تبیان، دستیار زندگی

این مقاله نوشته ی دكتر منوچهر محمدی به مقایسه انقلاب اسلامی ایران با انقلاب فرانسه و روسیه كه بزر گترین انقلابات معاصر اروپا و جهان خوانده شده و منشاء رواج گفتمان لیبرالیستی و سوسیالیستی در قرن گذشته شدند، پرداخته و نشان میدهد كه چگونه انقلاب اسلامی ایران، از جهات متعدد، عمیق تر، جدیتر و مردمی تر از آن دو بوده و گفتمان سومی را به بشریت معاصر عرضه كرده است.

1- موقعیت اقتصادی رژیم ها
در فرانسه در دوران قبل از انقلاب 1789 نشانه های روشنی دال بر وخامت موقعیت اقتصادی از هر لحاظ وجود داشته و این كشور از پنجاه سال قبل از انقلاب، دچار مشكلات و بحران های مالی و اقتصادی فراوانی بود كه روز به روز بر دامنه و ابعاد آن افزوده می گشت.
شرایط اقتصادی در روسیه نیز قبل از انقلاب، از آغاز دهه اول قرن بیستم وضع مطلوبی نداشت. دو جنگ خارجی كه در این دوره اتفاق افتاد برشدت نابسامانی های اقتصادی افزود، ركود اقتصادی كه تا سال 1909 دوام داشت شرایط ناگواری را برای كاركنان و دهقانان ایجاد كرده بود، از یك سو بیكاری را سخت دامن میزد و از سوی دیگر شرایط كار و میزان درآمد این دو طبقه را طاق تفرسا وغیر قابل تحمل ساخته بود اعتصاباتی كه در این دوران كارگران راه می انداختند عمدتاً ماهیت اقتصادی داشت و مرتباً بر تعداد اعتصابات و شمار شركت كنندگان در اعتصابات افزوده می گشت.
حال آنكه در ایران، در اواخر حكومت شاه رژیم، ایران در مطلوبترین سطح از قدرت اقتصادی كه در تمام سلطنت 57 ساله رژیم پهلوی بی سابقه بود به سر می برد با افزایش سریع و غیرقابل پیش بینی درآمد نفت، رژیم ایران نه تنها تبدیل به یكی از دولتهای ثروتمند شده بود بلكه جامعه ایرانی را به یك جامعه كاملاً مصرفی تبدیل كرده بود.بدین ترتیب ملاحظه می گردد در حالی كه دولت های فرانسه و روسیه از نظر اقتصادی در بدترین شرایط بودند و در حقیقت در مرحله ورشكستگی نهایی قرار داشتند دولت ایران با توجه به افزایش ناگهانی و غیرقابل پیش بینی قیمت نفت از نظر ذخایر ارزی و توانائی های مالی در مطل بترین و مناسب ترین شرایط اقتصادی درتاریخ خود بوده است.

2. اقتدار نظامی رژیم ها
از مهمتر ن و در عین حال محسوس ترین ابزار قدرت و اعمال حاكمیت هر رژیم سیاسی به ویژه نظام هایی كه با بحران ها و فشارهای داخلی مواجه هستند و نیاز به تهدید و ارعاب و احیاناً سركوب حركت های معارض و مخالف خود را دارند قدرت نظامی آنها هست. هرگاه در یك نظام سیاسی، قدرت نظامی از انسجام لازم برخوردار نباشند و روحیه خود را در اثر شكست های پی درپی از دست بدهد و همچنین دولت بخاطر مشكلات اقتصادی امكان تأمین تداركات و خواسته های آنها را نداشته باشد و در نهایت قدرت نظامی اعتقاد و ایمان خود را به رژیم سیاسی از دست بدهد نه تنها قدرت سیاسی قادر به بهره برداری از چنین نیروی نظامی برای سركوب قدرت اجتماعی معارض نخواهد بود، بلكه خود به صورت یك مدعی خطرناك درآمده و احیاناً به گروه های اجتماعی مخالف خواهد پیوست و احتمال سقوط قدرت سیاسی را شدیداً افزایش خواهد داد.

فرانسه در طول پنجاه سال قبل از انقلاب به مدت 26 سال در جنگ و منازعات مهم بین المللی بوده است و در این منازعات جز یك ایالت، نه تنها چیزی به دست نیاورده، بلكه شكست ها و خسارتهای عظیم مالی، جانی و ارضی به همراه داشته و قابل پیش بینی بود كه افسران ارتش نسبت به سركوب مقاومت در دوره ای كه بحران بر علیه مقامات دولتی افزایش یافته بود بی علاقه باشند و این امر موجب اختلاف و جایگاه انقلاب اسلامی در میان انقلابهای بزرگ جهان سیاست تضاد سیاسی و اجتماعی شد به طوری كه نهایتاً هر حركت محدودی را برای سركوب مخالفین پادشاه و طبقات محافظه كار مسلط غیر ممكن می ساخت و زمینه را برای پیروزی انقلاب فرانسه مهیا كرد.

موقعیت نظامی روسیه نیز در اروپا به دلیل جنگهای كریمه و جنگ 1905 تغییر كرده بود. كشوری كه در1815 تنها قدرت قوی قاره اروپا بود و بعد از 1848 به نظر م یرسید كه هنوز فاصله زیادی با سایر قدرت های اروپایی داشت بعد از جنگ كریمه به حد یك از چند قدرت مساوی، تنزل یافت و تا زمانی كه تزار در سن پطرزبورگ حاكم بود هرگز موقعیت 1815 را پیدا نكرد. جنگ جهانی اول از نظر وسعت و مدت و نزدیكی به مرزهای روسیه از جنگ روس و ژاپن به مراتب مهم تر بود و تأثیر بیشتری در داخل كشور بر جای گذاشت به طوری كه قوای نظامی این كشور را كاملاً به تحلیل برده و سربازان شكست خورده و بازگشته از جبهه را به صورت مدعیانی برای قدرت سیاسی حاكم در آورد و به همین علت بود كه انقلاب روسیه در اوج اشتعال جنگ جهانی اول به وجود آمد. با این ترتیب ملاحظه می گردد كه نظام سیاسی حاكم بر روسیه قبل از انقلاب نه تنها نیروی نظامی و قوای مسلح نیرومند و وفادار به قدرت سیاسی با خود نداشتند بلكه ارتشی شكست خورده، روحیه از دست داده و عاصی شده از نظام با پیوستن به كارگران اعتصابی نقشی مهم در پیروزی انقلاب بازی كردند.

اما ارتش شاهنشاهی ایران بر خلاف فرانسه و روسیه در طول حداقل 57 سال قبل از پیروزی انقلاب در هیچ جنگ خارجی مهمی شركت نكرده بود. بیش از هر پادشاهی در ایران محمدرضا شاه به نیروهای مسلح توجه داشت. او به عنوان فرمانده نیروهای مسلح، احساس می كرد كه یك ارتش قوی و نیرومند و در عین حال وفادار به پادشاه، نه تنها می تواند نظام سیاسی او را در قبال مخالفین داخلی حفظ كند بلكه با توجه به جاه طلبی هایش می تواند ابزار و اهرم لازم را برای دخالت در امور منطقه و همسایگانش و پیشبرد اهداف بین المللی او فراهم نماید. می توان با قاطعیت ادعا كرد در فرانسه از نظر نظامی با توجه به شكست های پی درپی در جنگ های متعدد ضعیف ترین و نامطمئن ترین وضعیت بوده و ارتشهای آنها نه تنها حمایت لازم را از نظام سیاسی حاكم نمیكردند بلكه نسبت به انقلابیون گرایش نشان داده و بعضاً به آنها می پیوستند، در حالی كه ارتش ایران در بهترین شرایط از نظر نیرو و تجهیزات بوده و جز در موارد استثنایی و آن هم به صورت پراكنده، تا آخرین لحظات عمر رژیم شاه نسبت به نظام وفادار باقی مانده و اكثراً در سركوب انقلابیون نیز كوتاهی نكردند.

كشورهای مورد بررسی ما هر سه از جمله كشورهایی هستند كه نه تنها دارای موقعیت استراتژیكی مهم و حساس هستند بلكه به عنوان قدرتهای بالفعل و بالقوه بزرگ محسوب می شوند و در طول تاریخ نقش فعالی در روابط بین المللی جهانی و منطقه ای بازی كرده و می كنند. بدیهی است كه در قبال تحولات انقلابی این كشورها چه قبل از پیروزی و چه بعد از پیروزی كشورهای دیگر به ویژه كشورهای همسایه و ذینفع عكس العمل نشان داده و به نفع قدرت سیاسی حاكم و یا بالعكس در جهت حمایت از گروه های اجتماعی معارض فعال می شوند. در نتیجه مسئله واكنش بین المللی از جمله عوامل مهمی است كه در بررسی قدرت و توانایی های رژیم سیاسی حاكم قبل از انقلاب ضرورت دارد كه مورد توجه و دقت كافی قرار گیرد.
با این ترتیب در حالی كه دولتین فرانسه و روسیه از نظرحمایت بین المللی در شرایط مناسب به سر می بردند و دول اروپایی اغلب نسبت به رژیم های این دو كشور در شرایط قبل از انقلاب نظر مساعدی نداشته و بعضاً متخاصم بودند و نه تنها هیچگونه حمایتی از نظامهای سیاسی در آن شرایط نكردند بلكه در مواردی به حمایت از انقلابیون پرداختند دولت ایران از این نظر در شرایط مطلوبی به سر می برد.

3 ـ پیچیدگی و استحكام رژیم ها
در هر نظام و سیستم سیاسی وجود ابزارهای قدرت از جمله قدرتهای اقتصادی، نظامی و حمایت بین المللی بالقوه و فینفسه نمی تواند در جهت تحیكم و تثبیت قدرت سیاسی حاكم كارساز و مفید باشد بلكه توانایی، مهارت و مدیریت مطلوب در نظام سیاسی است كه میتواند در مواقع بحرانی ابزارهای قدرت را از قوه به فعل درآورده و به بهترین وجه و در مناسب ترین زمان و مكان مورد استفاده قرار دهد در نبردهای نظامی اغلب این امر به اثبات رسیده است كه فرماندهی لایق و كارآمد میتواند با كمترین امكانات، تجهیزات و نیرو بر فرماندهی نالایق و ناتوان و در عین حال با امكانات وسیع پیروز شود. در حالی كه نظام های سیاسی فرانسه و روسیه علیرغم وجود استبداد حاكم به خاطر بی كفایتی های پادشاهان و نفوذ افراد ناصالحی كه در دربار حضور داشتند، هرگز نتوانستند منافع خود را تشخیص داده و در جهت حفظ ثبات و موقعیت رژیم خود مدیریت مناسب و توانایی برقرار نموده و تغییرات لازم را اعمال كنند. رژیم شاه بعد از گذراندن دوره پر تلاطمی از تاریخ 37 ساله حكومت خود تدریجاً به مرحله ای از اعتماد به نفس و حاكمیت مطلقه رسیده و با برخورداری از مستشاران ورزیده داخلی و خارجی به ویژه برخورداری از پلیس مخفی خشنی همچون ساواك از توانایی لازم برای حفظ و تداوم قدرت مستبده خود برخوردار بوده است. در تئوری نظام دولت های مستبده می بایست ضعیف شده باشند تا اینكه حركتهای انقلابی مردمی بتواند توفیقی كسب كند یا حتی بروز كند. در حقیقت از نظر تاریخی، شورشهای مردم به خودی قادر نبوده اند دولتهای مستبده را واژگون كنند.

 فشار نظامی از خارج اغلب با تضادها و انشعاب های سیاسی میان طبقه مسلط و دولت به موازات هم می بایست وجود داشته باشد تا استبداد را تضعیف كرده و راه برای شورشها و نهضت های انقلابی باز كنند. بخاطر همین ضعف ها بود كه در انقلاب فرانسه نظام سیاسی حاكم نه به علت مخالفت نیروهای مردم بلكه تنها به علت استیصال كامل در حل معضلات اقتصادی و سیاسی اجتماعی كشور به مجلس طبقات سه گانه روی آورد و خود را تسلیم آنها كرد و آنگاه بود كه حركتهای مردمی و تركبب گروه های اجتماعی شكل گرفت و به روند انقلاب شتاب فزاینده ای داد. و همین طور در انقلاب روسیه نیز اگر چه نیروهای مخالف وجود داشتند، دسته بندیها و احزاب سیاسی مختلف كه با آرمانها و اهداف خاص و متفاوت خود از اوائل قرن بیستم شكل گرفته بودند، نه تنها هیچ گونه نقشی در سقوط نظام رومان وفها نداشتند بلكه تصور هم نمیكردند كه بدین سادگی نظام امپراتوری روسیه سقوط كند. البته دولت تزار روسیه علیرغم استیصال و فشار زیادی كه تحمل میكرد دواطلبانه و راساً خود را تسلیم كرده و همچون كوه یخی ذوب گردید.
در حالی كه انقلاب ایران در شرایطی پیروز شد كه نظام شاهنشاهی خود را در اوج قدرت و استحكام و تثبیت شده می دید و در مقابل مخالفت ها و معارضه ها تا آخرین حد توان خود مقاومت می كرد و گروه های اجتماعی برای به زانو در آوردن چنین نظامی می بایست براساس برنامه ریزی و بسیج تمام نیروها و قربانی كردن بسیاری از انسانها نظام قدرتمند حاكم را سرنگون سازد.

قدرت اجتماعی
قدرت اجتماعی متشكل از گروه های اجتماعی فعالی است كه بر پایه ارزشها و باورهای مسلط و مشترك به هم نزدكیك شده اند و زمانی كه قدرت سیاسی توانایی تأمین ارزشها و خواسته های آنها را نداشته باشد یا نخواهد این ارز شها و خواسته ها را تأمین كند گروه های اجتماعی مأیوس شده و به دنبال رهبر یا رهبرانی كه می توانند خواسته ها و نظرات آنها را تعقیب و تأمین نمایند حركت خواهند كرد در ایجاد و تشیكل قدرت اجتماعی سه ركن اساسی قابل تفكیك هستند: مردم، رهبری و ایدئولوژی.

الف مشاركت مردمی
در حالی كه در فرانسه و روسیه میزان مشاركت مردم در براندازی رژیم های مستبده حاكم بسیار اندك بوده و حتی در فرانسه همان طور كه گفته شد، نقشی نداشته اند و رژیم فرانسه به خاطر ضعفهای خود الزاماً تسلیم شده و در روسیه تعداد محدودی از كارگران كارخانجات پطرزبورگ و سربازان پادگان همان شهر سر به شورش برداشته و موجبات سقوط خانواده رومانوفها را فراهم كردند در انقلاب اسلامی ایران به استثنای اقلیت محدودی و بخش اعظم ارتش كه وابسته به نظام بودند همه اقشار مردم از همه طبقات و گروه های اجتماعی و در سراسر كشور اعم از شهرها و روستاها، كارگران، كارمندان، كشاورزان، اصناف و... همه و همه چرخ های اقتصادی و اداری كشور را از كار انداخته و در مقابل رژیم تا دندان مسلح آن هم با دست خالی ایستادند و آن را ساقط كردند. مطالعات بعدی هم نشان داد كه حتی بعد از پیروزی انقلاب كه زنجیرهای استبداد و دكیتاتوری گسسته شده و زمینه مناسب برای ایجاد آگاهی سیاسی و مشاركت توده های مردم فراهم شده بود به تدریج و به علت بی میلی حاكمیت های بعد از انقلاب اعم از میانه روها و رادكیال ها در دو انقلاب فرانسه و روسیه، این مشاركت رو به كاهش نهاده است. تاریخ و آمار مشاركت مردم در انتخابات بعد از انقلاب این نظریه را ثابت میكند.
در مقابل توده های ملت ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در انتخابات مكرر و پی درپی شركت كرده اند
و حتی در شرایط بحرانی و بمباران شهرها هیچ كدام از انتخابات لازم برای تداوم فعالیتهای سیاسی نظام جمهوری اسلامی متوقف نشده یا به تأخیر نیافتاد. در طول ده سال گذشته مردم كشور ما در بیش از بیست انتخابات(هشت انتخابات ریاست جمهوری، پنج انتخاب مجلس شورای اسلامی، سه انتخاب مجلس خبرگان، یك انتخاب نوع حكومت، و دو انتخابات رفراندوم قانون اساسی و دو انتخابات شوراهای اسلامی) شركت كرده اند. آمار مشاركت روز افزون مردم در این انتخابات چشمگیر و جالب توجه است. و از همه مهمتر حضور همه ساله مردم در اجتماعات و تظاهرات میلیونی كه به خاطر سالگرد انقلاب صورت می گیرد نشانه حضور، بیداری و حمایت مردم از انقلابشان می باشد.