تبیان، دستیار زندگی

نام های فارسی: شوید، شبت

نام علمی: Anethum graveolens
نام عربی:‌ شِبَت (Shebath)
نام عمومی: Dill
نام انگلیسی: Dill
نام فرانسوی: Aneth
نام آلمانی: Dill
نام های مترادف: Peucedanum graveolens, Selinum anethum, Anethum sowa
نام خانواده: Apiaceae(Umbelliferae چتریان یا جعفری)

گیاه شناسی:

شوید گیاهی است بوته ای و یكساله كه ارتفاع آن تا 60 سانتی متر و گاهی بلندتر می رسد. ساقه ای استوانه ای با خطوط طولی دارد كه نرم و شكننده است و در قسمت های بالا تقسیماتی از آن جدا می شود. برگ ها كه به طول 20 سانتی متر می رسند، به بریدگی های نخ مانندی به قطر 1 تا 2 میلی متر تقسیم شده و به صورت متناوب بر روی ساقه قرار می گیرند. برگ های شوید شباهت زیادی به رازیانه دارد، ولی بوی این دو گیاه كاملاً با هم متفاوت است. گل شوید كوچك و به رنگ سفید تا زرد می باشد. در انتهای ساقه ها چترهای اصلی و فرعی و در هر چتر بین 2 تا 9 گل وجود دارد كه بعداً به میوه تبدیل می شوند. میوه ها بیضی شكل به طول 5 و عرض تا 3 میلی متر، مسطح و به رنگ شكلاتی یا قهوه ای شكلاتی می باشند. شوید در بیشتر نقاط ایران كشت و در اغذیه و ادویه استفاده می شود. در بعضی نقاط ایران، از جمله تبریز و خراسان، به صورت خودرو نیز وجود دارد. قسمت مورد استفاده شوید، میوه و برگ آن است.

تاریخچه:

شوید بومی نواحی شرقی اروپاست. زوهاری و هف معتقدند كه نوع خودرو و وحشی شوید در نواحی پرآب مدیترانه و غرب آسیا گسترش دارد. از دیگر نواحی مهمی كه شوید وحشی در آنها می روید، قفقاز، حبشه و مصر را می توان نام برد. تعدادی شاخه شوید در معبد آمن هوتپ دوم پیدا شده است. قدیمی ترین مطالعات باستان شناسی مربوط به اوایل دوران نوسنگی نشان داده است افرادی كه در كشور سوئیس سكونت داشتند، شوید را كشت می كردند. مدارك كمی از كشت شوید در زمان كاتولیك های قدیم انگلستان نیز پیدا شده است. در زبان سمیتیك(‌سامی یا یهودی) شوید به نام شوبیت شناخته شده است.
در یونان قدیم ظهور شوید را نشانه سعادت و خوشبختی می دانستند. در قرن وسطی آن را برای تهیه معجون عشق استفاده می كردند و باور داشتند كه دافع جادو و افسون است. همچنین از قدیم آن را برای رفع سكسكه مصرف می كردند.
نام شوید(Dill) از زبان انگلیسی قدیم Dile ریشه گرفته است كه به نظر می رسد از كلمات Norse یا انگلوساكسون Dylle به معنی آرام كردن یا خواباندن ساخته شده است.

شوید در كتاب قانون:

شبث (شبت- شوید) دارای طبیعت گرم و خشك است. درد را تسكین دهد، باد را می پراكند، روغنش نیز همین تأثیرها را دارد و بسیار نرم كننده است. ورم ها را می رساند. خاكسترش در علاج زخم های سست و شل نافع است. روغنش درد مفاصل و شبیه آن را آرام كند. شبت و به ویژه روغنش خواب آور است. همیشه بخورند، دید را ضعیف می كند. شبت و تخم شبت شیر را به راه اندازد و به خصوص در كسی كه شیر بسیار دارد، بسیار مؤثرتر است و شیر را زیادتر می كند. سكسكه ای كه ناشی از بالا آمدن طعام و پر شدن معده باشد، علاجش با شبت است.
آب پزش منی را قطع كند. تخم شبت بواسیر برآمده را قطع كند.
بررسی خواصی كه ابن سینا در مورد شوید بیان داشته، با آنچه در منابع امروزی مورد تأیید قرار مخزن الادویه، مشابهت دارد.

 

شوید در كتاب مخزن الادویه:

شِبَت گیاهی است معروف قائم بر یك ساق و شاخ های آن بسیار باریك شبیه به رازیانه و برگ های آن ریزه و گل آن چتری و تخم آن ریزه تر از رازیانه و اندك پهن. قوت آن تا دو سال باقی می ماند و از ادویه با ارزش و بهترین آن تازه خوشبوی شكفته آن است.
خواص آن از جمله هضم كننده، مسكن، ادرارآور، قاعده آور و برای ضعف معده، جگر و طحال و سنگ كلیه و مثانه و قولنج نافع و آشامیدن آن با عسل جهت رفع سموم و اخراج اخلاط غلیظه از معده و قطع غثیان (استفراغ) مفید است.
زیاده مصرف كردن آن باعث ضعف مغز و چشم و معده و كلیه و كاهش منی و مصرف زیاده از حد باعث قطع منی می شود. مصلح آن آبلیمو، سكنجبین، آب غوره و ترشی هاست.

مهم ترین اثرات گزارش شده:

ضدباكتری، ضدعفونی كننده، ضد اسپاسم، ضد سرطان، ضد نفخ، هضم كننده غذا، ادرار آور، كاهش دهنده قند خون، كاهش دهنده پرفشاری خون،‌ قارچ كش، شیرافزا، مسهل، شل كننده عضلات، خواب آور، محرك تنفسی، مسكن، گشاد كننده رگ ها، مقوی معده و محرك.

عوارض جانبی:

شوید در حد مصرف خوراكی عارضه ای ندارد؛ فقط ممكن است به علت وجود فورانوكومارین ها، مانند دیگر گیاهان خانواده چتریان، در افراد معدودی حساسیت هایی نسبت به نور ایجاد كند.

داروشناختی و اثرات مهم:

با توجه به وجود اسانس در میوه (دانه) شوید، اثراتی مشابه با میوه های دیگر گیاهان خانواده چتریان مانند رازیانه و زیره دارد. اثرات ضدنفخ، مقوی و محرك معده، ادرارآور، هضم كننده غذا و افزایش دهنده شیر مادر، از مهم ترین خواص میوه شوید است. اثرات دیگری كه برای شوید قائل هستند، شامل رفع سكسكه، رفع تهوع و استفراغ، ضد تشنج، و آرامبخش می باشد.
از میوه شوید در داروهای طبیعی ضدنفخ و درد دام ها در دامپزشكی نیز استفاده می شود.
از برگ شوید به عنوان معطركننده در غذاها و ادویه جات استفاده می شود و اثراتی شبیه میوه دارد (البته در ادویه جات از میوه شوید بیشتر استفاده می شود؛ زیرا رایحه بیشتری نسبت به برگ ها دارد). دانه شوید به طور سنتی برای آرامش معده پس از صرف غذا استفاده می شده است.

طریقه و میزان مصرف:

برای مصرف برگ شوید، مقدار خاصی توصیه نشده، ولی برای دانه آن، تا 3 گرم در روز به صورت خرد یا پودر شده بلامانع است.

تركیبات مهم:

برگ و میوه شوید دارای رایحه (‌اسانس) می باشند. میزان اسانس موجود در میوه ها بیشتر از برگ هاست و به 4 درصد می رسد. اسانس دانه و برگ شوید را می توان با تقطیر یا بخار آب به دست آورد. اسانس شوید به صورت مایعی به رنگ زرد روشن و سبك تر از آب است كه در حلال های آلی به خوبی حل می شود.
مهم ترین ماده موجود در اسانس شوید، تركیبی به نام كارون می باشد كه میزان آن به 60 درصد می رسد. از تركیبات دیگر آن لیمونن است.
تركیبات مهم معدنی شوید عبارتند از: فسفر، كلسیم، سدیم، پتاسیم، منیزیم، روی، آهن، كادمیوم و سرب كه در شوید كاملاً رشد كرده وجود دارند.
از تركیبات مهم دیگر می توان به ویتامین C، كاروتنوئیدها، كلروفیل، پلی فنل ها، نیترات، نیتریت و اگزالات اشاره كرد. دانه شوید همچنین حاوی امبلیفرون و میریستی سین است.

نكات قابل توجه:

1- خاصیت آنتی اكسیدانی گل شوید به خاطر داشتن فلاونوئیدها، بیشتر از برگ و دانه آن است.
2- اثر كاهش چربی خون سیر و شوید با یكدیگر مقایسه و مشخص شده است كه سیر اثر مطلوبی داشته ولی شوید اثر چندانی در این مورد ندارد.
3- اسانس شوید را نباید به طور مستقیم به مصرف خوراكی و موضعی رساند و باید به صورت فرمولاسیون های مختلف و به شكل رقیق شده مصرف نمود.
4- شوید اكثراً به صورت تازه در موادغذایی مصرف می شود؛ چون با خشك شدن، اسانس آن به سرعت كاهش می یابد. در برگ شوید فریز شده اسانس كمتر از نوع خشك كاهش می یابد. معمولاً به برگ شوید Dill weed می گویند تا با دانه آن اشتباه نشود.
5- برای تهیه دانه شوید، وقتی كاملاً رسیدند، شاخه ها را باید چید و وارونه آویزان كرد تا پس از حدود یك هفته خشك شوند. در این صورت دانه ها به سادگی و با تكان دادن سر شاخه ها جدا می شوند كه می توان آنها را از روی پارچه یا كاغذی كه زیر آنها قرار گرفته است، جمع آوری نمود. دانه ها باید در ظرفی كاملاً دربسته و بدون هوا نگهداری شوند.
6- با توجه به اینكه با فریز كردن شوید و نگهداری آن تغییراتی در میزان نیتریت، نیترات و اگزالات موجود در آن به وجود می آید، توصیه می شود مدت زمان نگهداری در فریزر زیاد نباشد. مصرف مداوم و بیش از حد مواد مذكور برای سلامتی خطرناك است.
7- برای كشت موفق شوید، احتیاج به آب و هوای گرم و تابستان داغ با آفتاب زیاد است. حتی سایه های جزئی و موقت می تواند در كاهش كمیت و كیفیت مواد و خواص آن تأثیرگذار باشد.
منبع: نشریه دنیای تغذیه، شماره 108