی اصرار دارد و آن این است كه یك‏
قیامت كبرایی در آینده مجهولی هست و قرآن اصرار دارد كه آینده قیامت‏
را جز خدا كسی نمی‏داند : " « علمها عند ربی »" در یك آینده‏
مجهولی كه به هیچ نحو نمی‏شود آن را توقیت كرد و وقت برایش معین كرد .
در آن قیامت كبری مسأله تنها این نیست كه اوضاع دنیا و زمین و آسمان به‏
شكلی كه امروز هست باشد ولی فقط مرده‏ها یكدفعه از قبرها بیرون بیایند
برای حساب و كتاب . این حشر قبوری كه قرآن بیان كرده است ( كه واقعا
تعبیر قرآن این است كه مرده‏ها زنده می‏شوند ) مقرون است با یك تغییر
كلی و اساسی در تمام عالم ، از خورشید و ستارگان و زمین و هر چه در زمین‏
هست و آن موجودهای خیلی عظیم و وسیع زمین كه چشم انسان را پر می‏كند و
آدم باور نمی‏كند ا ینها دیگر طوری بشوند مثل دریاها و كوهها ، همه اینها
را قرآن مثال ذكر می‏كند : آن یكی مثل پشم زده شده باشد ، آن یكی مثل غبار
پراكنده باشد ، نور از خورشید گرفته شود ، ستارگان منكدر شوند ، خلاصه یك‏
تغییر كلی در تمام عالمی كه ما آن را عالم طبیعت می‏شناسیم [ و در آسمان‏
صورت می‏گیرد ] . عالمی كه ما عالم طبیعت می‏شناسیم همین زمین است و
آنچه كه ما آسمان می‏نامیم مجموع خورشید و ستارگان است . دیگر چیزی‏
نمانده است كه قرآن روی آن دست نگذاشته باشد كه در آن قیامت كبری آن‏
هم تغییر می‏كند : " « یوم تبدل الارض غیر الارض و السموات »"  ،
" « و السموات مطویات بیمینه »" از این جور تعبیرات خیلی زیاد است .
منكرین زمان پیغمبر هم نسبت به‏
قصه حشر انسان از قبرها بوده كه اعتراض می‏كردند ، یعنی این را یك امر
ناشدنی و به قول كسروی " نیارستنی " تلقی می‏كردند . قرآن هم با تكیه به‏
قدرت خدا یا با تكیه به نظام موجود ( كه نظام موت و حیات است و
مرده‏ها دائما بر روی این زمین زنده می‏شوند ) یا با تكیه به خلقت اولی (
كه برگرداندن بعدی از ایجاد ابتدایی مهمتر نیست ) و یا با این نوع‏
استدلال كه ما كه آفریدیم مگر عبث آفریدیم ؟ به آنها جواب می‏دهد . پس‏
یك مسأله كه ما داریم مسأله قیامت كبری است .