تبیان، دستیار زندگی

نوشته عباسعلی‌ عمیدزنجانی‌  بر گرفته از http://www.quranstudies.ir  علم الکتاب بانک جامع اطلاعات قرآ« کریم

حقوق‌ اقلیت‌ها را از دیدگاه‌ امام‌ علی(ع) می‌توان‌ با مطالعه‌ آثار ماندگار امام‌ در متون‌ اسلامی‌ و نیز سیره‌ سیاسی‌ آن‌ پیشوای‌ بزرگ‌ مورد بررسی‌ قرار داد. هرچند توصیه‌های‌ امام‌ در مورد اقلیت‌های‌ دینی‌ نیز از مبانی‌ وحی‌ و سیره‌ سیاسی‌ پیامبر اسلام(ص) ریشه‌ می‌گرفت‌ لیكن‌ این‌ توصیه‌ها مانند دیگر توضیحات‌ عمیق‌ آن‌ امام‌ روشنگر، تفسیر گویا از تعالیم‌ اسلام‌ محسوب‌ می‌گردد كه‌ دریچه‌های‌ جدیدی‌ از دانش‌ و بینش‌ و ارزش‌ در قلمرو وسیع‌ اسلام‌ باز می‌نماید.

بی‌گمان‌ بررسی‌ دیدگاه‌ ادیان‌ در این‌ زمینه‌ ناگزیر ما را به‌ بررسی‌ یك‌ سلسله‌ مبانی‌ فلسفی‌ و كلامی‌ می‌كشاند كه‌ بدون‌ تنقیح‌ آنها امكان‌ استناد نفی‌ یا اثبات‌ سكولاریزم‌ به‌ ادیان‌ امكان‌پذیر نمی‌باشد. درحالی‌ كه‌ همگرایی‌ در عرصه‌ عمل‌ سیاسی‌ و اتخاذ مشی‌ مشترك‌ به‌لحاظ‌ وجود عنصر مصلحت‌ و عقلانیت‌ یا اختیارات‌ در عمه‌ ادیان‌ آسمانی‌ به‌ سهولت‌ امكان‌پذیر می‌باشد. به‌هرحال‌ پیش‌فرصت‌های‌ همگرایی‌ بین‌ ادیان‌ آسمانی‌ را در عرصه‌ سیاست‌ می‌توان‌ در موارد زیر خلاصه‌ كرد:
1 . بازسازی‌ تفكر فراملی‌ و احیای‌ اندیشه‌ جهان‌ وطنی‌ برای‌ ممكن‌ نمودن‌ ایفای‌ نقش‌ مؤ‌ثر برای‌ ادیان‌ آسمانی‌ در عرصه‌ بین‌المللی.
2 . امكان‌ سنجی‌ راههای‌ استحكام‌ بخشیدن‌ به‌ پیوند معنوی‌ انسان‌ با خدا و تبیین‌ خطمشی‌های‌ اصولی‌ در رویارویی‌ با عوامل‌ ضد دین‌ به‌ شیوه‌ مثبت‌ (از بین‌ بردن‌ عوامل‌ و زمینه‌های‌ مبارزه‌ با خدا و دین) به‌منظور سالم‌سازی‌ عرصه‌ سیاست‌ از اندیشه‌ الحادی.
3 . توسعه‌ منطق‌ تساهل‌ و تسامح‌ در گفتگوهای‌ بین‌ الادیان‌ و ضابطه‌مند نمودن‌ آن‌ در عرصه‌ سیاست.
4 . تعیین‌ خطمشی‌های‌ مشترك‌ و منطقی‌ در رویارویی‌ با عوامل‌ مبارزه‌ با این‌ در سطح‌ بین‌المللی‌ و ساماندهی‌ راههای‌ منفی‌ و مقابله‌ به‌ مثل.

در تاریخ‌ اسلام‌ الگوهای‌ مختلفی‌ از روابط‌ جامعه‌ اسلامی‌ با اقلیت‌ها دیده‌ شده‌ لكن‌ الگوی‌ كاملاً‌ اسلامی‌ و منطبق‌ با اسلام‌ ناب‌ را می‌توان‌ در برخورد امام‌ علی(ع) با اقلیت‌های‌ دینی‌ جستجو نمود. برخورد مسیحیان‌ در قرون‌ وسطا با مسلمانان‌ و نیز در طول‌ استعمار در قرون‌ اخیر هرگز خوشایند نبوده‌ است‌ و از سوی‌ دیگر به‌رغم‌ همه‌ توصیه‌های‌ قرآن‌ و پیامبر اسلام‌ برخورد مسلمانان‌ نیز با مسیحیان‌ در برخی‌ از موارد برای‌ مسیحیان‌ خوشایند نبوده‌ است.
همزمان‌ با سقوط‌ سلسله‌ اموی‌ نخستین‌ دولت‌ اموی‌ در اسپانیا تشكیل‌ گردید و تا دو قرن‌ و نیم‌ پیش‌ بر بخشی‌ از اروپا حكومت‌ نمود و به‌رغم‌ اوج‌ تمدن‌ اسلامی‌ در سال‌ 1000 میلادی‌ از سال‌ 1008 روند فروپاشی‌ آغاز گردید و تشكیل‌ دولت‌ بربرها در شمال‌ غربی‌ افریقا در سال‌ 1085 تحت‌ نام‌ مرابطون‌ نتوانست‌ حكومت‌ را به‌ مسلمانان‌ بازگرداند. حاصل‌ این‌ درگیری‌ها به‌ تیرگی‌ روابط‌ اسلام‌ و مسیحیان‌ انجامید همانگونه‌ كه‌ كشمكش‌های‌ طولانی‌ در جنگ‌های‌ صلیبی‌ حج‌ و زائران‌ بیت‌ا در دریای‌ احمر توسط‌ مسیحیان‌ متعصب‌ رخ‌ داد اثر نامطلوبی‌ در روابط‌ دو طرف‌ به‌جای‌ گذاشت‌ و فتوحات‌ عثمانی‌ در اروپا از یك‌ سو و جریان‌ غصب‌ سرزمین‌ فلسطین‌ و مسجدالاقصی‌ از سوی‌ دیگر ذهنیت‌های‌ تاریخی‌ را به‌ زخم‌های‌ كهنه‌ مبدل‌ ساخت.

امروز هر مسیحی‌ و مسلمانی‌ كه‌ با چنین‌ ذهنیت‌ تاریخی‌ احساسات‌ خود را سامان‌ می‌دهد از گذشته، دغدغه‌هایی‌ به‌ دل‌ می‌پروراند كه‌ آینده‌ را در نظر او تیره‌ و تار می‌سازد. و حداقل‌ زمینه‌های‌ منفی‌ برای‌ تنش‌ها در عصر حاضر بوجود می‌آورد. لكن‌ به‌ رغم‌ این‌ ذهنیت‌ تاریخی‌ امروز در شرایط‌ زندگی‌ نوین‌ در عصر حاضر به‌ویژه‌ هزاره‌ سوم‌ میلادی‌ جایگزین‌ نمودن‌ تلاش‌ دوجانبه‌ به‌جای‌ تقابل‌ دوجانبه‌ اسلام‌ و اقلیت‌ها به‌صورت‌ ضرورتی‌ اجتناب‌ناپذیر درآمده‌ است. صلح‌ و امنیت‌ توأم‌ با عدالت‌ در نظام‌ بین‌المللی‌ و نیز اشتیاق‌ مقابل‌ به‌ مبادلات‌ اقتصادی‌ و فنی‌ در توسعه‌ تكنولوژی‌ مدرن‌ همكاری‌های‌ دوجانبه‌ را می‌طلبد كه‌ بدون‌ احترام‌ متقابل‌ دستیابی‌ به‌ این‌ آرمانها مقدور نمی‌باشد.
هرچند شرق‌شناسان‌ غربی‌ به‌جای‌ التیام‌ زخم‌ها و تسكین‌ احساسات‌ برخواسته‌ از برخوردهای‌ تاریخی‌ و ذهنیت‌ نشأت‌ گرفته‌ از گذشته‌ به‌ تشدید التهاب‌ها كمك‌ كردند امروز جهان‌ اسلام‌ بیدار و متفكران‌ و فرهنگیان‌ امت‌ اسلام‌ در اندیشه‌ احیای‌ نوین‌ اسلام‌اند و انقلاب‌ اسلامی‌ خود بارقه‌ای‌ از این‌ احیای‌ برخواسته‌ از اندیشه‌ والای‌ امام‌ خمینی‌ در ربع‌ اخیر قرن‌ بیستم‌ است‌ و بخشی‌ از این‌ بیداری‌ و احیا به‌ روابط‌ اسلام‌ و اقلیت‌ها مربوط‌ می‌شود.
از همان‌ آغاز طلوع‌ اسلام‌ و تشكل‌ مسلمین‌ و به‌وجود آمدن‌ جوامع‌ اسلامی‌ جمعیت‌ها و گروه‌هایی‌ از پیروان‌ ادیان‌ مختلف‌ بدون‌ آنكه‌ به‌ اسلام‌ بگروند در كنار مسلمین‌ در سرزمین‌های‌ اسلامی‌ (دارالاسلام) باقی‌ ماندند و زندگی‌ با مسلمانان‌ را بر مهاجرت‌ یا مسلمان‌ شدن‌ ترجیح‌ دادند. ولی‌ با گسترش‌ سریع‌ اسلام‌ در میان‌ ملل‌ مختلف‌ جهان‌ و رشد فوق‌العاده‌ امت‌ اسلامی‌ و توسعه‌ دارالاسلام‌ اقلیت‌های‌ دینی‌ علیرغم‌ آزادی‌ها و زندگی‌ قابل‌ قبولی‌ كه‌ داشتند چندان‌ رشد و ازدیادی‌ نیافتند. عده‌ای‌ از آنها به‌ مرور زمان‌ مسلمان‌ شدند و بسیاری‌ هم‌پیوستگی‌ و خلاقیت‌ و علاقه‌ به‌ توسعه‌ و فعالیت‌ دینی‌ را از دست‌ دادند.
در عصر طلایی‌ علوی‌ و نیز در طول‌ تاریخ‌ اسلام‌ به‌ كمتر موردی‌ برمی‌خوریم‌ كه‌ اقلیت‌های‌ دینی‌ برای‌ احقاق‌ حقوق‌ و آزادی‌های‌ خود دست‌ به‌ مبارزه‌ و قیام‌ و درگیری‌های‌ منظم‌ زده‌ باشند و موارد بسیار نادری‌ كه‌ دیده‌ می‌شود به‌ جریان‌ها و روابط‌ سیاسی‌ خاصی‌ مربوط‌ می‌شود كه‌ به‌ دور از مسائل‌ اسلامی‌ بوده‌ است.
تداوم‌ موقعیت‌ تاریخی‌ اقلیت‌های‌ دینی‌ در میان‌ جوامع‌ اسلامی‌ و در دارالاسلام‌ به‌ رغم‌ گسترش‌ فرهنگی‌ اسلام‌ هرچند موجب‌ شگفتی‌ و مورد سؤ‌ال‌ است‌ لكن‌ از آنجا كه‌ علت‌ واقعی‌ آن‌كه‌ نفی‌ اجبار و تحمیل‌ دین‌ و روح‌ همزیستی‌ و مسالمت‌ و اعطای‌ حقوق‌ و آزادی‌های‌ بیشتر و بالاخره‌ جاذبیت‌ اسلام‌ و شیوه‌های‌ منطقی‌ دعوت‌ در اسلام‌ بود، برای‌ دنیای‌ غرب‌ ناآشنا و یا غیرقابل‌ اعتراف‌ بود. ناگزیر به‌ تفسیری‌ نادرست‌ كه‌ اسلام‌ را به‌ خشونت‌ و تحمیل‌ دین‌ با زور متهم‌ می‌كرد دانشمند اسلامی‌ را بر آن‌ داشت‌ كه‌ در دفاع‌ از اسلام‌ مسأله‌ را از دو بعد مورد بررسی‌ قرار دهند.

رویه‌ برخورد منطقی‌ با اقلیت‌های‌ دینی‌ و گفتگوی‌ بین‌ الادیان‌ از دستور قرآنی‌ ریشه‌ می‌گیرد كه‌ در این‌ مورد به‌طور صریح‌ چنین‌ بیان‌ می‌كند: "... و جادلهم‌ بالتی‌ هی‌ احسن" (نحل/ 125) با مخالفان‌ و پیروان‌ ادیان‌ دیگر به‌ طریقی‌ كه‌ نیكوتر است‌ گفتگو نمایید و در خصوص‌ اقلیت‌های‌ دینی‌ توصیه‌ می‌كند كه: "و لا تجادلوا اهل‌ الكتاب‌ الا بالتی‌ هی‌ احسن" با پیروان‌ كتاب‌های‌ آسمانی‌ جز از راهی‌ كه‌ نیكوتر است‌ مجادله‌ ننمایید. مشروعیت‌ گفتگو بین‌ ادیان‌ توحیدی‌ و احترام‌ به‌ عقاید آنان‌ و التزام‌ به‌ شیوه‌های‌ پسندیده‌ در گفتگوها از آنجا ناشی‌ می‌گردد كه‌ اسلام، كتب‌ آسمانی‌ اهل‌ كتاب‌ را تصدیق‌ كرده‌ است: "نزل‌ علیك‌ الكتاب‌ بالحق‌ مصدقاً‌ لما بین‌ یدیه‌ و انزل‌ التوریة‌ و الانجیل‌ - من‌ قبل‌ هدیً‌ للناس‌ و انزل‌ الفرقان." (آل‌عمران/ 4 و 3) خداوند این‌ كتاب‌ (قرآن) را بر تو به‌حق‌ نازل‌ كرده‌ كه‌ تصدیق‌كننده‌ كتاب‌های‌ پیشین‌ است‌ و از پیش‌ تورات‌ و انجیل‌ را برای‌ هدایت‌ مردم‌ فرستاده‌ و فرقان‌ را نازل‌ فرمود.
"والذی‌ اوحینا الیك‌ من‌ الكتاب‌ هو الحق‌ مصدقاً‌ لما بین‌ یدیه" (فاطر/ 31) آنچه‌ از این‌ كتاب‌ (قرآن) به‌تو وحی‌ كردیم‌ حق‌ است‌ و كتاب‌های‌ پیشین‌ را تصدیق‌ می‌كنند. با توجه‌ به‌ این‌ نوع‌ روش‌ دعوت، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ اهل‌ كتاب‌ راه‌ انبیا را ادامه‌ دهند: "یا ایها الذین‌ اوتوا الكتاب‌ آمنوا بما نزلنا مصدقاً‌ لما معكم." (نسأ/ 47).
بررسی‌ آیات‌ در این‌ زمینه، آموزه‌های‌ بسیاری‌ بدست‌ می‌دهد كه‌ هركدام‌ به‌نوبه‌ خود حائز اهمیت‌ فراوان‌ می‌باشد: "قولوا آمنا با و ما انزل‌ الینا و ما انزل‌ الی‌ ابراهیم‌ و اسمعیل‌ و اسحق‌ و یعقوب‌ و الاسباط‌ و ما اوتی‌ موسی‌ و عیسی‌ و ما اوتی‌ النبیون‌ من‌ ربهم‌ لا نفرق‌ بین‌ احدٍ‌ منهم‌ و نحن‌ له‌ مسلمون." (بقره/ 136) بگویید: به‌خدا و آنچه‌ كه‌ بر ما نازل‌ گشته‌ و آنچه‌ كه‌ بر ابراهیم‌ و اسمعیل‌ و اسحق‌ و یعقوب‌ و اخلاف‌ آنان‌ نزول‌ یافته‌ و آنچه‌ به‌ موسی‌ و عیسی‌ وحی‌ شده‌ و آنچه‌ كه‌ به‌ سایر انبیا از پروردگارش‌ نازل‌ گردیده‌ ایمان‌ آورده‌ و میان‌ هیچیك‌ فرق‌ نمی‌گذاریم‌ و ما در برابر آن‌ سر تسلیم‌ فرود می‌آوریم. "آمن‌ الرسول‌ بما انزل‌ الیه‌ من‌ ربه‌ و المؤ‌منون‌ كلُّ‌ آمنَ‌ با و ملائكته‌ و كتبه‌ و رسله‌ لا نفرق‌ بین‌ احدٍ‌ من‌ رُسله." (بقره/ 285) پیامبر بدانچه‌ كه‌ بر او از پروردگارش‌ نازل‌ شده‌ ایمان‌ دارد و مؤ‌منین‌ همگی‌ به‌خدا و فرشتگان‌ او و كتابها و پیامبران‌ خدا ایمان‌ دارند و میان‌ هیچكدام‌ از آنان‌ فرقی‌ نمی‌گذاریم. در برخی‌ از آیات‌ سرگذشت‌ انبیأ گذشته‌ بعنوان‌ سرمشق‌ و مایه‌ قوت‌ قلب‌ پیامبر اسلام(ص) یاد شده‌ است‌ :
"و ك‌لاً‌ نقص‌ علیك‌ من‌ انبأ الرسل‌ ما نثبت‌ به‌ فؤ‌ادك." (هود/ 120) همه‌ آنچه‌ از اخبار و سرگذشت‌ پیامبران‌ بر تو بازگو می‌كنیم‌ برای‌ آن‌ است‌ كه‌ تا بدان‌ وسیله‌ دل‌ تو را استوار سازیم.

قرآن‌ پیروی‌ از شیوه‌های‌ رفتاری‌ انبیای‌ گذشته‌ را به‌ پیامبر اسلام‌ توصیه‌ می‌كند: "فاصبر كما صبر اولوالعزم‌ من‌ الرسل." (احقاف/ 35) پایدار باش‌ چنانكه‌ پیامبران‌ بزرگ‌ صاحب‌ ثبات‌ پایداری‌ نمودند. "و ان‌ یكذبوك‌ فقد كذبت‌ رسلٌ‌ من‌ قبلك." (فاطر/ 4) اگر تو را تكذیب‌ نمایند پیامبران‌ پیش‌ از تو را نیز تكذیب‌ نموده‌اند. و در پاره‌ای‌ از آیات‌ آنجا كه‌ با مشخصات‌ بارز پیامبر اسلام(ص) بیان‌ می‌گردد وی‌ را به‌عنوان‌ پیامبر تصدیق‌كننده‌ پیامبران‌ و آیین‌ و كتاب‌ وی‌ را بر صدق‌ كتاب‌ها و آیین‌های‌ آسمانی‌ گذشته‌ معرفی‌ می‌نماید: "نزل‌ علیك‌ الكتاب‌ بالحق‌ مصدقاً‌ لما بین‌ یدیه‌ و انزل‌ التوریة‌ و الانجیل‌ - من‌ قبل‌ هدیً‌ للناس‌ و انزل‌ الفرقان." (آل‌عمران/ 4 و 3) خداوند این‌ كتاب‌ (قرآن) را بر تو به‌ حق‌ نازل‌ كرده‌ كه‌ تصدیق‌كننده‌ كتاب‌های‌ پیشین‌ است‌ و از پیش‌ تورات‌ و انجیل‌ را برای‌ هدایت‌ مردم‌ فرستاد و فرقان‌ را نازل‌ فرمود. "والذی‌ اوحینا الیك‌ من‌ الكتاب‌ هو الحق‌ مصدقاً‌ لما بین‌ یدیه." (فاطر/ 31) آنچه‌ از این‌ كتاب‌ (قرآن) به‌ تو وحی‌ كردیم‌ حق‌ است‌ و كتاب‌های‌ پیشین‌ را تصدیق‌ می‌كنند. و در آیة‌ دیگر چنین‌ می‌خوانیم: "و كیف‌ یحكمونك‌ و عندهم‌ التوریة‌ فیها حكم‌ا." و در آیة‌ 111 سورة‌ توبه، تورات‌ و قرآن‌ در یك‌ ردیف‌ یاد شده: "و عداً‌ علیه‌ حقاً‌ فی‌ التوراة‌ و الانجیل‌ و القرآن."