تبیان، دستیار زندگی

اشکان پسری است هفت ساله که از طرف خانواده و معلم مدرسه جهت بررسی به روانپزشک کودک معرفی شده است.
پدر و مادر اظهار می دارند که او هیچگاه در یک جا بند نمی شود و بسیار پر جنب جوش و پرتحرک است، آرام و قرار ندارد. قادر به پیگیری دستورات نیست، در کارهای خواهر و برادرش دخالت می کند و برای آنها مزاحمت ایجاد می نماید دست به اعمال خطرناک مانند بازی با کبریت، پریدن از بالای کابینت می زند و بارها این اعمال را تکرار می کند.
در هنگام انجام تکالیف مدرسه اش مرتباً بلند می شود و اظهار خستگی می کند به طوری که چندین ساعت را صرف انجام تکالیفش می کند.
پدر و مادر از حرف گوش نکردن او ناراضی هستند و می گویند به صحبت های ما توجه نمی کند. گزارش معلم مدرسه حاکی از آن است که او سر کلاس پسر بازیگوش و بی دقتی است. در هنگامی که باید به صحبت های معلم توجه کند با همکلاسی اش حرف می زند وقتی که ساکت است به نظر می رسد حواسش در کلاس نیست. در موقع پرسش های شفاهی سر کلاس سریعاً دستش را بالا می برد ولی پس از یکی دو جواب قادر به جواب دادن سوالات نیست. وسایل مردسه اش را مرتباً گم می کند و گهگاه دفاتر مورد لزومش را فراموش می کند که به مدرسه بیاورد. غالباًًً درخواست خروج از کلاس را به بهانه های مختلف دارد و مرتباً می لولد.

 

تعریف:

اختلال کم توجهی - بیش فعالی عبارت است از یک نوع رفتار خاص در کودکان به طوری که این کودکان تنها می توانند برای مدت کوتاهی روی یک موضوع خاص تمرکز کنند، ضمنا این کودکان گاهی حرکات و رفتار کنترل نشده ای را به طور ناگهانی از خود بروز می دهند.
نخستین بار در سال 1854 یک پزشک آلمانی به نام هافمن، کودک پرتحرک و ناآرامی را با بیان طنزآمیز با عنوان (فیلیپ بی قرار) توصیف و معرفی کرد و از آن زمان گاه این اختلال را در زمینه های مختلف رشد، مشکلاتی را برای کودکان و نوجوانان ایجاد می کند. ممکن است کودکان طبیعی این علایم را داشته باشند اما درسطح پایین تری قرار دارد. از نظر رشد هوشی یا شناختی، این کودکان در سطح پایین تری از کودکان دیگر قرار ندارند اما به علت تحرک زیاد و توجه کم، معمولاًً در یادگیری و آموزش دچار مشکل می شوند و در نتیچه پیشرفت تحصیلی مناسبی ندارند. از نظر رشد اجتماعی به علت پرخاشگری و ناسازگاری از برقراری ارتباط مناسب با دیگران ناتوان اند و حقوق آنان را کمتر رعایت می کنند و در نتیجه دیگران نیز به علت این رفتارها مایل به دوستی و ارتباط با آنها نمی باشند و همین تنهایی و طرد، ناسازگاری آنها را بیشتر می کند.
در ارتباط با رشد عاطفی - روانی، هیجان های منفی از جمله: اضطراب، ترس، خشم و نوسانات خلق و خو در آنها با شدت بیشتری وجود دارد که معمولاًً با حالاتی مانند نافرمانی، لجبازی، بی نظمی و... همراه است.

 

از نظر رشد جسمی، مشکلات ادراکی- حرکتی مانند ناتوانی در هم آهنگی چشم و دست، حرکات تعادلی، اختلالات مربوط به EEG و مشکلات خواب و تغذیه نیز مشاهده می شود. بیش فعالی در مشاهدات بالینی، دارای سه نشانه اصلی است که عبارتند از بی توجهی، پرتحرکی و تکانش گری. تمرکز کم معمولاً با حواس پرتی، تاثیر پذیری زیاد از محرک های بینایی یا شنوایی، مدت کم تمرکز، تحریک پذیری و شتاب زدگی همراه است. گاهی بی توجهی انتخابی است و موضوعات خاصی تا حدی مورد توجه این کودکان قرار می گیرد.
پرتحرکی در نشستن و حرکات کودک مشاهده می شود که معمولاً با بی قراری، ناآرامی و حرکت مداوم همراه است. این کودکان به ندرت می توانند در جایی آرام و قرار بگیرند و دایم در جنب و جوشند و همین امر سبب می شود که در محیط های آموزشی مشکلاتی را ایجاد کنند.
منظور از تکانشگری، حالات هیجانی شدید، ناتوانی در کنترل هیجان ها و ابراز درست آنها، انجام کارهای عجولانه و بدون تفکر، مشکل در کنترل تعادل و حرکات و بی توجهی به پیامدهای رفتار خود می باشد. در برخی از این کودکان علاوه بر این نشانه ها، رفتارهای تخریبی، پرخاشگری و آزار بی دلیل دیگران، نیز مشاهده می شود. شدت این رفتارها در همه کودکان بیش فعال یکسان نیست و بر حسب سن و سایر عوامل موثر، تا حدی متفاوت است. اما تفاوت آنها با کودکان عادی کاملاً مشهود است.

 

در کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان پزشکی آمریکا، کمبود توجه - بیش فعالی چنین توصیف شده است:
(الگویی پایدار عدم توجه و یا بیش فعالی و رفتارهای تکانشی است که شدیدتر و شایع تر از آن است که معمولاً در کودکان با سطح رشد مشابه دیده می شود).
در مورد فراوانی این اختلال:بررسی های انجام شده نشان می دهد که بیش 3 تا 10 درصد کودکان دارای این اختلال هستند که میزان آن در پسران سه برابر دختران است. این اختلال معمولاً از سن 4- 3 سالگی قابل تشخیص است اما در بیشتر موارد هنگامی که این کودکان به مدرسه می روند، مشکل آنها مشخص می شود زیرا پدر و مادر این اختلال را جدی نمی گیرند و یا به علت بی اطلاعی، آن را در حد شیطنت های کودکانه و یا ناشی از (هوش زیاد) کودک می دانند و در نتیجه اقدام لازم و به موقع برای کاهش و درمان آن صورت نمی گیرد در حالی که هر اندازه در سنین پایین تر به درمان این اختلال توجه شود، مناسب تر است. زیرا در سال های نوجوانی مشکلات بلوغ، این اختلال را پیچیده تر می سازد.

 

این اختلال با فعالیت فیزیکی بیش از حد کودک، عدم توانایی در حفظ توجه و رفتارهای تکانشی مشخص می شود. این کودکان در تمرکز کردن مشکل بزرگی دارند و به نظر می رسد که بی توجه اند، مشکلات زیادی در کنترل فعالیت هایشان وجود دارد. بی نظم، غیر قابل پیش بینی و بی ملاحظه اند. خیلی زود کفش، لباس وا سباب بازی هایشان را خراب می کنند، خیلی زود خانواده، معلمین و دوستان خود را خسته می کنند، در خانه اغلب قادر به تکمیل کردن فعالیت های معمولی (مثل آماده شدن برای رفتن به مدرسه، تکالیف خانه، تمیز کردن اتاق) نیستند و این بی مسوولیتی ممکن است باعث شود که پدر و مادر زمان قابل توجهی را صرف نظارت بر فعالیت های کودکانشان کنند و ممکن است فشار بیشتری به پدر و مادر وارد شود و مادر در معرض افسردگی قرار گیرد. یک کودک طبیعی اگر تشویق شود می تواند بنشیند و تمرکز کند ولی برای این کودکان انجام چنین عملی غیر ممکن است. این کودکان از بازی های متناسب با سن شان امتناع می کنند و در بازی های گروهی دیگران اخلال ایجاد کرده و سرزده وارد بازی کودکان دیگر می شوند. این اختلال در سال های اولیه مدرسه هنگامی که در سازگاری با مدرسه دچار مشکل می گردد بیشتر شناسایی می شوند و ممکن است علایمی از بزهکاری، لجبازی و اختلالات یادگیری نیز همراه علایم ذکر شده مشاهده شود و بیشترین کمک تشخیصی را معلمین کلاس اول دبستان می کنند که به مشکل دار بودن این کودکان در مقایسه با سایر کودکان بخوبی توجه می کنند.
هر چند ممکن است شروع این اختلال در شیرخوارگی معمولاً از سه سالگی به بعد تشخیص داده می شود چنین شیرخوارانی نسبت به محرک ها بسیار حساسند و تحت تاثیر سر و صدا، نور و تغییرات درجه حرارت یا سایر تغییرات محیطی دچار آشفتگی می شوند و یا ممکن است برعکس بسیار شل و بی حال باشند و بیشتر بخوابند. این در دوره شیرخوارگی اغلب پر تحرک بوده و دست ها و پاهای خود را زیاد حرکت می دهند. کم خواب و کم غذا بوده، زیاد گریه می کنند و عکس العمل نشان می دهند.
اغلب این کودکان عقب افتاده نیستند و برای رفتار خود نیز توجیهی ندارند بسیاری از آنها از خود برداشت منفی دارند و اعتماد به نفس پایینی دارند و احساس بی کفایتی می کنند تقریباً سه چهارم این کودکان علایم رفتاری پرخاشگری و نافرمانی را بطور ثابت نشان می دهند.
این کودکان با ورود به مدرسه بیشتر مسئله دار می شوند چون کودکان پر تحرک برای نشستن سر کلاس مشکل دارند، بسته به شدت اختلال معمولاً یک یا دو زنگ اول را تحمل می کنند و بیشتر در ساعات نزدیک به ظهر، بی قراری و پرتحرکی را نشان می دهند، به عناوین مختلف سر جایشان می لولند یا با همکلاسی های خود صحبت می کنند و یا درخواست مکرر برای بیرون رفتن از کلاس را دارند. معلمین، معمولاً این کودکان را بازگوش نامیده و معتقدند که آنها نظم کلاس را به هم می زنند در حالی که این کودکان تحمل یک ساعت و نیم سر کلاس نشستن را به طور مداوم ندارند لذا پس از شناخت مشکل این کودکان باید به آنها اجازه داده شود که هر پانزده الی سی دقیقه یک بار به مدت چند دقیقه از کلاس خارج شوند.

 

از مشکلات دیگر این کودکان در مدارس، عدم توجه و تمرکز است و به نظر می رسد کودک به صحبت های معلمش گوش نمی کند که معلمین تحت عنوان حواس پرتی و بی دقتی از آن نام می برند. اما یک معلم با تجربه و با شناخت و درک کافی از این اختلال، می تواند با قرار دادن دانش آموز دچار این مشکل، در میزهای اول کلاس و نیز با طرف مخاطب قرار دادن گهگاه دانش آموز در هنگام پرداختن به دروس، به این دانش آموزان کمک شایانی به نماید. حتی در موارد شدید این اختلال گاه ضروری است که برخی امتحانات مانند دیکته از آنها به صورت انفرادی به عمل آید و یا قبل از دادن برگه امتحانی، معلم از دانش آموز بخواهد یک دور دیگر جوابهایش را مرور نماید.
پدر و مادر با این کودکان بد رفتاری می نمایند آن ها را کتک زده و یا به شدت تحقیر و سرزنش می کنند. معمولاً چون کارها و فعالیت هایشان را نیمه رها می کنند بیشتر در معرض مقایسه با خواهران و برادران خود هستند.
تجربیات مربوط به شکست های پیاپی در فعالیت ها، تنبیهات بدنی، سرزنش و تحقیر همگی موجب کاهش حس اعتماد به نفس و احترام به خود در این کودکان می گردد که همه زمینه ساز بروز افسردگی در تعدادی از این کودکان و نوجوانان می گردد. از مسایل دیگر همراه، اختلالات یادگیری است که شامل اشکال در روخوانی، ناتوانی در یادگیری ریاضیات و اختلال در نوشتن می باشد. اختلالات یادگیری در درصدی از کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی کمبود توجه و تمرکز مشاهده می شود.
از نظر تشخیص باید علایم ذکر شده حداقل در دو محیط مانند منزل و مدرسه وجود داشته باشد و ارایه گزارش معلم از وضعیت کودک در سر کلاس ضروری است.

 

این مساله از این نظر حایز اهمیت است که باید کودکان شلوغ را که در خانه، پدر و مادر عملاً کنترل خوبی بر آن ها ندارند و در حقیقت سیستم خانواده فاقد انضباط کافی برای کنترل فرزندان می باشند، از کودکان پر تحرک تشخیص داد. زیرا هنگامی که اولیای مدرسه مشکلی با کودکان ندارند و مسایل کودک فقط مربوط به خانه می باشد احتمال می رود که کودک دچار اختلال رفتاری ناشی از عدم کنترل کافی و موثر پدر و مادر باشد.
کودکی را می توان مبتلا به بیش فعالی - نارسایی توجه دانست که حداقل 8 مورد از نشانه های زیر را داشته باشد و مشکل رفتاری او حداقل 6 ماه طول بکشد.
علایم بی توجهیی که ممکن است در این کودکان دیده می شود به اشکال زیر می باشد:
*غالباً قادر نیستند با دقت به جزییات توجه کنند و از روی بی دقتی در تکالیف مدرسه مرتکب اشتباه می شوند و تکالیفشان را به انتها نمی رسانند.
*غالباً حفظ توجه روی تکالیف یا فعالیت ها و بازی ها برایش مشکل است وقتی با او صحبت می شود غالباً به نظر می رسد که گوش نمی دهد.
*اغلب در انجام کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی مستمر دارد اجتناب می کند و از آنها متنفر هست و تمایلی به انجام آن ندارد.

 

*اغلب اشیای لازم برای انجام تکالیفش مثل مداد، پاک کن و... را گم می کند.
*اغلب در فعالیت های روزانه فراموش کار است.
علایم پرتحرکی و تکانشگری که ممکن است در این کودکان دیده شود عبارتند از:
*دست و پاهایش را غالباً پیچ و تاب می دهد و نمی تواند روی صندلی آرام بگیرد و از نشستن روی صندلی در مواقع ضروری ناتوان است.
*اغلب در کلاس یا موقعیت هایی که لازم است آرام بنشیند جای خود را ترک می کند و در طول کلاس راه می رود.
*محرک های خارجی به راحتی حواس او را پرت می کند.
*غالباً این طرف و آن طرف می دود و یا بالا و پایین می پرد و اغلب در حال حرکت است و گویی «موتوری او را به حرکت در می آورد» خاموش کردن آنها در خانه حتی برای چند لحظه دشوار است به اصطلاح از در دیوار راست بالا می روند.

 

*اغلب قبل از اینکه سئوالی که از او شده است تمام شود پاسخ می دهد.
*در پیروی از دستورات دیگران مشکل دارد به علت رفتار مقابله ای یا عدم درک دستورات (مثلا در تکمیل کارهای عادی روزانه در می ماند.)

 

*غالباًً نمی تواند منتظر نوبت خود در بازی و یا توی صف بماند.
*اغلب صحبت کردن دیگران را قطع می کند یا مزاحم صحبت کردنشان می شود.
*اغلب پرحرفی می کند و محرک های خارجی براحتی حواسش را پرت می کند.
*یک کاری را تمام نکرده به سراغ کار دیگری می رود، اغلب کارهای خطرناک انجام می دهد مثلا بدون توجه به اطراف به وسط خیابان می دود.
در مورد این کودکان این اصول باید وجود داشته باشد.
1-بعضی از علائم بیش فعالی و پرتحرکی قبل از سن 7 سالگی وجود داشته باشد.
2-ضمناً در دو یا چند زمینه (مثل خانه و مدرسه ) این مشکل وجود داشته باشد.

شیوع:

این اختلال در پسرها بیشتر از دختران دیده می شود و در پسربچه های اول خانواده شایعه تر است. دختران در مقایسه با پسران دارای مشکلات سلوک و پرخاشگری کمتر اضطراب، گوشه گیری و افسردگی بیشتر بوده اند.
میزان بروز آن در 3 تا 5 درصد کودکان مدارس ابتدایی است در بیشتر موارد نشانه های این اختلال اواخر نوجوانی و بزرگسالی کم می شود و در اکثر موارد بهبودی بین سن 12 تا 20 سالگی است ولی در موارد اندکی تقریباً 15 تا 20 درصد موارد تا دوران بزرگسالی ادامه می یابد.

سیر این اختلال به چه صورت است؟

معمولاً این کودکان با افزایش سن بهتر می شوند. البته بهبودی قبل از دوازده سالگی بعید است ولی بین سنین دوازده تا بیست سالگی اکثریت موارد مبتلا به این اختلال بهبود می یابند. در پانزده تا بیست درصد موارد علایم تا بزرگسالی باقی می ماند. افراد مبتلا به این اختلال در بزرگسالی علایم مربوط به پرتحرکی را ندارند بلکه بیشتر بی قراری دارند، تکانه ای عمل می کنند و اختلال توجه و تمرکز نشان می دهند.
منبع:نشریه بهداشت روان، شماره 35.

عوامل موثر در بیش فعالی:

بررسی های متعدد نشان داده است که عوامل مختلفی در ایجاد این اختلال نقش دارند، برخی از این عوامل شناسایی شده اند اما تعدادی از آنها هنوز ناشناخته مانده اند. در بسیاری از موارد، چند عامل در ایجاد این اختلال نقش دارند و همچنین این عوامل بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند.
به مهمترین این عوامل به اختصار اشاره می شود:
1-عوامل ژنتیکی: بررسی های مختلف نشان داده که عوامل ارثی در ایجاد این اختلال نقش دارند. به عنوان نمونه، فراوانی پر تحرکی در پسرها، احتمال وابسته بودن این اختلال را به کروموزوم Y نشان می دهد، در مطالعات دیگر مشخص شده که کودکان پر تحرک، دارای پدر و مادر پرتحرک هستند. دوقلوهای یک تخمکی نسبت به دوقلوهای دو تخمکی همچنین همشیرهای کودکان بیش فعال دو بار بیشتر از جمعیت کلی در خطر ابتلاء به این اختلال قرار دارند.
2-عوامل مربوط به رشد: بر اساس پژوهش های انجام شده، مشکلات مربوط به رشد می تواند در ایجاد این اختلال موثر باشد. تاخیر در جنبه های مختلف رشد (جسمی، ذهنی، عاطفی -روانی و اجتماعی) در مواردی به اختلال نقص توجه منجر شده است. قراینی وجود دارد که رویارویی مادر به عفونت های فصل زمستان در سه ماهه اول حاملگی ممکن است نقشی در ظهور علایم ADHD در بعضی از کودکان آسیب پذیر داشته باشد.
3-عوامل عصبی -شیمیایی: ناهم آهنگی بیوشیمیایی با توجه به بررسی های انجام شده، یکی از عوامل پر تحرکی محسوب می شود. بر اساس این مطالعات کودکان پر تحرک معمولا دچار کمبود دوپامین هستند. دوپامین یک انتقال دهنده عصبی است که اختلال در آن می تواند سبب پر تحرکی شود. مواد شیمیایی دیگر مانند سرب، تشعشعات تلویزیون رایانه، لامپ های فلورسنت می تواند در صورت افزایش بیش از حد مجاز، در ایجاد پر تحرکی موثر باشد.
4-عوامل عصبی-فیزیولوژیک: وضعیت هیجانی کودکان در پر تحرکی آنان نقش دارد. هیجان ها حالات طبیعی هستند که گاه شدت آنها، به ویژه نحوه بیان و ابراز آنها می تواند مشکلاتی را ایجاد کند، کودکان هیجانی و تحریک پذیر تحرک بیشتری از خود نشان می دهند.
5-آسیب های مغزی: آسیب های مغزی با توجه به شدت و وسعت آنها و نیز زمان وقوع آنها (قبل، هنگام و بعد از تولد) می تواند اختلالاتی را در کودکان ایجاد نماید که از جمله آنها اختلالات یادگیری و نارسایی توجه و تمرکز است.
6-عوامل روانی -اجتماعی: با توجه به برررسی های انجام شده، عوامل روانی-اجتماعی از جمله عوامل مهم و شایع و پرتحرکی- کم توجهی است. این عوامل ممکن است مادرزادی باشد، مانند استرس های دوران بارداری مادر که روی جنین تاثیر گذار است و گاهی نیز بعد از تولد ایجاد می شود. کودکانی که به دلایل مختلف دچار اضطراب، ترس، افسردگی، احساس کم ارزشی و... می شوند بیشتر به اختلالات پر تحرکی - کم توجهی مبتلا می گردند.
7-عوامل خانوادگی: خانواده نقش موثری در رشد و پرورش کودکان دارد. خانواده های پرتنش تاثیر زیان باری بر کودکان بر جای می گذارند. الگوهای رفتاری خانواده به ویژه رفتار پدر و مادر و روابط پدر و مادر با یکدیگر در ایجاد این اختلال سهم فراوانی دارند. آزار کودکان، سوء استفاده از آنان، نداشتن رفتار مناسب آنها، طرد، تنبیه محرومیت از محبت، نبودن آرامش و فضای خشونت آمیز، میزان این اختلال را افزایش می دهد.

علت:

علت آن نامشخص است ولی عوامل عصبی، واکنش های سمی، عوامل زیستی، عوامل محیطی، روانی، اجتماعی و خانوادگی را در بروز آن دخیل دانسته اند. در خانواده های این کودکان پدر و مادر یا بستگان، پیش فعال بیشتری دیده می شود، مقیم بودن در موسسات و خانواده های آشفته نیز در این کودکان بیشتر مشاهده می شود.
-توصیه هایی برای پدر و مادر، مربیان و معلمان: با توجه به عوامل موثر در ایجاد این اختلال، پدر و مادر، مربیان و معلمان در کاهش، درمان و حتی پیشگیری از آن نقش موثری دارند. در راستای ایفای درست این نقش توصیه های زیر ارایه می گردد.
1-توجه به بهداشت و سلامت مادران در دوران بارداری برای پیش گیری از تاثیر استرس های شدید این دوران بر کودکان.
2-آگاهی از ویژگی، دلایل و چگونگی این اختلال به منظور درک و شناخت این کودکان و همدلی و رفتار مناسب با آنان در خانه و مدرسه.
3-ایجاد آرامش در خانواده و پرهیز از طرح مسایل و مشاجرات خانوادگی در کودکان.
4-رفتار مناسب با کودکان و خودداری از تنبیه، تحقیر، سرزنش، مقایسه، محرومیت عاطفی و... در مورد آنان در خانه و مدرسه.
5-توجه به نکات ایمنی بهداشتی در مورد کودکان به منظور پیشگیری از صدمات و آسیب های جسمی بر آنان.
6-اقدام به موقع برای تشخیص و درمان این اختلال و مراجعه متخصصان مربوطه (روانپزشک، روان شناس)
7-نداشتن حساسیت نسبت به مصرف دارو در صورت نیاز و به تجویز پزشک متخصص، طبیعی است که هر دارو عوارضی دارد اما مسلما پیامدهای بی توجهی به این اختلال از اثرات دارو، زیان بارتر است.
8-فراهم آوردن امکانات کافی و مناسب برای تخلیه هیجانی و بیرون ریزی انرژی کودکان از طریق بازی های آرام و پرتحرک برای اوقات فراغت آنان در خانه و مدرسه.
9-عادت دادن کودکان به داشتن برنامه منظم برای خواب، تغذیه، استراحت و سایر فعالیت های روزانه زندگی.
10-اصلاح مشکلات رفتاری خودمانند ترس، اضطراب، خشم، افسردگی... با توجه به الگوپذیری کودکان از رفتارهای پدر و مادر و آموزگاران.

درمان معمولا به دو صورت انجام می گیرد:

-درمان های دارویی که باید توسط پزشک متخصص و روان پزشک انجام گیرد.
-درمان های غیر دارویی: که بوسیله مشاور و روان شناس صورت می گیرد و عمدتا شامل آموزش های لازم برای کودکان، پدر و مادر و آموزگاران است.
هیچ یک از این دو شیوه به تنهایی مشکل را حل نمی کند و درمان مناسب، استفاده از هر دو روش درمانی است.
موثرترین درمان ADHD ترکیبی از دارو درمانی و روان درمانی است.
مصرف دارو به تنهایی نمی تواند مفید باشد در صورت امکان قبل از شروع درمان دارویی، خانواده ها بایستی مشورت کردن با یک روان شناس را مد نظر قرار دهند. استفاده از داروهای محرک فراوانترین نوع دارودرمانی است که در کودکان با اختلال نارسایی توجه به کار گرفته می شود.
رایج ترین درمان دارویی برای این کودکان استفاده از داروهایی است که تحریک کننده سیستم عصبی مرکزی است مثل میتل فنیدیت (ریتالین) که تقریبا در سه چهارم کودکان مبتلا موثر است وظاهرا اثر آرام بخش دارد. پرتحرکی کودک و آخرین علامت کمبود توجه و تمرکز است، در ابتدا دارو به مدت دو هفته امتحان می شود و در صورت بروز پاسخ مثبت که از طریق دریافت گزارش از طریق خود کودک پدر و مادر و آموزگاران تایید می گردد دارو به مدت طولانی تجویز می گردد. با توجه به این که نیمه عمر دارو کوتاه است در دو یا سه نوبت در روز تجویز می گردد.
مصرف این دارو به دلیل کاهش علایم پر تحرکی و افزایش توجه و تمرکز موجب افزایش یادگیری و در نتیجه عملکرد بهتر تحصیلی (کسب نمرات بهتر) و افزایش اعتماد به نفس در کودک و نوجوان می گردد. با توجه به عوارض این داروها تعطیلات دارویی به صورت عدم مصرف آن در روزهای تعطیل (جمعه ها)، تعطیلات رسمی، ایام عید و گاه تابستان در نظر گرفته می شود. عوارض شایع داروهای محرک از جمله ریتالین شامل بی اشتهایی، درد معده سردرد و بی خوابی می باشد که در تعداد کمی از کودکان و نوجوانان دیده می شود و در تعدادی از کودکان که تحت درمان با این دارو قرار گرفته اند بهبودی در رفتار کلاسی نشان داده اند بطوری که میزان آشفتگی این کودکان کاهش یافته و عملکرد مبتنی بر تکلیف در آنها افزایش یافته است.

اثر دارو بر عملکرد شناختی و پیشرفت تحصیلی:

دیده شده که استفاده از ریتالین توانسته اثر مثبتی بر هوشیاری شنیداری و توانایی های زبان دریافتی، باقی بگذارد.
-ریتالین بر نارسایی های دیداری ادراکی که از مشکل های متداول کودکان دارای این اختلال و نیز ناتوانی در یادگیری است، اثر گذاشته و آن ها را بهبود بخشیده است از سوی دیگر ریتالین می تواند بر رفتارهای کلاسی، تکمیل تکلیف ها و کاهش خطاها اثر می گذارد و توانایی خواندن و املاء نویسی، پرسش های ریاضی و عملکرد حساب و خواندن را افزایش می دهد. دانش آموزانی که ریتالین مصرف می کنند مشکلات کمتری در کلاس برای معلمان ایجاد می کنند.

اثر دارو بر عملکرد اجتماعی:

هنگامی که کودکان با نارسایی توجه، افزون جنبشی دارو مصرف می کنند رفتارهای اجتماعی شان بهترمی شود به طور قابل توجهی رفتار ملایم تری پیدا می کنند و پرخاشگری بدنی و کلامی شان کاهش می یابد. ریتالین می تواند رفتارهای مسوولیت پذیری و منفی گرایی با پدر و مادر را در این کودکان بهبود بخشد و رفتارهای تکانشگری آنها را در کلاس و زمین بازی کاهش دهد. اثر مثبت ریتالین بر احساس همکاری و پذیریش اجتماعی افزایش توجه در بازی ها و فعالیت های ورزشی، کاهش پرخاشگری و کاهش رفتارهای بزهکارانه همچون تخریب اموال دیگران نیز گزارش شده است.

اثر دارو بر روابط خانوادگی

کودکانی که ریتالین مصرف می کنند رابطه بهتری با مادران خود دارند راحت تر کنترل می شوند و رفتارهای منفی کمتری نشان می دهند و کودکانی که با نارسایی توجه نسبت به خود تصوری منفی دارند که باعث می شود احساس افسردگی کنند ولی با مصرف دارو می توانند عزت نفس آنها را افزایش دهد و به آنها کمک کند که بهتر با مشکل های خود کنار بیایند همچنین تعامل کلامی مادر و فرزند را بهبود می بخشد و میزان استفاده از ارتباط کلامی آنها را افزایش داده و در حوزه رفتارهای حرکتی نیز دارو می تواند بیش فعالی و بی قراری حرکتی را کاهش دهد.

رژیم غذایی:

پدر و مادر بایستی در غذای این کودکان از ادویه جات و ترشی جات کمتری استفاده کنند و غذاهایی که حاوی مواد رنگی مصنوعی است برای ایشان خریداری نکنند.
مطمئنا این کودکان نیازمند کمک اضافی برای حفظ آرامش و توجه در منزل و مدرسه هستند و بایستی این کودکان از نظر روحی نیز تقویت شوند و این امکان به کودکان داده شود تا مفاهیم نادرستی مثل اینکه «من دیوانه هستم» را کنار گذاشته و دریابند که هدف ایده آل بودن نیست و آنها هم مثل سایر انسان های دیگر حق دارند که ندرتاً رفتاری غیر منتظره و ناپسند داشته باشند و کودکان تشویق شوند تا در ساختن محیط خود سهیم باشند.
بنابراین پدر و مادر و آموزگاران این دانش آموزان بایستی، ساختار قابل قبولی از تشویق و تنبیه را طرح ریزی کنند و از تنبیه و تحقیر کردن این کودکان پرهیز نمایند و آموزگاران این کودکان باید بدانند اغماض و سهل انگاری برای کودک کمک کننده نیست و علیرغم کمبودهای فرزندشان در برخی از زمینه ها، نبایستی کودکان مبتلا را از سایر برنامه های خاص که برای کودکان دیگر وجود دارد، معاف کرد.
چند راهکار که می تواند برای اصلاح رفتار این کودکان در مدرسه مفید باشد به شرح ذیل پیشنهاد می گردد.
*تنظیم کلاس به صورتی جذاب و دوست داشتنی.
*از بین بردن عوامل حواسپرتی در کلاس و نشاندن کودک روی نیمکت ردیف اول کلاس.
*پیش بینی راه هایی برای تخلیه انرژی اضافی کودک (مثل دویدن، فوتبال، شنا، ژیمناسیتک، پینگ پنگ و...)
*محروم کردن (در صورت طفره رفتن از مقررات مدرسه)
*خودداری از بر چسب زدن به کودک
*پیش بینی راه هایی برای تخلیه انرژی اضافی کودک (دویدن، فوتبال)
*کوتاه نمودن مدت زمان تدریس.
*همراهی کردن کودک توسط مدرس در شروع کار درمانی.
*تشویق زود به زود کودک (پاداش پیوسته و در زمان کوتاهی صورت پذیرد مثلا هرگاه کودک قادر به توجه کردن باشد وی را مورد تشویق قرار داده و نشان دهید که متوجه این موضوع شده اید)
*خودداری کردن از دادن تکالیف زیاد و طولانی به کودک.
*استفاده از حواس چند گانه در روند آموزش.

شناسایی و ارجاع:

شایعترین سن ابتلا به این اختلال سنین مقطع ابتدایی است که در صورت شناسایی بموقع و ارجاع به پزشک و متخصصین روانپزشکی علاوه بر جلوگیری از افت درسی دانش آموزان در پیش گیری از سایر اختلالات جدی دیگر، می تواند موثر باشد چرا که مشاهده شده است که در صورت عدم درمان مناسب خطر ابتلا این کودکان به اختلال سلوک بالاست لذا مهمترین اصل شناسایی، ارجاع و درمان زود هنگام این کودکان می باشد.

مشکلات همراه با ADHD در کودکان:

*رفتاری: دامنه توجه محدود - حواس پرتی - تحریک پذیری - کنترل ضعیف تکانه.
*اجتماعی: ویرانگری، اخلال گری- ارتباطات ضعیف با همسالان سرپیچی از فرمان ها- پرخاشگری، دروغگوی، دزدی- صحبت بی ادبانه
*شناختی: نداشتن مهارت در حل مسایل اجتماعی - صحبت کردن با خود به صورت نسنجیده- بی دقتی و بی توجهی تحریک پذیری.
*تحصیلی: پیش بینی ضعیف پیامدهای رفتاری در آینده - نداشتن موفقیت به دلیل هوش کم - ناتوانی های خاص یادگیری.
*هیجانی: افسردگی- اعتماد به نفس پایین - برانگیختگی - کنترل هیجانی ضعیف به راحتی ناکام شدن- قابل توجه نبودن خلق.
*فیزیکی: رشد نکردن استخوان ها - شب ادراری- بی اختیاری مدفوع عفونت های تنفسی - ورم متناوب گوش - افزایش متناوب حساسیت کاهش واکنش دستگاه عصبی- چرخه خواب کوتاه - هماهنگی حرکتی ضعیف

هوش و زبان این کودکان چگونه است؟

نتایج پژوهش ها نشان می دهد که این کودکان دارای هوش کمتری نیستند اما وجود برخی مشکلات در عملکردهای مربوط به توجه و تمرکز حواس، باعث بروز مشکل در عملکرد هوشی این کودکان می شود، حدود 54 درصد این کودکان در حیطه های زبان مشکل دارند یافته ها نشان می دهد که این کودکان دارای اختلال های ارتباطی قابل توجهی هستند در فهم زبان و یادگیری، حرف زدن، کند هستند و اشکال هایی در زمینه های خواندن، نوشتن از خود نشان می دهند.
منابع:
1-خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری روانپزشکی بالینی نوشته کاپلان ترجمه دکتر پور افکاری
2-روانشناسی مرضی کودک تدوین و ترجمه دکتر علیرضا کاکاوند
3-روانشناسی بالینی کودک ترجمه محمد رضا نائینیان و همکاران.
4-سلامت روان کاربردی برای پزشکان
5-روانپزشکی اجتماعی تالیف گروه نویسندگان زیر نظر دکتر قربانعلی اسداللهی
6-بهداشت روان تالیف گروه نویسندگان زیر نظر دکتر قربانعلی اسداللهی
7-اختلال نارسایی توجه فزون جنبشی نوشته دکتر حمید علیزاده
8-درسنامه درمان رفتاری- شناختی کودکان مبتلا به بیش فعالی
نوشته: دکتر الهه محمد اسماعیل www.irteb.com
www.hsmamix.nl
www.cartoonstick.com
www.niksalehi.com
منبع:نشریه بهداشت روان، شماره 35.