تعریف زخم بستر:
زخم بستر که به طور دقیق تر «زخم فشاری» نامیده می شود، ناحیه ی آسیب دیده ی پوست و بافت زیر آن است که به علت فشار مداوم روی آن ایجاد می شود. این آسیب معمولاً در افرادی که به طور طولانی مدت در بستر خوابیده اند یا طولانی مدت روی ویلچر نشسته اند ایجاد می شود. علت این آسیب قطع گردش خون به نواحی آسیب پذیر بدن، مثل پوست باسن ها، استخوان لگن و پوست ناحیه پاشنه ی پاها می باشد. عدم خون رسانی کافی در این نواحی، باعث ایجاد بافت مرده می شود. گرچه بیمارانی که فلج هستند، بیشتر در معرض خطر می باشند، اما هر فردی که طولانی مدت بستری شود یا به هر علت از ویلچر استفاده کند، یا توانایی تغییر و جابه جایی بدن خود را نداشته باشد، در معرض خطر زخم بستر می باشد. زخم های بستر می توانند به طور سریع پیشرفت کنند و اغلب ترمیم آنها مشکل می باشد.
علل ایجاد زخم بستر:
زخم های بستر معمولاً ناشی از فشار مدوام روی ناحیه ای از بدن می باشد. بیشتر در نواحی ایجاد می شود كه حمایت عضلانی یا بافت چربی وجود ندارد و پوست نزدیك به استخوان قرار می گیرد مثل ستون فقرات، استخوان كوكسیكس، نشانه ها، ران ها، پاشنه های پاها و آرنج ها. چون پوست و بافت زیر آن بین استخوان و سطح تحت فشار مثل زمین یا ویلچر فشرده می شود، جریان خون در این ناحیه محدود می شود. این عارضه باعث كاهش اكسیژن رسانی و مواد تغذیه ای دیگر به بافت شده و به مرور باعث مرگ بافت می شود. در بعضی از بیماران عامل فشار كه باعث اختلال در خون رسانی می شود، از عواملی ایجاد می شود كه قابل تصور نیست مثل وجود مرزهای ضخیم و محكم در پارچه های فاستونی، وجود خرده های نان در بستر، وجود چین خوردگی در ملافه ها و لباس ها، وجود كجی در صندلی یا ویلچر، وجود تعریق كه می تواند پوست را نرم كرده و باعث آسیب پذیری بیشتر محل شود.
علل دیگر زخم های بستر شامل:
1- سایش: جابجایی مداوم باعث جلوگیری از ایجاد زخم بستر می شود، اما وجود سایش كه به صورت جابجایی آرام از یك نقطه به نقطه ی دیگر همراه با كشش پوست روی زمین اتفاق می افتد، می تواند عامل مستعدكننده برای ایجاد زخم بستر می باشد.
2- لغزش: این حالت وقتی اتفاق می افتد كه در موقع جابجایی، پوست از یك سمت و استخوان زیر آن از سمت دیگر حركت می كند. لغزش به سمت پایین در بستر یا روی صندلی یا بلند كردن سر بیش از 30 درجه می تواند باعث ایجاد لغزش شود. لغزش باعث ایجاد كشش و شكاف در دیواره سلولی و عروق خونی نازك می شود. اگر در این نواحی پوست نازك و حالت شكننده داشته باشد، احتمال آسیب را بیشتر می كند.
عوارض زخم بستر:
شایعترین عوارض زخم بستر شامل
1- عفونت پوستی حاد (سلولیت):
با علائم درد، قرمزی و تورم می تواند تظاهر كند. عفونت های پوستی می تواند باعث عفونت های خون و مغز شود كه این عوارض تهدید كننده ی حیات هستند.
2- عفونتهای استخوان و مفاصل:
هنگامی كه زخم های بستر عمیق باشند و به سطح استخوان و مفاصل رسیده باشند می توانند باعث عفونت استخوان و مفاصل شوند. این عفونت ها باعث آسیب غضروف در طی چند روز می شوند. در صورتی كه عفونت های استخوانی ممكن است در طی چند سال باعث آسیب استخوان شوند. این عفونت باعث مرگ استخوان شده و اختلال حركتی در مفاصل و اندام ها را بدتر می كند.
3- عفونتهای بافت اطراف عضلات و فاشیا:
این عفونت بسیار خطرناك بوده و به طور سریع می تواند پیشرفت كند و باعث آسیب لایه های عضلانی و بافت اطراف می شود. علائم اولیه؛ عفونتهای بافت اطراف عضلات شامل تب، درد و تورم شدید می باشد. بدون درمان، این عفونت در عرض 12- 24 ساعت باعث مرگ می شود.
4- عفونت گاز گانگرن (نكروز عضلات):
عارضه ای نادر و بسیار خطرناك كه به طور ناگهانی اتفاق می افتد. در این حالت نكروز عضلات به طور سریع و حتی در طی چند دقیقه پیشرفت می كند. عامل این عفونت یك نوع میكروب است كه با تولید سم باعث تخریب سریع عضلات می شود.
5- عفونت خون:
از عوارض خطرناك ناشی از پیشرفت زخم بستر، پخش میكروبها در جریان خون و بدنبال آن در سرتاسر بدن می باشد كه باعث شوك یا نارسایی اعضای بدن مثل كلیه می شود.
6- سرطان:
زخم بستر می تواند باعث پیشرفت سرطان در سلولهای پوستی آسیب دیده شود.
روش های جلوگیری از زخم بستر:
در زخم بستر پیشگیری آسانتر از درمان است اما این به این معنی نیست كه جلوگیری آسان می باشد. با وجود مراقبت های دقیق ممكن است باز هم زخم بستر رخ دهد، اما بسیار كم است. اولین قدم در پیشگیری از زخم بستر، هماهنگی دقیق با پرستار و پزشك معالج است تا برنامه ای طراحی شود كه بیمار و مراقبین او بتواند به خوبی انجام دهند. اساس این برنامه شامل جابجا كردن مرتب و مناسب بیمار، حفاظت دقیق از پوست و تغذیه ی مناسب می باشد.
1- جابجا كردن بیمار:
جابجا كردن هم باید به طور مداوم و مناسب (حالت كشیدن بیمار روی زمین یا صندلی و به صورت لغزاندن نباشد) انجام گیرد. برای شكل گیری زخم بستر، حتی مدت كوتاهی بی حركتی (چند ساعت) روی ویلچر یا در بستر كافی است. به همین علت باید هر 30- 15 دقیقه (حداقل یك بار در دو ساعت) این جابجایی مناسب انجام شود (حتی در موقع شب) اگر بیمار خودش نمی تواند حركت كند، باید مراقبین بیمار این جابجایی مناسب را برای وی انجام دهند.
چند نكته در خوابیدن بیمار باید مد نظر باشد:
1- عدم خوابیدن مستقیم بیمار روی استخوان های لگن و در یك زاویه 30 درجه روی استخوان دراز بكشد.
2- حفاظت مناسب از ساق ها: موقعی كه بیمار روی كمر می خوابد یك فوم یا متكا زیر ساق های وی (از وسط ساق تا مچ پا) قرار داده شود. این متكا نباید مستقیم زیر زانو باشد، چون باعث كاهش خون رسانی به ساق پا می شود.
3- زانو و مچ پا تماس مستقیم با زمین نداشته باشند، یك متكای كوچك استفاده شود.
4- سر بیمار بیش از 30 درجه بالا آورده نشود. اگر سر بیمار بیش از 30 درجه بالا آورده شود، احتمال آسیب های سایشی و لغزشی روی پوست سر وجود دارد. اگر موقع غذا خوردن نیاز شود كه سر بیمار بیش از 30 درجه بالا آورده شود، یك متكای كوچك در زیر لگن و شانه ی بیمار به عنوان گوه قرار داده شود تا هم ترازی سر و بدن حفظ شود.
5- استفاده از تشك مواج: تشكهای مواج می تواند از آب، ژل، هوا یا فوم درست شده باشد. به علت تفاوت در هزینه و اثربخشی آنها بهتر است با پزشك در انتخاب تشك مناسب مشورت شود. ویلچرهای با فشار كم باعث توزیع فشار در محل نشیمنگاه می شود و موجب می شوند كه فرد به مدت طولانی به راحتی بنشیند و احساس آرامش بیشتری كند. اگر بیمار دارای ویلچر نباشد، بیمار خودش یا به كمك مراقبش باید هر 30- 15 دقیقه جابجا شود. اگر بیمار توانایی حركت كافی در قسمت فوقانی بدن را داشته باشد، می تواند ویلچر را به جلو هل دهد و بدنش را با فشار بازوهایش روی ویلچر بلند كند. همه ویلچرها نیازمند متكاهایی هستند كه هم احساس راحتی می دهند و هم باعث كاهش فشار می شوند. متكاهایی كه در دسترس شامل فوم، ژل و متكاهایی پر از هوا یا آب می باشند. با اینكه باعث كاهش فشار مستقیم می شوند، اما باعث جلوگیری از زخم بستر نمی شوند و نیاز به جابه جایی موقعیت نشستن بیمار روی ویلچر است.
2- مشاهده پوست:
مشاهدات روزانه پوست از نظر زخم بستر قسمتی از برنامه پیشگیری می باشد. حداقل روزانه یك بار باید پوست به طور مستقیم یا در صورت نیاز به كمك آیینه از نظر وجود زخم بستر بررسی شود. بعضی از متخصصین آزمایش پوست را 2 بار در روز یا با هر بار جابجایی توصیه می كنند. اگر بیمار قادر به انجام این كار نباشد باید به كمك مراقبش این كار انجام شود. اگر بیمار در بستر خوابیده است، محلهایی كه باید دقیقاً بررسی شود شامل لگن، ستون فقرات، قسمت پایین كمر، شانه ها، آرنج ها، پاشنه ها می باشد.
موقعی كه بیمار روی ویلچر است، محلهایی كه باید بیشتر دقت شود شمال باسن ها، استخوان دنبالچه، قسمت پایین كمر، ساق ها، پاشنه ها و كف پاها می باشد. علائم هشداردهنده در این معاینات شامل وجود آسیب پوستی یا علائم عفونت، مثل ترشحات از زخم به خصوص دارای بوی بد و افزایش حساسیت، قرمزی و گرمی در پوست اطراف زخم می باشد كه نیاز فوری در مراجعه به پزشك را نشان دهد.
3- تغذیه:
یك رژیم غذایی مناسب عامل پیشگیری از آسیب پوستی و كمك كننده در ترمیم زخم می باشد. متأسفانه در اغلب بیمارانی كه دچار زخم های بستر هستند، سوء تغذیه وجود دارد. اگر بیمار ضعیف و ناتوان می باشد یا تحت جراحی قرار گرفت یا دچار فلج می باشد ممكن است بی اشتهایی و كاهش مصرف غذا باعث اختلالات فیزیكی در بیمار شود. بنابراین نیاز به مصرف كافی كالری، پروتئین ها، ویتامین ها و مواد غذایی مكمل می باشد. یك رژیم غذایی مناسب می تواند با كمترین هزینه باعث برآورده شدن نیازهای تغذیه ای شود. در این برنامه ی تغذیه ای چند نكته باید مدنظر باشد:
1- استفاده از وعده های غذایی كوچك (میان وعده)
2- استفاده از وعده غذایی در زمان هایی كه بهترین شرایط وجود دارد. بسیاری از مطالعات نشان داده اند كه بسیاری از مردم در موقع صبح بیشترین اشتها را دارند.
3- محدودیت مصرف مایعات در طی خوردن غذا: مایعات باعث پر كردن معده می شود و باعث جلوگیری از خوردن غذاهای با كالری بیشتر می شود. بهترین زمان برای نوشیدن مایعات 60- 30 دقیقه قبل یا بعد از غذا می باشد. توجه اینكه در كل نباید نوشیدن مایعات را محدود كرد. چون مایعات باعث نرم شدن و انعطاف پذیری پوست می شود.
4- وعده های غذایی مایع: اگر بلع (خوردن) بیمار مشكل است، استفاده از رژیم های غذایی مایع مثل سوپ، غذاهای مكمل مایعی كه پروتیئن و كالری را تأمین می كند مد نظر باشد.
5- تأمین پروتئین لازم: اگر بیمار قادر به تهیه گوشت برای فراهم كردن پروتیئن بدن نباشد، غذاهای پر پروتئین مثل سویا، بادام زمینی، ماست و فرنی مد نظر باشد. لوبیا، باقلا و گردو منابع خوبی برای تأمین پروتئین هستند، ولی هضم سختی دارد.
6- داشتن وضعیت مناسب و راحت هنگام غذا خوردن
7- عدم عجله كردن در خوردن غذا
8- تغییرات در شیوه زندگی
منبع: نشریه از نو شماره 4 