تبیان، دستیار زندگی

گذری بر تاریخچه خط در ایران زمین

 

بیش از  4000  سال خط مکتوب در ایران زمین

 

تاریخ خط و زبان ایران به دو دوره متمایز پیش از اسلام و بعد از اسلام تقسیم می شود.ملاك این تقسیم ، تنها تسلط اعراب و انقراض سلسله ساسانی نیست زیرا اتفاقات و حوادث سیاسی تنها عامل تمایز خط و زبان نمی تواند باشد بلكه علت این تقسیم ، آن است این دو دوره از هر جهت با هم تفاوت دارند و با آنكه ایرانیان بسیاری از سنن و خصوصیات كهن ملی خود را بعد از تسلط اعراب تازی حفظ كردند ولی به علت تغییر مذهب و تحول اوضاع سیاسی و اجتماعی ادبیات خط و تا حدودی زبان بعد از اسلام با پیش از آن تفاوت كلی را حاصل نمود .

در این مقاله به زبان و خط بعد از اسلام پرداخته نخواهد شد و هدف اصلی شناساندن زبان ، خط و ادبیات از شاهنشاهی هخامنشی تا پایان شاهنشاهی ساسانی است . با توجه به تارخچه خط در ایران باستان که طبق کتیبه ای که در جنوب ایران کشف شده است مبدا آن به حدود پنج تا هفت هزار سال پیش می رسد . برای نمونه میتوان از کتیبه های موجود در معبد سه هزار و پانصد ساله زیگورات نام برد ولی از آنجا که مدارک در این باره کامل نیست از نوشتن خط قبل از هخامنشیان خودداری نمودیم  .

 

دوره هخامنشی

تاریخ ایران از زمان مادها روشن و مدون است خلاصه اینكه شخصی به نام دیاكو مؤسس سلسله ماد بود او هگمتان یا اكباتان (همدان)را پایتخت خود قرار داد یكی از فرمانروایان بزرگ ماد بنام هُوَخشَتَرَ حكومت آشور را منقرض ساخت و دولت متد را اقتدار و اهمیت بخشید . جانشین او كه آستیاگ نام داشت مغلوب كوروش كبیر گردید و سلسله ماد منقرض شد .

از زبان مادی سند و آثار كتبی باقی نمانده است ولی شكی نیست كه زبان مادی با پارسی باستان خویشاوندی نزدیك داشته است ‍‌؛ به طوری كه پارسیها و مادی ها زبان یكدیگر را به خوبی می فهمیدند .

كوروش موسس سلسله هخامنشیان ، مركز حكومت خویش را در پاسارگاد قرار داد و كشور لیدی و بابل را مسخر نمود و مهمترین دولت و سلطنت دنیای قدیم را تشكیل داد  .

داریوش بزرگ بزرگترین شاهنشاه هخامنشی ، نخست یاغیان كشور را سركوب كرد و در داخل كشور ایران را از سر حد چین تا ریگزارهای سوزان افریقا بسط داد و دولت هخامنشی را از مقتدرترین دولت های روی زمین كرد .

فرهنگ و تمدن درخشان ایران از روزگار هخامنشی آغاز می شود كه سند های موجود و آثار باقیمانده ، قدرت و عظمت هخامنشیان و نیاكان ما را مسلم می دارد .

 

پارسی باستان

 

زبان ایرانیان در زمان هخامنشیان پارسی باستان یا فرس قدیم نامیده می شود كه ریشه زبان فارسی كنونی است .

 

كتیبه های شاهان هخامنشی و لوح های زرین و سیمین كه از آن روزگار باقیمانده به این زبان نوشته شده است . مجموع واژه های اصلی كتبیبه ها از چهارصد كلمه تجاوز نمی كند و مطالب آن عبارت است از نام و شرح خاندان شاهان –تفصیل فتوحات – ستایش یزدان – نكوهش دروغ و ناپاكی – سفارش به راستی و نیكو كاری.

این كتیبه ها غالبا به چند زبان است و غیر از پارسی باستان ، به زبان های آسوری ،ایلامی ، آرامی كه بین ملل دست نشانده هخامنشیان معمول بوده ، نگاشته شده است .

مجموع كتیبه های هخامنشی بالغ بر چهل كتیبه است و مهمترین آنها در تخت جمشید ، همدان ، شوش ،نقش رستم ، بیستون ،الوند ، وان است كه كتیبه بیستون از همه مفصل تر و مشتمل بر  420  سطر و هیجده هزار و نهصد كلمه می باشد كه داریوش در این كتیبه چگونگی فرونشاندن شورش های داخلی و غلبه و تسلط به كشورهای خارجی و حدود متصرفات خود را شرح می دهد و در پایان مجد و بزرگواری كشور ایران را آرزو می كند .

 

خط میخی

 

كتیبه های هخامنشی به خط میخی است . ایرانیان این خط را از قوم كلده و آشور گرفتند و در آن تغییراتی دادند و آن را به صورت الفبایی در آوردند  .

 

تین خط از چپ به راست نوشته می شد و دارای  36  حرف بود و در كنده كاری و نوشتن روی سنگ و اجسام سخت به كار می رفت .

اولین خط میخی كه به دست آمده از زمان آریار منه و آخرین آن از روزگار پادشاهی اردشیر سوم است و به سبب دشواری نگارش ، خط میخی از دوران اشكانیان رو به زوال نهاد و به تدریج منسوخ گردید .

در خط میخی و كتیبه های پنج كلمه به صورت پندار نگاری باقی مانده است پندار نگاری : بعد از مرحله تصویر نگاری در تاریخچه خط را گویند كه تصویر كم كم ساده شد و به صورت علامت و نشانه در آمد و برای اسامی معنی نیز علائمی ایجاد گردید.علائم ریاضی كه به صورت خط بین المللی در آمده از نمونه های پندارنگاری است .

اورامزدا - اهورامزدا

خشایثیه - شاهنشاه

دهیو - كشور

بغا - خدا

بومی - بوم – سرزمین

گذشته از سنگ نبشته ها ، سكه های هخامنشی و خطوط روی بعضی ظروف و سنگ ترازو ها و نگین های باقی مانده از آن عهد ، همه به خط میخی و زبان پارسی باستان می باشد .

برای شناختن زبان پارسی باستان چند جمله از بند اول كتیبه نقش رستم با زبان پارسی باستان نوشته می شود  .

 بغ وزر كه اورامزداهی ایمم بومیم اداهی اومام آسمانم اداهی مرتیم اداهی شیاتیم ادامرتیهی .

 

ترجمه : خدای بزرگ است اهورا مزدا كه این زمین را آفرید كه آن آسمان را آفرید كه شادی را برای مردم آفرید .

 

زبان اوستایی

 

قدیمی ترین اثر از آثار آریایی اوستاست . زبان اوستایی با سانسكریت ،زبان ادبی و كهن هندیان شباهت تام دارد و معلوم می شود كه ایرانیان و هندیان در روزگاری با هم زندگانی كرده و زبان مشتركی داشته اند كه ریشه زبان اوستایی و سانسكریت بوده است .

زردشت پیامبر ایران باستان كه قرن ها پیش از مسیح زندگی می كرده است از شمال یا شمال غرب ایران برخاسته است و متوجه مشرق ایران شده است و پیروانش گشتاسب و گرشاسب در مشرق ایران بوده اند پس زبان اوستایی در قسمت های شرقی هم مفهوم بوده است .

اوستا دارای دو لهجه است قسمتی از خود زردشت كه خیلی قدیمی است و بقیه جدیدتر می باشند. گاتها یا سرودهای مذهبی از خود زردشت مقدس است .

اوستا در قدیم  21  كتاب را شامل می شده كه مردم ایران از حفظ داشتند . در استیلای اسكندر ، مقداری از آن از دست رفت . بلاش اول اشكانی اهتمام به جمع آوری اوستا نمود و دستور داد اوستای پراكنده را كه موبدان در حافظه داشتند جمع آوری كنند. ولی اقدام اساسی برای تدوین اوستا در زمان ارشیر بابكان انجام گرفت و عده ای از موبدان كه ریاست آنها با تنسر ، هیربد هیربدان بود مامور جمع آوری اوستا شدند . بعد از اردشیر ، پسرش شاپور اول خرده اوستا را كه پراكنده بود جمع آوری كرد . به روزگار شاپور دوم ساسانی درباره مراسم دینی بین زردشتیان اختلاف افتاد و به دستور شاپور ، آذر بد مهر اسپندان موبد موبدان به كتاب اوستا مراجعه و مطالب آن را مرتب نمود .

 

خط اوستایی

 

خط اوستایی بااحتمال زیاد در زمان ساسانیان تنظیم شده است در ضمن تدوین اوستا و كتابت آن متوجه شدند كه خط پهلوی برای نوشتن تلفظ صحیح اوستا ، رسا نیست . بنابراین موبدان ، الفبایی از روی الفبای پهلوی بوجود آوردند كه بتوان تمام لغات و كلمات مقدس و قرائت صحیح اوستا را بوسیله آن نوشت . این خط دین دبیره نام دارد كه امروزه به خط اوستایی یا دبیری دین نیز خوانده می شود .

این خط كه از راست به چپ نوشته می شود كاملترین خطوط موجود عالم است . زیرا در الفبای اوستایی اولا اعراب جزء حروف است ثانیا برای تمام صداها ، حروف و علامت خاص وجود دارد .

الفبای اوستایی  44  حرف دارد و حرو متصل به یكدیگر نیستند و جدا نوشته می شوند . چون اعراب داخل حروف است خواندن و نوشتن بسیار ساده است . و به جرات می توان گفت خط اوستایی یكی از كاملترین خطوطی است كه تا كنون مورد استفاده واقع شده است .

 

دوره اشكانیان

 

پس از مرگ اسكندر گجسته ( ملعون ) ، كشور های متصرفی ، بین جانشینان او تقسیم شد و سلكوس به فرمانرواییئ ایران منصوب گردید. مدت هشتاد سال سلوكی ها بر كشور ایران تسلط داشتند تا آنكه مردم خراسان با قیامی مردانه ،سلوكی ها را مغلوب ساختند و دولت پارت یا اشكانیان بوجود آوردند .

توضیح آنكه پارت parthava  پرثوه – به سبب گذشت زمان در كلمه پرتو تحول ایجاد شده و حروف ( ر ) به ( ل) و ( ث ) به ( ه) تبدیل گردیده و در نتیجه پرتو پلهو شده و بر اثر قلب ل و ه بصورت پهلو در آمده است .

پارت سرزمین خراسان و گرگان امروزی كنونی است كه در كتیبه بیستون جزو كشور های كه داریوش بر آن ها حكمرانی داشته ، نامش آمده است . واژه پهلو همان طور كه توضیح داده شد از همان لغت پرتو یا پرثوه است كه در نتیجه تطور لغوی به آن صورت درآمده است و لفظ پهلوان به معنی شجاع از همین واژه پهلوی است چه پرتوها ( پهلوی ها ) قریب  500  سال در مقابل حمله رومیان مقاومت كردند .

 

زبان پهلوی اشكانی

 

پس از استقرار اشكانیان ، زبان پهلوی یا زبان مردم خراسان زبان رسمی و درباری ایران شد و تا تسلط اعراب تازی زبان مردم شمال و مشرق ایران بود .

 

از زبان پهلوی اشكانی كه به زبان پهلوی شمالی نیز معروف است جز چند كلمه بروی سكه ها ، آثار مهمی باقی نمانده است و در ضمن زبان ارمنی و لهجه های آذربایجان و خراسان ، پاره ای از واژه های پهلوی اشكانی دیده می شود .

گاهی از كلمه پهلوی ، زبان فارسی روان اراده می شود به طوریكه در دوره های منفور اسلامی ، پهلوی زبان می گفتند مقصود زبان پارسی بوده و آن را در برابر زبان عربی استعمال می كردند . این زبان كه اصل آن از پارسی باستان است به مرور زمان تغییر پیدا كرد و پس از تحول بسیار به صورت پارسی و زبان دری در آمد .

مانی در سال  251  میلادی به سن  45  سالگی ادعای پیامبری كرد و جهت تبلیغ شاپور اول ساسانی به دین خود ، كتاب شاپورگان را به زبان پهلوی اشكانی نگاشت . قسمتی از آثاری كه اخیرا از مانویان در تورفان  ایالتی از تركستان چین  پیدا شده بنا به عقیده عده ای از محققین به خط و زبان پهلوی اشكانی می باشد .

رساله ای هم به زبان پهلوی اشكانی در دست است به نام درخت آسوریك كه جمعی از محققین عقیده دارند كه اصل آن به زبان پهلوی اشكانی بوده و بعد به پهلوی ساسانی در آمده است و این كتاب در اصل منظوم بوده و اشعار  12  هجایی داشته ولی اكنون اوزان ابیات به هم خورده و به نثر تبدیل شده است .

موضوع درخت آسوریك عبارتست از مناظره درخت خرما و بزبه عنوان نمونه چند سطر كتاب با ترجمه نقل می شود:

درختی رست است تر او شتر و اسوریك ،

بنش خشك است ، سرش هست تر ،

ورگش كنیا ماند ، برش ماند انگور،

شیرین بار آورد

مرتومان وینای آن ام درختی بلند

ترجمه : درختی رسته است آن طرف شهرستان آسوریك ، بنش خشك است و سر او تر است ، برگش به نی ماند و بارش به انگور. شیرین بار آورد . مردمان بینی من آن درخت بلندم  .

اخیرا سندی به زبان پهلوی اشكانی در اورمان كردستان كشف شده و آن عبارت از دو قباله زمین است كه در  120  سال پیش از میلاد مسیح آن را به خط پهلوی اشكانی روی پوست آهو نوشته اند .

 

خط پهلوی اشكانی

 

خط پهلوی اشكانی كه با حروف جدا از هم و منقطع و از راست به چپ نوشته می شد از خط آرامی اقتباس شده بود ، خط آرامی را كلدانیان كه تابع ایران بودند در این كشور رواج دادند .

در زمان هخامنشیان این خط مخصوص تحریر بود و خط میخی برای كتیبه و كنده كاری به كار می رفت ، در دوره اشكانیان خط پهلوی برای كتیبه و كنده كاری هر دو معمول شد. خط پهلوی دارای  25  حرف است و عیب بزرگ و اشكال اینست كه یك حرف گاهی چند صدای مختلف می دهد .

 

دوره ساسانیان

 

اردشیر بابكان ، اردوان آخرین پادشاه اشكانی را شكست داد و آن سلسله را منقرض كرد و سلسله ساسانی را تاسیس نمود و پایتخت را از شمال به جنوب آورد . مذهب مقدس زردشتی را كه از روزگار تسلط اسكندر به تدریج از رونق افتاده بود آیین رسمی ایرانیان كرد و آتشكده های خاموش را روشن ساخت و با احیای امور مذهبی و تنظیم كارهای كشوری همت گماشت . جانشینان اردشیر ، در آبادانی كشور و بسط علم و فرهنگ و ترویج آداب و رسوم ملی ، كوشش بسیار نمودند .

 

زبان پهلوی ساسانی

 

زبان پهلوی ساسانی كه به پهلوی جنوبی معروف است با پهلوی اشكانی تفاوت مختصری دارد .

 

با ملاحظه بعضی كلمات كه هنوز در زبان پارسی به كار می رود. می توان به اختلاف میان دو لهجه اشكانی و ساسانی پی برد . مثلا (( گرسنه ، گسنه )) كه به زبان پهلوی اشكانی است در زبان پهلوی ساسانی  گشنه )) است. همچنین ((فرستك)) در پهلوی اشكانی، (( فرشتك )) در پهلوی ساسانی و فرشته در زبان پارسی كنونی است .

 

اصل زبان پهلوی جنوبی نیز از پارسی باستان است و به جهت آنكه پاره ای از اصطلاحات دینی و لغات اوستایی در آن راه یافته و از حیث قواعد دستوری با پهلوی اشكانی فرق مختصری دارد ، از اینرو آن را لهجه ای از لهجه های پهلوی می شمارند .

از زبان پهلوی ساسانی آثار متعددی باقی مانده است كه قسمت عمده آن كتب دینی ، اخلاقی ، ادبی ، داستان است .

در روزگار ساسانیان اوستا جمع آوری شد و ترجمه و تفسیرهایی بر آن نوشته شد و ترجمه و تفسیر هایی بر آن به پهلوی نوشته اند و آن را زند گفته اند و شرحی كه بعد برای زند نوشته شد به پازند معروف است  .

خط پهلوی ساسانی از روی خط پهلوی اشكانی تنظیم شه كه در كتیبه ها ، حروف آن مانند پهلوی اشكانی از هم جدا نوشته می شد و در نامه ها و تحریر، با هم تركیب می یافت . تعداد الفبای پهلوی را از  18  تا  25  حرف نوشته اند و علت این امر آن است كه در خط پهلوی یك حرف چند صدای مختلف می دهد .

دبیران دوره ساسانی بعضی از لغات را به آرامی می نوشتند و هنگام خواندن پهلوی می خواندند و آن را هُزوارٍٍِِ‌ش می نامیدند ، مثلا « ملكان ملكا » می نوشتند ، « شاهنشاه » می خواندند و « یوم » می نوشتند و « روز » می خواندند .

با آنكه زبان پهلوی از حیث قواعد دستوری و ریشه كلمات با زبان پارسی كنونی اختلاف جزیی دارد، به سبب اینكه الفبای پهلوی حروف صدادار ندارد و یك حرف ، صدای مختلف می دهد و تفنن نوسیدگان كه هزوارش را معمول كرده ، خواندن كتب پهلوی خالی از اشكال نیست .

خط پهلوی در دوره ساسانیان معمول بوده و تا حدود یك قرن بعد از اسلام در ایران زمین رواج داشته است و تا زمان حجاج بن یوسف ثقفی دفاتردیوانی به خط پهلوی نوشته میشد و بعد از آن كه خط عربی جانشین آن گردید تا مدتی بین جمعی از ایرانیان خصوصا موبدان این خط برای نامه نگاری و نوشته های دینی به كار می رفت

كتیبه هایی از دوره ساسانیان كشف شده كه مهمترین آن ها عبارتست از :

1-  كتیبه نقش رستم نزدیك تخت جمشید از اردشیر بابكان به سه زبان پهلوی اشكانی و ساسانی و یونانی

2-  كتیبه حاجی آباد در سه فرسخی تخت جمشید ار شاپور اول ساسانی كه به پهلوی ساسانی و اشكانی نوشته شده

3-  كتیبه پایكوبی بین قصر شیرین و سلیمانیه کردستان عراق که بخشی از ایران بوده است كتیبه بسیار مفصلی است از نرسی به خط پهلوی اشكانی و ساسانی نوشته شده .در این كتیبه نرسی بیان می كند كه چگونه بهرام سوم را از تخت پایین آورده و خود به سلطنت رسیده ات . این كتیبه راجع به حدود ایران درآن زمان اطلاعات جالبی می دهد .