تبیان، دستیار زندگی

ام اس عارضه ای است كه مخصوصاً در سال های اخیر، به شكل پنهان و خزنده افراد را در جوامع مختلف و از جمله ایران درگیر خود كرده است. با این كه هنوز درمانی قطعی برای این بیماری شناخته نشده است، آشنایی با عوامل ایجاد كننده ام اس و نكات دارویی و تغذیه ای برای كاستن از شدت و تعدد حملات آن، می تواند به پیشگیری یا كاستن از درد بیماری كمك كند. مقاله حاضر، حاوی آخرین اطلاعات و یافته ها درباره این بیماری و راه های مقابله با آن است.
عارضه ام اس (MS) یا "مالتپل اسكلروزیس" (1) هنگامی در بدن آغاز می شود كه گلبول های سفید كه نقش دفاعی در بدن دارند، به "میلین" كه حفاظتی برای رشته های عصبی است و كمك می كند كه پیام های الكتریكی با سرعتی چندین برابر منتقل شوند، به جای یك عامل بیگانه حمله می كنند و هر بار كه این گلبولها به رشته های اعصاب مربوط به یكی از اندام های بدن حمله می كنند، آن اندام دچار مشكل می شود. بیماری ام اس در افراد قابل پیش بینی نیست و ممكن است فردی سال ها به نوع خوش خیم این بیماری مبتلا باشد و بدون این كه ناتوانی خاصی داشته باشد، به زندگی عادی خود ادامه دهد.
حدود دو و نیم میلیون نفر در جهان متبلا به ام اس هستند. در ایران تنها در انجمن ام اس، نزدیك به 17 هزار بیمار مبتلا به ام اس، پذیرش و شناسایی شده اند. آمار تخمینی مبتلایان به ام اس در ایران به حدود 50 تا 70 هزار نفر می رسد. شاید آمار 50 تا 70 هزار بیمار مبتلا به ام اس نسبت به جمعیت كشور چندان زیاد به نظر نرسد، اما مسئله این جا است كه این بیماری در چند سال اخیر به طور ناشناخته ای شایع شده است و ایران جزو كشورهایی است كه شیوع بالایی از این بیماری را دارد. متوسط جهانی ابتلا به بیماری ام اس، سه نفر به ازای هر صد هزار نفر است كه بر همین اساس، تعداد بیماران مبتلا به ام اس در ایران نباید بیش از دو هزار نفر باشد.
تفكیك جنسیتی مبتلایان به ام اس در ایران بدین صورت است: 72 درصد بیماران ام اس در ایران زنان و دختران جوان، و 28 درصد دیگر مردان جوان و فعال جامعه هستند و به نظر می رسد در كشور ما، این بیماری بر عكس كشورهای دیگر، بیشتر طبقه تحصیلكرده را مبتلا می كند. هنوز عامل اصلی بروز بیماری ام اس شناخته نشده است، اما ضعف سیستم ایمنی بدن، آمادگی ژنتیكی و عوامل محیطی و از جمله استرس و... از علل ابتلا به این بیماری ذكر شده است.
در حال حاضر دومین عامل معلولیت جوانان در كشور ما، ام اس است كه متأسفانه بیشتر جمعیت تحصیلكرده و توانای كشور را هدف قرار داده است. ام اس در بین افراد 20 تا 25 ساله شیوع دارد و 60 درصد از افراد زیر سن 25 سال در معرض ابتلا به بیماری ام اس هستند كه بر اساس پژوهش ها، این بیماری در خاورمیانه و مناطقی مانند ایران، سوریه، لبنان و كویت رو به افزایش است.
حدود 18 هزار نفر در ایران از داروی اینترفرون ام اس استفاده می كنند كه قیمت بسیار بالایی نیز دارد.

انواع ام اس

شاید بتوان گفت دو بیمار ام اسی را نمی توان یافت كه چگونگی شروع و ادامه بیماری شان شبیه هم باشد، ولی در كل بیماری ام اس را می توان به چهار دسته اصلی تقسیم كرد:
1- ام اس خوش خیم: (2) در این نوع، فقط تعداد كمی حمله رخ می دهد كه این حملات نیز معمولاً با بهبودی كامل همراه است. این نوع ام اس در طول زمان بدتر نمی شود و معمولاً موجب هیچ ناتوانی ماندگاری نخواهد شد.
2- نوع عودكننده و فروكش یابنده: (3) اكثر مبتلایان بیماریشان را با همین نوع آغاز می كنند و به این صورت است كه در آنها هر حمله بیماری، یك دوره آرام در پی دارد كه بیماران در این مدت مشكلی ندارند. حمله ها نیز معمولاً غیرقابل پیش بینی اند.
3- نوع پیش رونده ثانویه: (4) این دسته را می تواند ادامه نوع قبلی اش دانست؛ یعنی پس از چندین سال حمله و آرامش، بیمار به حدی می رسد كه بدون وجود دوره های واضحی از حمله، با گذشت زمان ضعیف تر می شود.
4- نوع پیش رونده اولیه: (5) در این نوع بیماری مبتلایان هرگز حالت های عود یا فروكش را ندارند و از همان حالت ممكن است هر زمانی متوقف شود یا همچنان بدتر شود.

علائم و مشكلات شایع در ام اس

تظاهرات و سیر بیماری ام اس از شخصی به شخص دیگر متفاوت است. چشم ها معمولاً اولین و شایع ترین عضو درگیر هستند، قدرت بینایی نیز معمولاً در اشخاصی كه درگیری چشمی داشته اند تا حدی كاهش می یابد. اندام های دست و پا نیز ممكن است دچار مشكلات حسی و حركتی شوند؛ مثل احساس كرختی، به خواب رفتگی یا سوزن سوزن شدن، اشكال در راه رفتن و حركات ارادی دیگر. گوش ها گاهی دچار مشكلاتی نظیر وزوز یا كاهش شنوایی می شوند. احساس نیاز مكرر به دفع ادرار، بند آمدن و احتباس ادرار، بی اختیاری در دفع ادرار و بالاخره كاهش میل و توانایی جنسی از مشكلاتی هستند كه در دستگاه ادراری - تناسلی بیماران به وجود می آیند. از دست دادن تعادل هنگام راه رفتن و به ویژه در تاریكی، ممكن است به خاطر درگیری مخچه باشد. به جز این موارد، می توان به مشكلاتی نظیر تمركز حواس و گاهی بی حواسی، اضطراب، افسردگی، احساس درد در ماهیچه ها، اشكال در سخن گفتن و اشكال در اجابت مزاج اشاره كرد. گروهی از عوامل می توانند زمینه ساز ایجاد مشكلات جدید باشند كه از جمله آنها می توان به گرما و رطوبت، ورزش هایی كه حرارت بدن را بالا می برند، تب و مهم تر از همه اینها فشار روحی و عصبی (استرس روانی) اشاره كرد.

تشخیص بیماری ام اس

برای تشخیص بیماری ام اس، هیچ آزمون قطعی وجود ندارد و پزشك برای این كار، مجموعه ای از علائم بالینی و آزمایشگاهی را طبق معیارهای تشخیصی كنار هم قرار می دهد و به تشخیص می رسد. به طور كلی اقداماتی كه می تواند پزشك را در تشخیص بیماری یاری دهد عبارتند از: شرح حال، معاینه، ام آر آی مغز و نخاع، نوار عصب چشم، بررسی های آزمایشگاهی و گاهی امتحان مایع مغزی-نخاعی، البته تشخیص بیماری و جزئیات فرایند تشخیص، كار مهمی است كه توسط پزشك معالج صورت می گیرد.

درمان دارویی

داروهای موجود برای درمان ام اس، از نظر كاربرد به سه گروه اصلی تقسیم بندی می شوند:
الف) برای حملات بیماری
ب) برای كنترل علائم بیماری
ج) برای كنترل سیر بیماری

درمان دارویی برای حملات بیماری

همان طور كه گفته شد، در ام اس نوع عود كننده و فروكش یابنده و ام اس نوع پیش رونده ثانویه، گاهگاهی ممكن است شخص دچار حمله (عود) شود. در این مواقع با استفاده از تركیبات كورتن می توان با كم كردن التهابات در سیستم اعصاب مركزی، هم طول مدت حمله و هم میزان ضایعات را كاهش داد. این دوره درمانی معمولاً به صورت تزریق وریدی و یا خوراكی تجویز می شود و معمولاً هر دوره، بین سه تا پنج روز طول می كشد.
از این گروه دارویی، متیل پردنیزولون (سولومدرول یا دپومدرول) بیشتر به كار می رود. خوب است بدانیم كه این درمان ها صرفاً برای كنترل علائم بیماری در مرحله حمله است و در صورتی كه حمله شدید نباشد (و البته در صورت صلاحدید پزشك معالج) ممكن است نیازی به مصرف دارو نباشد.
- ایمنوگلوبولین داخل وریدی: در مواردی كه حمله به درمان با كورتیكواستروئیدها پاسخ مناسبی ندهد، پزشك ممكن است از ایمونوگلوبولین وریدی كمك بگیرد. این تركیبات در واقع آنتی بادی هایی هستند كه توسط سیستم ایمنی افراد ساخته می شود و بدن را از عفونت ها و بیماری ها محافظت می کنند. این مواد از خون افراد داوطلب جمع آوری شده، از سایر مواد موجود در خون جا می شوند و به صورت تزریقی استفاده می شوند. دوره درمان با این دارو معمولاً 5 روز است.
- تعویض خون (پلاسما فرز): این درمان هم در مواردی از حمله های بیماری استفاده می شود كه به ترتیب كورتون پاسخ مناسبی داده نشده باشد. در این نوع درمان، حجم مشخصی از خون در طول مدت 3 تا 4 روز تعویض می شود.

درمان دارویی برای كنترل علائم بیماری

بسته به این كه فرد در حال حاضر چه علائم و مشكلاتی دارد، از داروهای مختلفی (بیش از 30 داروی مختلف) برای كنترل و به حداقل رساندن مشكلاتش استفاده می شود. مثلاً از آمانتادین برای درمان خستگی و از باكلوفن برای مقابله با سفتی عضلانی (اسپاسم) استفاده می شود.

درمان دارویی برای كنترل دوره بیماری

در این دسته، داروهایی قرار می گیرند كه قادرند از تعداد و شدت حملات بكاهند و سیر بیماری را نیز كُند نمایند. در این گروه، داروهای زیر قرار می گیرند:
1- اینتروفرون ها: پروتئین هایی هستند كه به طور طبیعی در بدن ساخته می شوند و دفاع بدن را در مقابل ویروس ها تأمین می كنند. سه نوع اینترفرون طبیعی وجود دارد: آلفا، بتا و گاما كه از بین آنها، نوع بتا در بیماری ام اس نقش درمانی دارد. این نوع اینترفرون خود به سه شكل تزریقی در بازار وجود دارد.
2- گلاتیرامراستات (كوپاكسون): این دارو كاملاً با اینترفرون ها متفاوت است. دارویی است كه در آزمایشگاه ساخته شده است اما ساختمان پروتئینی دارد. این دارو، مقلد اثرات پروتئین های اصلی سازنده میلین است و به صورت تزریقی زیرجلدی، روزانه یك بار مصرف می شود.
3- میتو كسانترون (نوانترون): جزء داروهای شیمی درمانی است كه در موارد خاصی از بیماری، به صورت تزریقی هر سه ماه یك بار مصرف می شود. معمولاً بیش از دو سال هم ادامه نمی یابد.
تا سال 2006 میلادی داروهای فوق، درمان عمده بیماری ام اس را تشكیل می دادند. از این سال به بعد، داروهای جدیدتری به فهرست درمانی بیماران اضافه شد. این داروها عبارتند از:
1- ناتالی زوماب (TYSABRI): این دارو كه در سال 2006 میلادی توسط اداره غذا و دارو ایالات متحده (FDA) و اروپا (EU) مورد تأیید قرار گرفت، در كنترل بیماری ام اس تأثیر بسیار خوبی دارد و به صورت تزریق وریدی، ماهانه یك بار استفاده می شود. متأسفانه به دلیل عارضه مهم و كشنده ای به نام PML كه با این دارو دیده شد، مصرف شان باید كاملاً تحت نظارت دقیق و در چارچوب سیستم های خاصی انجام شود تا در صورت وقوع این عارضه، بتوان هرچه سریعتر آن را تشخیص داد و در حد امكان درمان كرد.
2- داروی GILENYA (فینگولی مود): اولین داروی خوراكی بیماری ام اس است كه در سال 2010 از سازمان غذا و داروی ایالات متحده تأییدیه گرفت و به تازگی در آوریل 2011 از طرف همین سازمان در اروپا، مجوز مصرف گرفته است. این دارو روزانه از راه خوراكی مصرف می شود، تعداد حملات بیماری را كاهش می دهد و سیر پیشرفت بیماری را كند می كند.
در اینجا دو نكته قابل ذكر است؛ اول این كه تمامی داروهای فوق فقط قادر به كنترل بیماری هستند و توانایی ریشه كن كردن آن را ندارند. و دوم این كه این داروها، داروهای تأیید شده بیماری هستند و باید توجه داشت كه در حال حاضر، گروه زیادی از داروها در دست تحقیق قرار دارند.

ارتباط تغذیه و ام اس

همان طور كه گفته شد، برای درمان ام اس باید از دارو استفاده كرد و برنامه غذایی به تنهایی در درمان آن مؤثر نیست. اما با استفاده از یك برنامه غذایی مناسب می توان از یك سری عوارض بیماری جلوگیری كرد. به عنوان مثال، استفاده كافی از میوه ها و سبزی ها علاوه بر تأمین درصد بالایی از ویتامین های ضروری، می تواند به بهتر كار كردن دستگاه گوارش و جلوگیری از یبوست كمك زیادی كند. نوشیدن آب كافی، رعایت تنوع غذایی و خوردن غذاهایی كه حاوی مواد اصلی و ضروری بدن از جمله پروتئین ها، هیدرات های كربن (نشاسته و قند)، چربی ها، ویتامین ها و املاح باشد، دارای اهمیت است. طبق جدول پیشنهادی انجمن ام اس ایالات متحده برای یك برنامه غذایی معتدل، بهتر است بخش اصلی غذا از كربوهیدرات ها و سپس میوه ها و سبزی ها، گوشت و سرانجام كمترین سهم آن از چربی ها باشد. در اینجا درباره برخی عوامل تغذیه ای مرتبط با بیماری ام اس، توضیح داده می شود.

كمبود ویتامین D

كمبود ویتامین D، به ام اس مرتبط دانسته شده است. طبق بررسی های به عمل آمده، با دور شدن از خط استوا، این بیماری شیوع بیشتری پیدا می كند. به نحوی كه در مناطق سردسیر با درصد بیشتری از بیماری رو به رو می شویم، یكی از دلایل این مسئله كه قطعیت آن به اثبات نرسیده است. مثلاً در شمال اروپا، ام اس شایع تر از جنوب اروپاست. در كشورهای آسیایی مانند ژاپن، هند و خاور دور، بروز ام اس كمتر بوده و برعكس در ایران رو به افزایش است. همان طور كه گفته شد، حدود دو سوم بیماران مبتلا به ام اس در ایران را دختران و زنان جوان تشكیل می دهند.
بهترین راه برای افزایش ویتامین D موجود در بدن، قرار گرفتن در معرض خورشید است. قرار گرفتن منظم در معرض نور خورشید، برای سلامت انسان ضروری است. البته منظور ما آفتاب سوختگی نیست، زیرا قرارگرفتن زیاد در معرض نور خورشید كه باعث آفتاب سوختگی می شود، برای سلامت مضر است. قرار گرفتن در معرض نور خورشید به طور مستقیم به مدت چند دقیقه در روز، می تواند فواید زیادی در بر داشته باشد. منظور از تابش نور مستقیم این است كه نور خورشدی مثلاً از پشت پنجره و هنگام عبور از شیشه به بدن نتابد.

كمبود تغذیه ای

در هر بیماری مختل كننده، كمبود تغذیه ای یك عامل مؤثر است حتی اگر عوامل دیگری هم دخیل باشند. در صورتی كه شما روزانه به اندازه كافی مواد مغذی ضروری برای ترمیم و نگهداری بدن استفاده نكنید، بدن دچار بیماری ها می شوید. عامل اصلی در برخی از موارد ام اس، ممكن است برنامه غذایی حاوی غذاهایی باشد كه باعث واكنش های ایمنی در برخی از افراد مستعد به ام اس می شود؛ مانند گندم، شیر، تخم مرغ ها و غذاهایی غنی از چربی های اشباع شده. علاوه بر این، بسیاری از كسانی كه از ام اس رنج می برند، دارای مشكلات سوء جذب هستند؛ یعنی این كه بدنشان قادر نیست ویتامین ها، مواد معدنی و سایر مواد مغذی موجود در غذای خورده شده را جذب كند.
پژوهش ها درباره ارتباط بین كمبود مواد معدنی و ویتامین ها و بیماری ام اس ادامه دارد. مواد معدنی كه كمبود آنها ممكن است در ام اس مؤثر باشد عبارتند از: كلسیم، مس، ژرمانیوم، ید، منیزیوم، منگنز، فسفر، پتاسیم، سلنیوم، نقره، سولفور، روی.
ویتامین هایی كه كمبود آنها می تواند در ام اس مؤثر باشد عبارتند از: كولین، كوبالامین، كوآنزیم Q10، اینوزیتول، پیریدوكسین، ویتامین A (و كاروتنوئیدها)، ویتامین ب كمپلكس، ویتامین C (اسید اسكوربیك)، ویتامین D، ویتامین E، ویتامین K.
دریافت مناسب مواد معدنی، ویتامین ها و سایر مواد مغذی، در حفظ سلامت و پیشگیری از انواع بیماری ها. مواد مغذی سلامت بخش دیگر عبارتند از: كلروفیل، عصاره هسته انگور (عصاره هسته انگور به عنوان یك آنتی اكسیدان قوی شناخته شده است كه به طور طبیعی حاوی تنظیف كننده رادیكال آزاد است. همچنین حاوی بیوفلاوینوئید ها است كه در سراسر بدن به سرعت جذب می شوند. در ضمن نشان داده شده است كه میزان كلسترول خوب را افزایش داده و باعث افزایش سلامت قلب و عروق می شود)، اسید چرب ضروری امگا 3 (اسیدهای چرب امگا3 از اجزای اصلی سازنده چربی ها و روغن ها بوده و باید از طریق غذا وارد بدن شوند، چون بدن قادر به ساختن آنها نیست. برخی از اسیدهای چرب ضروری امگا3 عبارتند از اسید لینولئیك و اسید گاما - لینولئیك).
سایر مواد مغذی مؤثر عبارتند از: اسیدوفیلوس، آنزیم ها و گلوتامین.
البته تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. طبق گزارش پژوهشگران دانشگاه منچستر، خوردن میوه های بنفش مانند زغال اخته و نوشیدن چای سبز، می تواند به دور كردن بیماری هایی چون آلزایمر، ام اس و پاركینسون كمك كند. تحقیقات جدید از پروفسور "داگلاس كل"، استاد علوم زیستی در دانشگاه منچستر، منتشر شده در آرشیو مجله سم شناسی، نشان داده است كه علت اكثر بیماری های ناتوان كننده در بخشی است كه سبب فقر در لیگند (6) آهن بدن می شود و همین باعث تولید سموم خطرناك می شود كه می تواند تمام اجزای بدن را تحت تأثیر قرار دهد.

پی نوشت ها :

1- Multiple sclerosis
2- Benign MS
3- Relapsing Remitting MS
4- secondary progressive MS
5- primary progressive

6- لیگند مهم ترین عامل در تشكیل كمپلكس است. نوع لیگند، اندازه لیگند، و تعداد لیگند، در پایداری كمپلكس ها تأثیر فراوان دارد. این مواد سمی، رادیكال های هیدروكسیل نام دارد و سبب بیماری د‍ژنراتیو (تخریب تدریجی سلول های عصبی) در نقاط مختلف بدن است. به منظور حفاظت از بدن در برابر اختلال خطرناك، بسیار مهم است كه به تغذیه توجه لازم مبذول شود و علم به این موضوع كه كلاتور آهن، می تواند به رفع این مشكل كمك كند.

سه تركیب غذایی برای بهبود نسبی بیماران مبتلا به ام اس

نوع نوشیدنی

این نوشیدنی كه با خرما، شیر سویا، جوانه گندم، دارچین و یخ تهیه می شود، اثر خارق العاده ای در كنترل ام اس دارد، زیرا خرما حاوی منگنز و شیر سویا سرشار از لسیتین و جوانه گندم منبع خوبی برای ویتامین ئی است، مواد لازم برای تهیه این نوشیدنی معجزه گر برای دو نفر، عبارتند از:
خرما 5 عدد، شیر سویا 500 میلی لیتر، جوانه گندم 2 قاشق غذاخوری، دارچین کمی (در صورت تمایل)، یخ كمی (در صورت تمایل).

طرز تهیه این نوشیدنی

1- همه مواد فوق را در مخلوط كن ریخته و به طور كامل به هم بزنید.
2- نوشیدنی را در لیوان ریخته و در صورت تمایل مقداری دارچین روی آن بپاشید. این نوشیدنی مواد زیر را تأمین می كند: 180 كیلوكالری انرژی، 21 گرم كربوهیدرات، 14 گرم پروتئین، 7 گرم چربی، 7 گرم فیبر.
***

میان وعده های غذایی حاوی دانه های روغنی

این میان وعده های غذایی نیز اثر قابل توجهی در كنترل ام اس دارند. مواد لازم برای تهیه یك نوع از این میان وعده ها عبارت است از: دانه های روغنی پوست كنده شامل تخمه آفتابگردان، تخمه كدو، شاهدانه، كنجد 250 گرم، روغن زیتون 2 قاشق غذاخوری.

طرز تهیه این میان وعده

1- دانه های روغنی را در یك كاسه ریخته، روغن زیتون را به آن اضافه كرده و هم بزنید تا دانه ها كاملاً با روغن آغشته شوند.
2- یك ماهی تابه بزرگ را روی شعله ملایم گاز قرار دهید تا كمی داغ شود.
3- محتویات كاسه را درون ماهی تابه ریخته و چند دقیقه هم بزنید تا طلایی شود. این نوع میان وعده، منبع بسیار مناسبی از اسیدهای چرب ضروری و ویتامین ئی است و اثر قابل توجهی بر كنترل ام اس و بهبود وضع بیماران دارد.
***

نوعی سالاد

شامل خیار حلقه شده (200 گرم)، تخم مرغ سفت پخته شده (2 عدد)، گردوی خرد شده (25 گرم)، روغن زیتون (یك قاشق غذاخوری) لیموترش تازه (1 تا 2 عدد)، جعفری خرد شده (2 تا 3 قاشق غذاخوری) و ادویه (به مقدار لازم). این سالاد، منبع بسیاری مناسبی از لیستین و منگنز و اسیدهای چرب امگا 3 برای بهبود وضع بیماران ام اس است.
منبع: ماهنامه دانشمند شماره 577