اقسام موانع و آفات علم:
موانع و آفات علم و حكمت را از یك نظر میتوان به سه دسته تقسیم نمود:
1. موانع و آفات علوم رسمی كه از راه آموزش كلاسیك حاصل میشود همچون فقه، اصول و همه علوم تجربی، مانند؛ كمروئی «هر كه خجالت كشد دانشش اندك میشود»[1] (امام صادق ـ علیه السّلام ـ) بدفهمی، تن آسائی، چنانچه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمودهاند: «علم با تن آسائی یافت نمیشود».[2]
2. موانعی كه مانعیّت آنها شامل شناختهای عقلی وقلبی همچون شناخت خدا و اقرار به یگانگی او است، مانند: عجب، تعصّب و استبداد...، كه این موانع اندیشه را از تشخیص صحیح حقائق عقلی و قلب را از بركات الهامها و ارشادهای غیبی الهی محروم میسازد.
3. موانع علم حقیقی یا نور حكمت، كه همان علمی است كه خداوند در دل هر كس كه بخواهد قرار میدهد و با تحصیل و آموزش و تفكر حاصل نمیگردد، بلكه نورٌ یقذفهُ الله فی قلبِ مَن یشاء میباشد، این
موانع خود بر دو دستهاند: 1.
حجب ظلمانی (گناهان): كه آئینه دل را تیره و تار و جان را بیمار میسازد و آدمی را از دانش حقیقی بیبهره میكند، هر چند دارای مراتب بالائی از علوم رسمی باشد.
2.
حجت نورانی: حجابهائی كه خود از سنخ نور هستند و تعلق به نشئه مجرّدات تامّه و شهود آن عالم دارند كه در مناجات شعبانیه از آنها به «حجب النور» تعبیر شده است،[3] آن چنانكه نور خورشید مانع از رؤیت حقیقت و مركز خورشید است با اینكه خود از سنخ نور و روشن كننده هستند، حجابهای نورانی هم مانع از ادراك درجات بالای حقیقت هستی هستند.
حضرت امام (ره) در توضیح حجب نورانی و ظلمانی میفرماید: «توجه به غیر خدا انسان را به حجابهای ظلمانی و نورانی محجوب مینماید. كلیه امور دنیوی اگر موجب توجه انسان به دنیا و غفلت از خداوند متعال شود، باعث حجب ظلمانی میباشد و اگر دنیا وسیله توجه به حقّ و رسیدن به دار آخرت (كه دار التشریف است) باشد حجابهای ظلمانی به حجب نورانی مبدّل میگردد و كمال انقطاع آن است كه حجب ظلمانی و نورانی پاره و كنار زده شود تا به مهمانسرای الهی كه معدن عظمت است بتوان وارد گردید.»[4]
موانع و آفات ذكر شده در این مقاله بیشتر مربوط به علوم از قسم دوّم و سوّم میشود، گرچه برخی از آفتها برای تمام علوم آفت به شمار میرود و عالم را از مسیر صحیح به كژ راهه میكشاند و یا او را از اشعههای حیات بخش خورشید معرفت بینصیب میگذارد.