هفتم: بیش از همه در شبهه ها درنگ کند(أوقفهم فی الشبهات)
گاه قاضی با اطمینان یا گمان قوی به نتیجه ای می رسد و برای حکمی که می خواهد بدهد، مستند دارد و حجت را تمام می بیند. اما با این حال، اندکی ظن به خلاف آن دارد گرچه عقلا بدان اعتنایی ندارند و عرفاً بدان وسوسه می گویند. در این صورت بدانچه اطمینان دارد، حکم خواهد کرد.
گاه در موضوع به علل خارجی یا در حکم به علل اجتهادی امر بر قاضی مشتبه می شود و میان دو طرف احتمال، مردّد می ماند و برای هر دو، استدلال دارد. در این حالت، گاه یک طرف احتمال را بر می گزیند و بدان حکم می دهد و خود را خلاص کرده و راحت می شود.
و گاه قاضی تأمل می کند تا به یکی از دو طرف، یقین کند، سپس حکم می دهد، حتی اگر زمان بسیار طول کشد، بلکه گاه اگر تردیدش برطرف نشود، اصلاً حکم نمی دهد.
این صفت در قاضی موجب می شود بیشتر احکامش صحیح و مستند و نزدیک به حق و واقع باشد، بر خلاف قاضی ای که شتابان خیال خود را راحت کرده و به رغم آن که هنوز در ذهنش، شک و تردید هست به توجیه و استدلال حکم خود می پردازد.
رساترین و روشن ترین سخن در این باره، فرمایش امام صادق(ع) در مقبوله عمربن حنظله است:
إنّما الامور ثلاثه: أمر بیّنء رشده فُیتّبع، و أمر بیّنء غیّه فیجنّب، و أمر مشکل یردّ حکمه إلی اللّه و إلی رسوله. قال رسول اللّه: حلال بیّنء وحرام بیّنء و شبهات بین ذلک. فمن ترک الشبهات نجی من المحرّمات و من أخذ بالشبهات ارتکب المحرّمات و هلک من حیث لایعلم؛41
کارها سه گونه است: آنچه درستی اش معلوم است، که باید از آن تبعیت کرد. آنچه نادرستی اش معلوم است، که باید از آن اجتناب کرد. آنچه حکمش مشکل است، که حکم آن باید به خدا و رسولش واگذار شود؛ رسول خدا فرمود: حلال آشکار، حرام آشکار، و شبهاتی میان این دو. هرکس شبهات را ترک کند، از محرّمات رسته است. هرکس شبهات را برگیرد، گرفتار محرّمات شده، از جایی که نمی داند، هلاک می گردد.
از این رو به طرف شبهات نرفتن، موجب نجات از هلاکت وتباهی است. قاضی هر چه بیشتر از شبهات پرهیز کند، احکامش دقیق تر، درست تر و استوارتر است. گرچه این مطلب بدان معنا نیست که قضاوت تعطیل شده، و مردم در مخاصمات و درگیری ها به حال خود وانهاده شوند. این وضع، مفسده بیشتری داشته و خطرناک تر است.
بهتر آن است که به هنگام شبهه و تردید، درنگ شده، تأمل و دقت بیشتری اعمال گردد، تا به علم و یقین یا اطمینان عقلایی رسید. کمتر پیش می آید که در امری به جزم و تصمیم نهایی و حکم قطعی نرسید. از این رو امام(ع) فرمود: کسی که برای قضاوت برگزیده می شود، افزون بر همه اوصاف لازم باید بیشتر از هرکس در شبهه درنگ کند.