تبیان، دستیار زندگی

تاریخچه طب سنتی

کشور ایران در گذشته به عنوان یکی از مهم ترین مراکز پزشکی جهان بوده و یکی از مهم ترین مکاتب طب را که همان طب اسلامی است به همگان معرفی کرده است. در دوران هخامنشیان دانش ایران در زمینه گیاهان دارویی بسیار زیاد بوده است، در دوران ساسانیان، جندی شاپور بزرگ ترین مرکز طبی جهان، وسعت چشمگیری یافت. پس از آن با تسلط اعراب و استقرار خلافت عباسی در بغداد، افرادی نظیر خاندان بختیشوع و ماسویه طب اسلامی را در آنجا بنا نهادند. کشور ما گهواره رشد هزاران دانشمند و نابغه هایی نظیر رازی، ابن عباس اهوازی، ابن سینا و عقیلی است که نزدیک به چند سده کتاب هایشان به عنوان کتاب های درسی طب در دنیا تدریس می شد. طب سنتی ایران مبتنی بر جهان شناسی توحیدی و پرورش یافته در دامن عرفان اسلامی است. موهبت الهی است و طبیعت خود را مجرای این فیض دانسته و تنها او را شافی می داند. در واقع طبابت سلوک و طبیب سالک است.

چرا امروزه خبری از طب سنتی نیست؟

حال با این سؤال مواجه می شویم چرا علمی با چنین تاریخچه درخشان به کناری نهاده شده است؟ با مطالعه کتاب« تاریخ طب در ایران» نوشته« دکتر سیریل الگود»( پزشک سفارت انگلیس در دربار قاجار( به حقایق تلخی پی می بریم:
مبارزه با طب سنتی از زمان شاه عباس صفوی که همزمان با ورود کمپانی هند شرقی به ایران بود، شروع شد. اما در آن دوران به علت پایداری مردم به این طب، توفیق چندانی پیدا نکرد، ولی این حرکت را در طی ده ها سال ادامه دادند. بعد از طی دوران صفویه و ظهور قاجار، هیات بیشتری از اروپا به ایران می آمدند که اغلب در این هیات ها، پزشک نیز حضور داشت. در آن دوران به دلیل خودباختگی امیران، زمینه برای نفوذ طب غربی روز به روز آماده تر می شد. تا آنجا که در سال 1911( مقارن با 1289) قانون منع طبابت سنتی به اجرا درآمد و برطبق آن طبابت حتماً باید براساس مدرک صورت می گرفت.
از این به بعد موج فرهنگ پزشکی شیمیایی وارد کشور شد. در زمان حکومت دیکتاتوری رضاخان طبابت سنتی جرم اعلام گردید تا آخرین کورسوها برای بازگشت طب سنتی به یأس تبدیل شود. رسم دیرینه شاگرد و حکیم کم کم از بین رفت و حکیمان دیگر نمی توانستند شاگردانی را به سوی خود جلب کنند.
با در دست داشتن میراث گرانبهای طب سنتی، کشف علم پزشکی برای ما آسان تر می شود. ما وارث بیش از 17 هزار کتاب در زمینه طب سنتی هستیم که حداقل 10 هزار تای آنها امروز قابل استفاده است. خوشبختانه بی اعتنایی به طب سنتی دیری نپایید و با بیانیه WHo، این مسیر روند دیگری در پیش گرفت.

اساس طب سنتی

در طب سنتی، پایه های طب براساس مزاج و طبیعت انسان ها استوار است، یعنی انسان محور علم پزشکی محسوب می شود، در صورتی که امروزه با ابزارهای جدید تجربی به شناخت بیماری ها و درمان آنها می پردازیم و به شناخت انسان و درمان جامع بیماری ها توجهی نداریم. در طب سنتی، ابتدا به حفظ سلامتی و سپس به درمان آن توجه می شود. به عنوان مثال اکثر پیشینیان مفهوم سردی و گرمی، غذای سنگین، قولنج، و صدها نوع دیگر را می دانستند.
در واقع این همان چیزی است که امروزه در کتب پزشکی به نام شیوه زندگی(Life Style) عنوان شده است. در این سطح مردم شرایطی را که بیشترین تطابق با سلامتی آنان دارد، شناسایی نموده و سعی در حفظ آن می کنند که ممکن است شامل انواع غذاهای مصرفی، محل خوابیدن، تغییرات فصول بر خلق و خوی و... باشد.

تاریخچه طب سنتی در ایران:

تاریخچه طب در کشور ما به طور کلی سه دوران طلایی دارد که عبارتند از:
الف) دوران هخامنشی: از حدود 2500 سال پیش همچنان که در کتب مذهبی زردتشتی نیز به بهداشت اشارات خاصی شده است. علم پزشکی حضور داشته است. طبقه بندی پزشکان به طبیب و جراح نیز در این دوران به چشم می خورد.
ب) دوران ساسانیان: مهم ترین واقعه در این دوران تأسیس بیمارستان و مدرسه پزشکی جندی شاپور بود. مهم ترین دستاوردها در این دوران متعلق به انوشیروان است که به عنوان مثال پذیرش دانشجویان از سایر کشورها برای تدریس علم پزشکی در ایران و تشکیل اولین کنگره پزشکی را می توان نام برد.
ج) دوران اسلامی: علم پزشکی نیز مانند سایر میراث ساسانیان در اختیار اعراب قرار گرفت. به تدریج مدرسه پزشکی جندی شاپور به بغداد منتقل شد و مسلمانان شروع به ترجمه متون پزشکی از زبان یونانی به عربی نمودند که از آن جمله کتب بقراط و جالینوس را می توان نام برد. در طی قرون سوم، چهارم، پنجم و ششم قمری پزشکان ایرانی بسیار ماهری پا به عرصه طبابت گذاشتند که از آن جمله می توان به محمد زکریای رازی، عباس مجوسی اهوازی، ابوعلی سینا و اسماعیل جرجانی اشاره نمود.
در واقع عصر تحول طب اسلامی ایران از زمانی شروع شد که کتاب ذخیره خوارزمشاهی توسط اسماعیل جرجانی به رشته تحریر درآمد. وی کتاب خود را به زبان فارسی منتشر نمود. از جمله کتاب های دیگر در این دوران می توان به قانون ابوعلی سینا، حاوی رازی و کامل الصناعه تألیف مجوسی اهوازی اشاره نمود.
پیشرفت های سریع مسلمانان موجب شگفتی جهانیان شده بود، به طوری که هر کس به دنبال علم بود پا به این سرزمین می گذاشت؛ اما در اروپا شرایط متفاوت بود. در آن زمان در اروپا نقاط بیمارستانی کمی وجود داشت و شیوه درمان علمی رایج نبود. همچنین بیمارستان ها دارای کتابخانه، سالن تدریس و داروخانه به طور مجزا بودند.
در دوران قبل از رنسانس که اروپا تحت فرمان کلیسا اداره می شد، اروپاییان کاری نمی کردند مگر با انگیزه های دینی و خرافات. به طوری که در درمان بیماری ها نیز فقط به دعا درمانی می پرداختند. با فتح شهرهای مسلمان توسط مسیحیان از جمله بیت المقدس آثار آنها موجب تعجب اروپاییان شد. این قبیل مسائل همگی زمینه ساز «انقلاب رنسانس» در اروپا شد. در طی دوران رنسانس کتاب های دانشمندان مسلمان به زبان های اروپایی ترجمه شد و باعث پیشرفت آنها گردید. در زمینه طب، پس از انجیل، «قانون» ابن سینا در آن دوران متداول ترین کتاب در اروپا شد و برای مدت ها در دانشگاه ها تدریس می شد. بعد از رنساس اروپایی ها به دنبال این بودند که خود را از شرمندگی تقلید دانش از مسلمانان خارج کنند، به عنوان مثال شخصی به نام پاراسلس ( اهل سوییس) در روز شروع استادی خود« قانون» را در آتش سوزاند و فریاد کشید «تکمه ای در کفش من از ابن سینا خردمندتر است» و بدین ترتیب به تدریج مسیرطب تغییر یافت و از داروهای طبیعی به سمت داروهای شیمیایی تغییر یافت.
البته در طب سنتی هم داروهای شیمیایی جایگاه خود را دارند و به موقع به کار برده می شوند، ولی آنچه مورد تأسف است این است که آن تدابیر درمانی براساس مزاج ها و آن شیوه های پیشرفته تغذیه و درمان با مواد طبیعی و همچنین رسومات سودمند سلامتی بخش مثل حجامت به فراموشی گذاشته شد و فقط به داروهای شیمیایی بسنده شد. قطعاً اگر پیشرفت های تکنولوژی و پزشکی امروز در کنار تجربیات گذشتگان قرار گیرد، بشر به سطح بهتری از سلامتی خواهد رسید.

سازمان بهداشت جهانی و طب سنتی:

سازمان بهداشت جهانیWHO( مهم ترین مرجع علمی پزشکی دنیا) در سال 2002 استراتژی خود را راجع به طب سنتی اعلام نمود. در بیانیه آن آمده است که استقبال از طب سنتی و مکمل روز به روز در جهان افزایش می یابد. در کشورهایی مانند چین بیش از 80 درصد مردم و در کشورهای صنعتی 48 تا 70 درصد مردم تمایل به درمان طب سنتی پیدا کرده اند. طب سنتی به واسطه کم عارضه بودن، در دسترس بودن و ارزان بودن در خور آن است که وارد سیستم های پزشکی شود. خوشبختانه امروزه پس از یک وقفه تقریباً 150 ساله طب سنتی به عرصه تحقیق و عمل برگشته است و قطعاً استفاده از این دانش موجب درمان بسیاری از بیماری های مزمن امروزی و کاهش قابل توجه هزینه های گزاف درمان بیماری ها می شود. در حال حاضر 3 درصد داروهای مصرفی کشور گیاهی است( البته عطاری ها هم جداگانه داروی گیاهی تجویز می کنند). با تعمق بیشتر و احاطه کامل تر می توان داروهای گیاهی کارخانه ای بسیار متنوعی را در درمان بیماری ها به کار برد.

نکته

در پایان ذکر این نکته لازم است که در مورد به کارگیری طب سنتی نباید افراط و تفریط کرد. نه سخن آنان که این نوع طبابت را از رده خارج می بینند درست است و نه آنان که همه درمان ها را از این منظر دنبال می کنند، درست می گویند. باید تعادل در عمل وجود داشته باشد و در هر صورت نیازمند طب نوین و جراحی های مدرن، شیمی درمانی و استفاده از آنتی بیوتیک ها و داروهای جدید هستیم، اما در مورد برخی بیماری ها به خصوص بیماری های مزمن و دستگاه گوارشی و همچنین بیماری های ویروسی، طب سنتی ایران اثرگذاری بیشتری از طب نوین دارد. جالب است بدانید طب سنتی به قدری غنی و دارای مطالب گوناگون است که درست یاد گرفتن آنها به مطالعه تعداد زیادی کتاب و صرف زمان طولانی نیاز دارد. در سال های اخیر نیز توجه عمومی به داشتن رژیم غذایی مناسب هم در سلامتی و هم در بیماری، موجب توجه متخصصان مختلف و حتی مردم عادی به امر فراگیری تغذیه شده است که در این میان اصول و مبانی راهبردی انبیاء و دستورات اسلامی و همچنین توصیه های ابن سینا و رازی را نمی توان نادیده گرفت، بلکه باید آنها را بر پایه تحقیقات جدید قرار داد و آنها را با توجه به شرایط و دانش امروز برای همگان بیان کرد.
منبع: نشریه دنیای تغذیه، شماره 107